RENOWACJA TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Zakład Użytków Zielonych Jerzy BARSZCZEWSKI, Halina JANKOWSKA-HUFLEJT, Michał MENDRA RENOWACJA TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH Falenty 2015 WYDAWNICTWO ITP

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Dyrektor: dr hab. Piotr Pasyniuk, prof. nadzw. Wykonano w ramach realizacji Programu wieloletniego Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (Uchwała Nr 201/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r. w sprawie ustanowienia programu wieloletniego na lata 2011 2015) Priorytet 6. Działanie 6.1 Standaryzacja metod gospodarowania przyrodniczo-produkcyjną przestrzenią trwałych użytków zielonych, z uwzględnieniem ochrony bioróżnorodności Recenzenci: mgr inż. Jan Pajdzik, dr inż. Witold Rzepiński Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw. Opracowanie redakcyjne Iwona Ornoch Skład komputerowy Elżbieta Golubiewska ISSN 08060-1410 Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy 2015 Adres Redakcji: Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn e-mail: wydawnictwo@itp.edu.pl; tel. +48 22 720-05-98, tel./fax +48 22 628-37-63 Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna Gimpo

3 WPROWADZENIE Odpowiedni skład botaniczny runi warunkuje uzyskanie wysokiej wartości pasz objętościowych z trwałych użytków zielonych (TUZ). Trudności w uzyskaniu wartościowego składu botanicznego (gatunkowego) wynikają z małej stabilności zbiorowisk, szczególnie na siedliskach nadmiernie lub niedostatecznie uwilgotnionych w tym łąk grądowych, zasilanych głównie wodami opadowymi. Proces degradacji tych zbiorowisk postępuje silniej na użytkach zielonych po częściowym lub całkowitym zaniechaniu użytkowania, a także w warunkach braku lub jednostronnego nawożenia wpływającego na pogorszenie stanu środowiska glebowego. W takich warunkach wartościowe trawy pastewne oraz rośliny motylkowate (bobowate) ustępują miejsca mniej wartościowym roślinom łąkowym oraz chwastom. Szacuje się, że ponad 50% TUZ w Polsce jest zdegradowanych, a skutkiem tego są niskie plony, na poziomie około 4,5 t s.m./ha, o niezadowalającej jakości pod względem potrzeb żywieniowych przeżuwaczy (bydła, owiec, koni oraz kóz). Karmienie zwierząt takimi paszami może skutkować zmniejszeniem efektów żywieniowych, pogorszeniem stanu ich zdrowia, a także zwiększeniem kosztów żywienia, spowodowanym wzrostem zużycia pasz treściwych. Odpowiednio utrzymane oraz pielęgnowane TUZ mogą dawać plony na poziomie około 8 10 t s.m./ha o optymalnej wartości pokarmowej oraz dobrej smakowitości. Uzyskanie takich plonów jest możliwe jedynie na łąkach i pastwiskach o odpowiednim składzie botanicznym runi. Jak wcześniej wspomniano, większość TUZ w kraju wymaga renowacji. W zależności od stopnia ich degradacji oraz położenia, można zastosować jeden z trzech podstawowych sposobów odnawiania: metodą nawożenia i racjonalnego użytkowania, metodą podsiewu (tradycyjną lub za pomocą siewników specjalistycznych) oraz metodą ponownej uprawy. PRZYCZYNY DEGRADACJI TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH Zmniejszenie plonowania oraz występowanie w runi chwastów i traw o niskiej wartości gospodarczej są niepokojącymi sygnałami, wskazującymi na zaawansowany proces degradacji. Jest on jedynie następstwem niekorzystnych warunków siedliskowych oraz błędów w pratotechnice. Degradacja TUZ, jak wskazują BARYŁA [2004], JANKOWSKA-HUFLEJT i in. [2006] oraz JANKOWSKA-HUFLEJT [2005; 2012] jest następstwem zmian warunków wzrostu i rozwoju roślin. Należą do nich:

4 czynniki edaficzne (degradacja siedliska glebowego): wyjaławianie się gleby ze składników pokarmowych, postępujący wzrost zakwaszenia gleby, podtopienia, zabagnienia, długotrwałe zalewy (szczególnie w okresie wegetacji), przesuszenie w wyniku nadmiernego obniżenia poziomu wód gruntowych, zwłaszcza w glebach organicznych, niszczenie darni przez dzikie zwierzęta (dziki, krety, nornice oraz inne); czynniki klimatyczne: niskie opady i niekorzystny ich rozkład w sezonie wegetacyjnym, wysokie temperatury powietrza oraz silne przesychanie gleby słabo zadarnionej powierzchni, przymrozki późnowiosenne oraz wczesnojesienne; czynniki antropogeniczne: wadliwa regulacja stosunków powietrzno-wodnych, brak konserwacji urządzeń melioracyjnych, brak nawożenia lub jego niski poziom, niedostateczny w warunkach aktualnej zasobności, zbyt wysokie nawożenie lub niewłaściwe sposoby aplikacji nawozów naturalnych (obornika, gnojowicy lub gnojówki) w gospodarstwach o dużej obsadzie bydła, zbyt późny termin zbioru, zbyt niskie koszenie, wieloletnie jednostronne użytkowanie kośne lub pastwiskowe, pozostawienie nieskoszonej runi lub niedojadów, zaniechanie użytkowania. Na pogorszenie się stanu łąk i pastwisk wpływa wiele wzajemnie powiązanych czynników. Pierwszą, podstawową czynnością na TUZ przeznaczonych do odnawiania powinno być zidentyfikowanie oraz wyeliminowanie czynników powodujących degradację danego zbiorowiska. Bez takiego rozeznania nawet najstaranniej przeprowadzona renowacja nie przyniesie oczekiwanego rezultatu. Po ustaleniu i wyeliminowaniu niekorzystnych czynników należy wybrać najwłaściwszą metodę odnawiania. Dość często przyczyną degradacji TUZ jest nieodpowiedni poziom ich nawożenia nawozami naturalnymi, wynikający ze znacznie zróżnicowanego ich składu chemicznego. Duże zróżnicowanie składu chemicznego nawozów naturalnych,

5 zwłaszcza w zakresie zawartości azotu, fosforu i potasu (tab. 1), jest spowodowane znacznie zróżnicowanymi sposobami żywienia bydła [BARSZCZEWSKI i in. 2010]. Wskazuje to na potrzebę okresowego badania składu chemicznego tych nawozów, zwłaszcza podczas zmian dawek żywieniowych. W gospodarstwach specjalizujących się w chowie bydła i wykorzystujących duże zasoby nawozów naturalnych dawki tych nawozów często są zbyt wysokie w stosunku do potrzeb runi oraz gleby. Tabela 1. Wyniki analiz chemicznych nawozów naturalnych z 17 OSChR; 2007 2013 Rodzaj nawozu Obornik bydlęcy % kg/t sucha masa 26,87 268,7 Gnojowica bydlęca % 8,12 kg/tys. dm 3 81,2 Gnojówka bydlęca % 3,00 kg/tys. dm 3 30,0 Średnia zawartość składników w świeżej masie magnez azot (N) fosfor (P) potas (K) (Mg) 0,37 1,20 3,7 12,0 0,12 0,27 1,2 2,7 0,05 0,30 0,5 3,0 0,07 0,40 0,7 4,0 0,03 0,09 0,3 0,9 0,01 0,02 0,1 0,2 0,11 1,01 1,1 10,1 0,11 0,22 1,1 2,2 0,15 0,42 1,5 4,2 0,06 0,36 0,6 3,6 0,03 0,07 0,3 0,7 0,01 0,03 0,1 0,3 wapń (Ca) 0,33 1,20 3,3 12,0 0,06 0,18 0,6 1,8 0,02 0,05 0,2 0,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Okręgowych Stacji Chemiczno-Rolniczych. Fot. 1. Zdegradowany użytek zielony z sitami i darnią uszkodzoną przez dziki, kwalifikujący się do pełnej uprawy (fot. J. Barszczewski)

6 Następną przyczyną niekorzystnego wpływu nawozów naturalnych na użytki zielone jest niewłaściwy sposób ich stosowania, tj. zbyt nierównomierne rozrzucenie obornika lub stosowanie zbyt gęstej (nierozcieńczonej) gnojowicy, powodującej zasklepianie i wypadanie runi. Najlepszym sposobem jest stosowanie gnojowicy lub gnojówki z wykorzystaniem specjalnych aplikatorów lub węży wleczonych na powierzchni darni. Również dość często czynnikami niekorzystnie kształtującymi poziom i jakość plonów TUZ jest niska zasobność gleb lub nieodpowiedni ich odczyn, powodujące ograniczone pobieranie przez ruń takich niezbędnych składników jak azot, fosfor, wapń oraz magnez, a nadmierne takich niepożądanych jak cynk lub kadm. Zoptymalizowane sposoby nawożenia uwzględniają wskazane czynniki, kształtujące zarówno ilość plonów, jak i ich jakość. Zasobność gleb organicznych i mineralnych w podstawowe składniki jest znacznie zróżnicowana (tab. 2), co należy uwzględnić w nawożeniu. Optymalny odczyn gleb na TUZ (tab. 3) jest zależny od ich rodzaju (gleby mineralne i organiczne) i wyraźnie zróżnicowany. Tabela 2. Przedziały zawartości fosforu, potasu i magnezu w glebach łąkowych Fosfor (P) Potas (K) Składnik Magnez (Mg) 1) Oznaczone w wyciągu 0,5 M HCl. Źródło: SAPEK, SAPEK [1997]. Zawartość 1), mg/(100 g s.m.) wycena gleba organiczna gleba mineralna niska 17,5 26,2 <8,0 średnia 26,3 35,0 8,0 16,0 wysoka 35,1 52,5 >16,0 niska 26,0 50,0 <20,0 średnia 51,0 75,0 21,0 35,0 wysoka 76,0 100,0 >35,0 niska 21,0 40,0 <12,0 średnia 41,0 80,0 13,0 24,0 wysoka 81,0 120,0 >24,0 Tabela 3. Zalecany odczyn gleb (ph w KCl) w zależności od ich rodzaju oraz występującej roślinności na TUZ Rodzaj gleby Trawy Trawy + motylkowate (bobowate) Gleby mineralne 5,0 5,5 6,0 Gleby organiczne 4,5 5,0 5,0 5,5 Źródło: MORACZEWSKI [1996] zmodyfikowane.

7 Duży udział roślin bobowatych w runi wymaga bardziej zasadowego odczynu gleb (wyższe wartości ph), zarówno mineralnych, jak i organicznych. Odczyn gleb należy poprawiać poprzez jesienne wapnowanie, w ilościach zależnych od ph oraz zawartości węgla w glebie. Dawki wapna, w przeliczeniu na CaO [SAPEK 1992], należy stosować rosnąco ze wzrostem zawartości węgla w glebach (tab. 4). W renowacji metodą nawożenia oraz podsiewu, ze względu na ryzyko uszkodzenia starej darni, nie zaleca się stosowania tlenkowej formy wapna, lecz węglanową lub węglanowo-magnezową. W warunkach tzw. pełnej uprawy (ponownej) dopuszcza się stosowanie tlenkowej formy wapna po orce. Tabela 4. Optymalne dawki nawozu wapniowego na trwałe użytki zielone na glebach mineralnych C % Optymalna dawka CaO (t/ha), w warunkach ph KCl <4,5 4,6 5,0 5,1 5,5 5,6 6,0 <1,25 1,00 0,50 0,25 1,26 2,5 1,50 1,00 0,50 0,25 2,6 5,0 2,00 1,50 1,00 0,50 5,1 10,0 1) 3,00 2,50 1) Gleby organiczno-mineralne; gdy ph > 5,0 nie należy ich wapnować. Źródło: SAPEK [1992]. METODY I SPOSOBY ODNAWIANIA TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH W zależności od stopnia degradacji oraz warunków siedliskowych odnawianie trwałych użytków zielonych można przeprowadzić jedną z trzech metod: nawożenia i racjonalnego użytkowania, podsiewu (tradycyjnie lub z użyciem specjalistycznych siewników), ponownej uprawy. NAWOŻENIE I RACJONALNE UŻYTKOWANIE Metodę nawożenia i racjonalnego użytkowania stosuje się gdy: stosunki wodne są właściwie uregulowane; w runi występuje co najmniej 20 30% wartościowych traw i roślin bobowatych; udział uciążliwych chwastów tworzących kępy oraz rozłogi, a także azotoi potasolubnych nie przekracza 10%; TUZ jest położony na terenach falistych, gdzie stosowanie innych metod (takich jak podsiew lub orka) jest utrudnione lub niemożliwe oraz istnieje niebezpieczeństwo erozji gleby.

8 Metodę tę stosuje się, gdy mała produktywność runi jest spowodowana głównie niedoborem składników pokarmowych lub ich niewłaściwymi proporcjami. Jeżeli to konieczne, należy uregulować ph gleby. Stosuje się dawkę uderzeniową nawożenia, na poziomie około 300 kg NPK/ha, pobudzającą rozwój traw wysokich. Stosuje się 100% więcej fosforu, 50% więcej potasu oraz około 100% więcej azotu, w zależności od zasobności oraz rodzaju gleby i warunków wilgotnościowych. Na glebach organicznych, zwłaszcza w siedliskach posusznych, należy ograniczyć nawożenie azotem, ponieważ z masy organicznej gleby w procesie postępującej jej mineralizacji uwalniane są duże jego ilości. Przywrócenie odpowiedniego stosunku składników nawozowych, połączone z zabiegami pielęgnacyjnymi, prowadzi do wzrostu plonowania i poprawy składu botanicznego runi. W celu uzyskania szybszego efektu można okresowo zmienić sposób użytkowania. Wypasanie łąki powoduje zwiększenie zadarnienia oraz eliminację chwastów w wyniku ich przygryzania i udeptywania. Zalety metody nawożenia: małe koszty zagospodarowania; możliwość zastosowania w różnych warunkach terenowych i siedliskowych; utrzymanie różnorodności florystycznej zbiorowisk roślinnych, w tym gatunków przyrodniczo cennych. Wady metody nawożenia: powolna sukcesja wartościowych gatunków traw i roślin bobowatych po zastosowanym nawożeniu; efekty plonotwórcze dopiero w drugim lub trzecim roku. PODSIEW Metodę podsiewu stosuje się gdy: odnawiana powierzchnia jest wyrównana; udział wartościowych gatunków traw oraz roślin bobowatych w runi jest niewielki; duży jest udział roślin o małej wartości paszowej; występuje nadmierny, ponad 40% udział chwastów; udział uciążliwych chwastów tworzących kępy oraz rozłogi nie przekracza 20%; darń uległa uszkodzeniu w czasie zimowania lub ucierpiała podczas długotrwałej stagnacji wody.

9 a) b) Fot. 2. Wiosenny podsiew agregatem pasmowo gryzującym darń bez stosowania herbicydów (a) i po jesiennym zastosowaniu herbicydu selektywnego niszczącego chwasty dwuliścienne (b) (fot. J. Barszczewski) Fot. 3. Wiosenny podsiew runi łąkowej agregatem pasmowo gryzującym darń, ze znacznym udziałem śmiałka darniowego (fot. J. Barszczewski) Fot. 4. Podsiew agregatem typu Vredo, nacinającym darń redlicami szczelinowymi (fot. J. Barszczewski)

10 Fot. 5. Agregat do pielęgnacji darni z resorowaną włóką likwidującą kretowiska wykorzystywany również w podsiewach po nadbudowie siewnika (fot. J. Barszczewski) Fot. 6. Podsiew agregatem Pneumaticstar (fot. J. Barszczewski) Fot. 7. Porównanie skutków pracy agregatów Pneumaticstar oraz pasmowo gryzującego darń w podsiewie łąk (fot. J. Barszczewski) W zależności od sposobu użytkowania przeciętny udział traw wysokich, niskich oraz roślin bobowatych powinien być zróżnicowany (tab. 5). Tabela 5. Zalecany udział (%) traw wysokich, niskich i średnich oraz roślin bobowatych w zależności od sposobu użytkowania Sposób użytkowania Trawy wysokie Trawy niskie i średnie Rośliny bobowate Łąkowy 40 60 30 40 15 25 Pastwiskowy 30 40 40 60 20 30 Zmienny (kośno-pastwiskowy) 30 50 30 50 do ok. 25 Źródło: JANKOWSKA-HUFLEJT [2014], zmodyfikowane.

11 Warunkami udanego podsiewu są: ograniczenie konkurencyjności starej darni sposobami mechanicznymi lub chemicznymi; uwilgotnienie gleby optymalne dla wzrostu młodych siewek roślin; dobór odpowiednich gatunków roślin; utrzymanie optymalnego odczynu gleby lub doprowadzenie do niego; odpowiednie nawożenie z ograniczeniem azotu. Podsiew zdegradowanych zbiorowisk trawiastych polega na wprowadzeniu nasion w darń pierwotną, bez jej całkowitego niszczenia. W pratotechnice rozumie się go jako uzupełnienie lub wzbogacenie składu botanicznego zbiorowisk roślinnych. Przetrwanie nowych gatunków wprowadzonych w starą darń jest utrudnione ze względu na jej dużą konkurencyjność, której osłabienie jest niezmiernie ważne. Najdogodniejszym wiosennym terminem podsiewu w siedliskach posusznych jest pierwsza dekada kwietnia, na glebach torfowo-murszowych druga połowa kwietnia, a na glebach podmokłych pierwsza dekada maja. Optymalnym terminem podsiewu letniego na glebach organicznych jest druga połowa sierpnia, a na mineralnych do połowy września. Istnieją mechaniczne oraz chemiczne możliwości niszczenia starej darni. Przed podsiewem, niezależnie od sposobu, należy zastosować niskie koszenie. Mechaniczne sposoby niszczenia starej darni. W tradycyjnych sposobach powierzchniowej uprawy stosuje się ciężką bronę lub glebogryzarkę. Brony zębowe na glebach lekkich lub średnich stosuje się dwu- lub trzykrotnie wzdłuż, na skos lub w poprzek łąki. Na glebach średnich oraz ciężkich skuteczniejszym sposobem jest dwukrotne zastosowanie brony talerzowej. Przyjmuje się, że przygotowana do podsiewu jest powierzchnia pozbawiona darni w około 50%. Gryzowanie niszczy i rozdrabnia darń, mieszając jej pozostałości z glebą. Na glebach mineralnych należy je stosować co najmniej dwa razy na różnych głębokościach (pierwszy na ok. 7 cm, drugi ok. 10 cm). W warunkach zbyt mało wyrównanej powierzchni należy stosować włókę belkową oraz dwukrotne wałowanie. Na glebach organicznych wystarczające jest jednokrotne gryzowanie, ograniczające nadmierne ich spulchnianie, które przyspiesza mineralizację masy organicznej. Wszystkie zabiegi na glebach organicznych należy wykonać jak najszybciej po sobie, nie dopuszczając do przesuszenia ich wierzchniej warstwy. Istotne znaczenie, warunkujące udany podsiew, ma ugniatanie powierzchniowe ciężkim wałem łąkowym przed siewem nasion oraz po nim. Chemiczne metody niszczenia starej darni. W zależności od rodzaju zachwaszczenia stosuje się chemiczne metody niszczeni starej darni herbicydami selektywnymi lub totalnymi.

12 Najskuteczniejszym sposobem ograniczenia zachwaszczenia podczas renowacji metodą podsiewu jest zastosowanie herbicydów. Obecność w runi wartościowych traw oraz duży udział (30 50%) ziół i chwastów, takich jak: brodawnik jesienny, gęsiówka piaskowa, gwiazdnica pospolita, jaskier ostry, jaskier rozłogowy, krwawnik pospolity, mniszek pospolity, ostrożeń polny, pokrzywa zwyczajna, szczaw kędzierzawy, szczaw tępolistny, szczaw zwyczajny, sit rozpierzchły, sit skupiony i inne, wymaga użycia właściwego herbicydu selektywnego, który nie zniszczy wartościowych traw. Po obumarciu chwastów ruń należy skosić i usunąć przed przystąpieniem do podsiewu z zastosowaniem 60 70% normy pełnego wysiewu mieszanki. Gdy brak jest wartościowych traw lub ich udział w runi jest niewielki, duży jest natomiast udział (30 50%) uporczywych chwastów, takich jak: barszcz zwyczajny, pokrzywa zwyczajna, szczaw kędzierzawy, szczaw tępolistny, trybula leśna, sit rozpierzchły, sit skupiony, turzyce zbitokępkowe, lub/oraz chwastów jednoliściennych, takich jak śmiałek darniowy, perz właściwy, kłosówka wełnista, wyczyniec kolankowaty, wiechlina roczna itp., uzasadnione jest użycie herbicydu totalnego. Powoduje on całkowitą eliminację gatunków starej darni i stwarza doskonałe warunki dla rozwoju siewek, bez konieczności jej przeorywania. Po usunięciu obumarłych roślin stosuje się 100% normy wysiewu zalecanej przy pełnej uprawie. Skuteczność działania herbicydu, zarówno selektywnego, jak i totalnego, zależy od: wykonania zabiegu we właściwym terminie (okres intensywnego wzrostu chwastów); warunków atmosferycznych podczas wykonywania zabiegu oraz kilka godzin po nim (okres bez opadów); staranności wykonania oprysku; sprawności opryskiwacza, jego właściwego ustawienia oraz kalibracji; odpowiedniego stężenia substancji czynnej. W celu całkowitego zniszczenia starej darni lub zmniejszenia jej konkurencyjności względem siewek stosuje się herbicydy z glifosatem jako substancją aktywną: Roundup Max 2 i Roundup Active 360. Herbicydy te zwalczają szerokie spektrum chwastów, zarówno jednorocznych, jak i wieloletnich jedno- i dwuliściennych. Stosuje się je na rośliny będące w fazie intensywnego wzrostu. Dawki zależą od gatunków chwastów występujących w runi oraz wymaganego stopnia zniszczenia darni. Celem całkowitego jej zniszczenia, w zależności od jej stanu, Roundup Max 2 stosuje się w dawce 1,5 3,0 l/ha, a Active 360 3 5 l/ha poza okresem kwitnienia chwastów. Uporczywe chwasty dwuliścienne takie jak: jaskier rozłogowy, jaskier ostry, mniszek pospolity, ostrożeń polny, pokrzywę zwyczajną oraz sity można skutecz-

13 nie usunąć stosując herbicydy selektywne. Wskazane chwasty skutecznie zwalcza np. Fernando Forte 300 EC w dawce 2,0 l/ha. Szczaw kędzierzawy oraz tępolistny zwalcza skutecznie Starane 250 EC 0,8 l/ha. Na gwiazdnicę pospolitą można stosować Fernando Forte 300 EC, Glyfos 360 SL, Helosate plus 450 SL i inne, zwracając uwagę czy zawierają substancję czynną dopuszczoną do stosowania (rejestr lub wyszukiwarka środków ochrony roślin na stronie Internetowej MRiRW). W zwalczaniu sitów rozpierzchłego i skupionego, stosuje się ww. herbicydy, gdy rośliny odrosną powyżej 10 cm po jesiennym lub wczesnowiosennym wykoszeniu. Po zastosowaniu herbicydów należy przestrzegać okresów karencji (od 10 do 20 dni), zwłaszcza w wypasie zwierząt. Wysiew nasion. Siew nasion można wykonać ręcznie lub z wykorzystaniem siewników zbożowych po podwieszeniu redlic. Używając siewnika do podsiewu roślinami bobowatymi, należy zastosować balast (trociny lub piasek zmieszany z nasionami), celem równomiernego wysiewu oraz nie przekroczenia przyjętej jego normy. Następnie konieczne jest wałowanie gładkim wałem w celu dociśnięcia nasion do podłoża i uzyskania lepszego podsiąku wody do górnej warstwy gleby. Podsiew bezpośredni. W nowoczesnych sposobach podsiewu nasiona wprowadza się bezpośrednio do gleby. Do tego celu wykorzystuje się specjalistyczne siewniki. Wyróżnia się dwa główne ich typy: agregaty rotacyjne pasmowo gryzujące oraz szczelinowe nacinające darń. W siewnikach szczelinowych znajdują się redlice nacinające (krojem talerzowym lub nożem) starą darń i w miejscu nacięcia (szczeliny) wprowadzające nasiona. W agregatach rotacyjnych pasmowo gryzujących starą darń (około 50%) nasiona wprowadza się do gleby jednocześnie z pasmowym gryzowaniem darni za pomocą mikrogryzarek. Skuteczność podsiewu tymi agregatami zależy od warunków wilgotnościowych oraz rodzaju gleby. W warunkach gleb torfowo-murszowych, ze względu na znaczną ich plastyczność i często niedostateczne nacięcia szczelin, zdecydowanie skuteczniejsza jest metoda rotacyjna (pasmowo gryzująca). Korzyści wynikające z zastosowania siewu bezpośredniego w darń: zmniejszenie czasochłonności i energochłonności prac; koszty zabiegu mniejsze niż podsiewu tradycyjnego; dobre umieszczenie nasion w glebie; równoczesna poprawa jakości i ilości plonu; lepsze wykorzystanie opadów oraz ich retencji w glebie; możliwość zagospodarowania terenów o małej miąższości gleby oraz narażonych na erozję. Niezależnie od sposobu podsiewu kluczowym czynnikiem zapewniającym sukces jest odpowiednia wilgotność gleby, umożliwiająca szybki wzrost młodych siewek.

14 Zalety podsiewów: Wady podsiewów: znacznie niższe koszty niż metody całkowitego niszczenia starej darni i ponownego kach wystąpienia okresów po- ograniczone wschody w warun- obsiewu; susznych po wykonanych podsiewach; możliwość uzyskania korzystnego składu gatunkowego runi o dużej różnorodności zawodność podsiewów w warunkach dużego udziału w darni ro- florystycznej; utrzymanie w runi pewnej ilości wartościowych gatunków przystosowanych do zdominować podsianą ruń. ślin dwuliściennych mogących istniejących warunków siedliskowych; ograniczenie mineralizacji oraz erozji gleb. W gospodarstwach nastawionych na intensywny chów bydła coraz częściej zwraca się uwagę na zawartość w runi białka oraz cukrów rozpuszczalnych. Skutkuje to koniecznością podsiewu TUZ będących również w dobrej kulturze rolnej. Udział roślin bobowatych w mieszankach stosowanych do takich podsiewów wynosi nawet 30% (koniczyna biała, łąkowa i szwedzka lub komonica zwyczajna, w zależności od siedliska i sposobu użytkowania), spośród traw stosuje się najczęściej takie wartościowe gatunki jak: życica trwała, wielokwiatowa, mieszańcowa, (odmiany diploidalne i tetraploidalne), Festulolium, kostrzewę łąkową, rajgras wyniosły. Pielęgnacja runi po podsiewie. Bez względu na sposób wykonania podsiewu, prace pielęgnacyjne ograniczają się głównie do właściwego nawożenia (z ograniczeniem lub zaniechaniem stosowania azotu) oraz przyspieszonego koszenia, zarówno runi łąkowej, jak i pastwiskowej. Na pastwiskach, ze względu na możliwe niszczenie nowo wprowadzonych gatunków, zarówno poprzez ich wydeptywanie, jak i wyrywanie przez bydło w trakcie pobierania paszy, wskazane jest dwukrotne koszenie przed przystąpieniem do wypasu. Tabela 6. Porównanie kosztów różnych metod renowacji runi łąkowej Technologia renowacji Koszty, % Podsiew siewnikiem specjalnym 59 100 Podsiew po glebogryzarce 76 129 Nowy zasiew po orce 100 170 Źródło: opracowanie własne na podstawie BARYŁA, SAWICKI [1997]. PEŁNA UPRAWA Odnawianie metodą pełnej uprawy stosuje się po radykalnej zmianie stosunków wodnych lub gruntownym porządkowaniu terenu użytku zielonego oraz gdy w runi licznie występują gatunki tworzące kępy (turzyce, sity, śmiałek darniowy).

15 Odnawianie tą metodą rozpoczyna się od zniszczenia starej darni. Można wykonać to w sposób mechaniczny bądź chemiczny, poprzez stosowanie herbicydów totalnych, lub połączyć te metody. W metodzie pełnej uprawy stosuje się specjalne pługi o odkładnicy śrubowej, odwracające wyoraną skibę o 180. Dzięki temu stara roślinność zostaje przykryta warstwą gleby, co przeciwdziała ponownemu wzrostowi i prowadzi do jej całkowitego zniszczenia. Głębokość orek jest ustalana w zależności od pokrywy roślinnej oraz stopnia nierówności terenu. Orki na glebach mineralnych przeprowadza się jesienią, a na organicznych wiosną, w celu uniknięcia nadmiernej mineralizacji (dostarcza ona dodatkowego azotu, a zjawisko to określa się mianem renty darniowej ). Następnie stosuje się inne zabiegi uzupełniające (talerzowanie, bronowanie oraz wałowanie), często połączone z naważeniem, mające przygotować glebę do wysiewu. Po wysianiu nasion mieszanki (100% normy + ewentualnie roślina ochronna, którą może być życica wielokwiatowa lub westerwoldzka) stosuje się wał łąkowy, w celu zapewnienia lepszego podsiąku wody oraz dociśnięcia nasion do gleby. W celu pobudzenia krzewienia się traw oraz zmniejszenia udziału w nowej runi chwastów dwuliściennych stosuje się koszenie pielęgnacyjne. W przypadku inwazyjnego pojawienia się chwastów dwuliściennych dopuszcza się oprysk herbicydem selektywnym. Głównymi wadami renowacji runi metodą pełnej uprawy są: duża praco- oraz energiochłonność; uruchamianie dużego ładunku głównie azotu, w wyniku rozkładu zgromadzonej masy organicznej (nadziemnej i podziemnej); masowe wypadanie siewek w razie wystąpienia suszy. Fot. 8. Wschody rośliny ochronnej oraz mieszanki traw i bobowatych na trwałym użytku zielonym odnowionym metodą pełnej uprawy (fot. J. Barszczewski)

16 Wynik renowacji runi metodą pełnej uprawy zależy od właściwego przygotowania gleby, dobrania odpowiednich do siedliska gatunków roślin łąkowych oraz termin siewu. Efekty zagospodarowania TUZ metodą pełnej uprawy zależą od: dokładności wykonania zabiegów uprawowych; odczynu gleby i nawożenia; terminu siewu (uwzględniającego uwilgotnienie gleby); sposobu siewu (rzutowy, rzędowy, w roślinę ochronną); zabiegów pielęgnacyjnych runi, polegających na koszeniu odchwaszczającym oraz odpowiednim nawożeniu azotem (30 40 kg N/ha). PRZYDATNOŚĆ GATUNKÓW DO ZRÓŻNICOWANYCH WARUNKÓW GLEBOWYCH I PODSIEWÓW O powodzeniu zabiegu podsiewu w dużej mierze decyduje dobór odpowiednich gatunków i odmian traw. Należy stosować gatunki oraz odmiany o szybkim tempie początkowego wzrostu i rozwoju oraz dużej konkurencyjności wobec starej darni. Szczególnie pożądane są cechy takie jak: odporność na niedobór światła w początkowym etapie rozwoju i wzrostu, zdolność szybkiego ukorzeniania się w starej darni oraz odporność na choroby i szkodniki. W celu polepszenia jakości runi poprzez zwiększenie w niej zawartości cukrów rozpuszczalnych zwiększa się udział odmian tetraploidalnych w mieszankach łąkowych i pastwiskowych. Tabela 7. Wymagania glebowo-wodne niektórych gatunków traw Gatunek Kostrzewa łąkowa Tymotka łąkowa Kupkówka pospolita Stokłosa bezostna Rajgras wyniosły Życica trwała i wielokwiatowa Wyczyniec łąkowy Kostrzewa czerwona Źródło: DOMAŃSKI [2003] zmodyfikowane. Wymagania zwięzłe i średnio zwięzłe gleby mineralne dostatecznie wilgotne w mniejszym stopniu przydatne na gleby organiczne dość suche i uboższe gleby mineralne; kupkówka w ograniczonym stopniu przydatna na gleby organiczne gleby mineralne średnio wilgotne do suchych gleby organiczne i zalewane łąki na glebach mineralnych gleby mniej żyzne, średnio wilgotne do suchych

17 Tabela 8. Lista gatunków przydatnych do podsiewu użytków zielonych Gatunki gleba organiczna Łąki gleba mineralna gleba organiczna Pastwiska gleba mineralna Użytki górskie Kostrzewa łąkowa xx xx xx xx xx Tymotka łąkowa xx xx xx x xx Kupkówka pospolita xxx xx xxx xx xxx Życica trwała x xx xxx xx Kostrzewa trzcinowata xx xx Rajgras wyniosły xxx xxx Stokłosa bezostna x (x) (x) Mozga trzcinowata x Wyczyniec łąkowy (x) Kostrzewa czerwona (x) Koniczyna biała x x x Koniczyna łąkowa x x Koniczyna białoróżowa x x x stopień przydatności gatunku do podsiewu. Źródło: na podstawie GRZYB [1988]. ZASADY UKŁADANIA MIESZANEK Układanie mieszanki powinno być poprzedzone określeniem warunków siedliskowych oraz planowanego użytkowania i poziomu produkcji biomasy. Poniżej przedstawiono kolejne czynności. Ustalenie listy gatunków traw i bobowatych wchodzących w skład mieszanki w zależności od rodzaju użytku zwykle ok. 6 gatunków traw + 2 gatunki bobowatych. Ustalając listę gatunków oraz stopień pokrycia terenu wybieramy 1 2 gatunki przewodnie, najbardziej typowe dla danych warunków siedliskowych i kierunku użytkowania. Ustalenie procentowego udziału poszczególnych gatunków umieszczonych na liście (zbilansowane do 100%). Nasion gatunków o szybkim tempie rozwoju lub dużych zdolnościach konkurencyjnych, np. mozgi trzcinowatej, życicy wielokwiatowej, powinno być z zasady w mieszance mniej, aby uniknąć przygłuszania innych gatunków. Określenie ilości wysiewu nasion poszczególnych gatunków z wykorzystaniem danych zawartych w tabeli 9.: Ilość wysiewu = ilość wysiewu (z tab. 9) x udział procentowy w mieszance, kg/ha 100

18 Tabela 9. Normy wysiewu nasion traw i bobowatych Gatunek Parametry materiału siewnego 1) czystość zdolność kiełkowania wartość użytkowa Trawy wysokie Grupa konkurencyjna 2) Normy wysiewu kg/ha A B C Mozga trzcinowata 95 75 71 III 15 19 23 Wyczyniec łąkowy 82 67 55 II 27 31 Kostrzewa trzcinowa 95 84 80 III 48 60 72 Kostrzewa łąkowa 92 82 76 II 41 47 Tymotka łąkowa 96 87 84 III 12 15 18 Kupkówka pospolita 90 82 74 I 21 Rajgras wyniosły 90 77 69 I 49 Stokłosa bezostna 90 84 76 II 42 48 Trawy średnio wysokie i niskie Życica wielokwiatowa 96 90 86 I 30 Mietlica olbrzymia 90 87 78 III 7 9 11 Wiechlina błotna 92 82 75 III 16 20 24 Wiechlina łąkowa 90 82 74 III 16 20 24 Życica trwała 97 87 84 I 31 Kostrzewa czerwona 92 84 77 III 26 32 39 Rośliny bobowate Koniczyna łąkowa 98 80 78 I 21 Koniczyna biała 97 80 78 III 13 16 19 Koniczyna białoróżowa 97 80 78 III 16 20 24 Komonica zwyczajna 96 80 77 III 10 13 16 Komonica błotna 96 80 77 II 20 23 Lucerna nerkowata 97 78 76 II 23 26 1) Według PN-78/R-65023 Polska Norma: Materiał siewny. Nasiona roślin rolniczych. 2) Według KLAPPA [1971] za MORACZEWSKIM [1996]. Do sporządzonych mieszanek nasion traw i roślin bobowatych zaleca się dodawać ok. 3 5 kg/ha nasion życicy wielokwiatowej, a do mieszanek łąkowych niekiedy i życicy trwałej. Trawa ta charakteryzująca się dużą siłą konkurencyjną i szybkimi wschodami po wysiewie odgrywa rolę rośliny ochronnej. Zapobiega m.in. nadmiernemu rozwojowi chwastów na nowo zasiewanych łąkach. Życica wielokwiatowa jest gatunkiem krótkotrwałym i po spełnieniu funkcji rośliny ochronnej, zwykle podczas intensywnego użytkowania, ustępuje ze zbiorowiska roślinnego. Dodatek jej nasion nie jest polecany do obsiewu łąk i pastwisk na glebach organicznych.

19 PODSUMOWANIE Jak wynika z badań, ponad 50% trwałych użytków zielonych w Polsce jest zdegradowanych, a przyczyny takiego stanu to: niewłaściwe sposoby użytkowania, brak zabiegów pratotechnicznych, niewłaściwe nawożenie, zarówno mineralnymi, jak i naturalnymi formami nawozów, niedobory wody lub zaniechanie użytkowania. Zjawisko to przejawia się zwykle niskimi plonami oraz ich gorszą wartością użytkową. Przystępując do renowacji TUZ należy rozpoznać przyczynę ich degradacji oraz poprawić dotychczasowy stan w tym zakresie. W zależności od stopnia degradacji stosujemy odpowiednio skuteczną metodę poprawy. Metoda racjonalnego nawożenia i użytkowania ma zastosowanie, gdy w runi występują wartościowe gatunki traw oraz roślin bobowatych w ilości ok. 20 30%, a udział uporczywych chwastów nie przekracza 10%. Metodę podsiewu stosujemy, gdy powierzchnia UZ jest wyrównana, w runi przeważają mało wartościowe rośliny, a udział chwastów wynosi ok. 40%, w tym uporczywych ok. 20%, lub gdy darń uległa uszkodzeniu. W zależności od ilości i rodzaju chwastów stosuje się zróżnicowane sposoby postępowania, niszcząc je w sposób mechaniczny lub z wykorzystaniem herbicydów totalnych albo selektywnych. Przed podsiewem można stosować herbicydy selektywne w celu usunięcia uporczywych chwastów dwuliściennych. Nowoczesne agregaty do podsiewu bezpośredniego różnią się wydajnością roboczą, sposobem przygotowania gleby oraz wysiewu nasion. Są to niskonakładowe metody renowacji. Perspektywa uzyskania wysokich plonów dobrej jakości przy niewielkich nakładach finansowych powinna być wystarczającym powodem do odnawiania zdegradowanych trwałych użytków zielonych metodą podsiewu. Metoda odnawiania przez ponowną pełną uprawę jest najbardziej radykalna oraz dość kosztowna. Stosuje się ją po zmianie stosunków wodnych lub dużej deniwelacji terenu oraz gdy w runi przeważają gatunki tworzące kępy. Po zniszczeniu starej darni, przeoraniu oraz zabiegach doprawiających glebę, takich jak włókowanie i bronowanie, dokonuje się zasiewu. Zarówno po podsiewie, jak i pełnej uprawie konieczne jest wałowanie odnawianej powierzchni. Powodzenie obu tych metod w dużej mierze zależy od terminu wykonania zabiegu, uwilgotnienia gleby oraz doboru odpowiednich gatunków i odmian traw pastewnych i roślin bobowatych. WYKORZYSTANA LITERATURA BARSZCZEWSKI J. 2014a. Trwałe użytki zielone w kraju, ich wykorzystanie oraz metody poprawy. Gospodarz. Nr 4(106) s. 9. BARSZCZEWSKI J. 2014b. Stan i wykorzystanie trwałych użytków zielonych oraz metody ich poprawy. Wiadomości Rolnicze. Nr 5(295) s. 15 17.

20 BARSZCZEWSKI J., KILISZCZYK A., SAKOWSKI T., METERA E. 2010. Rozproszenie związków azotu i fosforu z produkcji zwierzęcej. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 10. Z. 3 (31) s. 19 32. BARSZCZEWSKI J., WRÓBEL B., JANKOWSKA HUFLEJT H. 2011. Efekty gospodarcze podsiewu łąki trwałej koniczyną łąkową. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 11. Z. 3 (35) s. 21 37. BARYŁA R. 2001. Podsiew jako metoda renowacji runi trawiastej. Łąkarstwo w Polsce. Z. 4 s. 9 24. BARYŁA R. 2004. Zakładanie i odnawianie użytków zielonych. W: Łąkarstwo. (red. nauk. M. Rogalski) Poznań: Wydaw. KURPISZ ISBN 83-88841-96-3 s. 138 161. BARYŁA R., KULIK M. 2012. Podsiew jako sposób poprawy runi łąk i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek. Łąkarstwo w Polsce. Nr 15 s. 9-28. BARYŁA R., SAWICKI J. 1997. Poprawa składu gatunkowego runi łąk i pastwisk metodą podsiewu bezpośredniego w stara darń. Instrukcja wdrożeniowa. Nr 6. AR Lublin ss. 14. BARYŁA R., SAWICKI J., GRZEGORCZYK S. 1995. Podsiew jako metoda renowacji zdegradowanych runi użytków zielonych (synteza wyników badań). Mat. Sem. Ogólnopol. Konferencji Łąkarskiej. Warszawa s. 13 24. DOMAŃSKI P. J. 2003. Analiza zmienności plonowania wybranych gatunków i odmian traw. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. T. 225 S. 9-19. GOLIŃSKI P. 1998. Nowoczesne sposoby podsiewu użytków zielonych. Łąkarstwo w Polsce. Z. 1 s. 17 29. GRABOWSKI K. 1992. Renowacja łąk trwałych różnymi sposobami. Acta Academiae Agriculturae ac Technicae Olstenensis. Agricultura. 53 (Supp. B) s. 3 50. GRABOWSKI K. 2013. Sposoby odnawiania zdegradowanych użytków zielonych. Hodowca Bydła. Nr 3 s. 40 47. GRZYB S. 1998. Mieszanki na łąki i pastwiska trwałe. Materiały Instruktażowe. Nr 53. Falenty. Wydaw. IMUZ ss. 36. GRZEGORCZYK S., 1998. Czynniki warunkujące podsiew użytków zielonych siedlisko. Łąkarstwo w Polsce. Nr 1s. 45 52. JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2006. Czynniki trwałości i produkcyjności użytków zielonych. Wieś Jutra. Nr 6 s. 24 26. JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2007. Rolno-środowiskowe znaczenie trwałych użytków zielonych. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 1 (55) s. 23 34. JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2009. Podsiew łąk i pastwisk. Agrotechnika. Nr 5 s. 47 49. JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2012. Czynniki wpływające na trwałość i produkcyjność użytków zielonych. Poradnik Gospodarski. Nr 6 s. 18-23. JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2014. Odnawianie zdegradowanych łąk i pastwisk, z uwzględnieniem gospodarstw ekologicznych. W: Poradnik rolnika ekologicznego. Monografia. Red. K. Węglarzy. Wyd. 2. uzupełnione i rozszerzone. ZD IZ PIB Grodziec Śląski Sp. z o.o. s. 46-60. JANKOWSKA-HUFLEJT H., WRÓBEL B., GUTKOWSKA A., BURS W. 2005. Czynniki kształtujące trwałość użytków zielonych. Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie. Nr 4 s. 197 202. KOZŁOWSKI S., 1998. Czynniki warunkujące podsiew użytków zielonych roślina. Łąkarstwo w Polsce. Nr 1 s. 31 44. MENDRA M., BARSZCZEWSKI J. 2013. Zastosowanie podsiewów w renowacji użytków zielonych. Hodowca Bydła. Nr 3 s. 36 38. MORACZEWSKI R. 1996. Łąki i pastwiska w gospodarstwie rolnym. Warszawa. Wydaw. Fundacja Rozwój SGGW. ISBN 978-83-8698-026-0 ss. 220. SAPEK A., SAPEK B. 1997. Metody analizy chemicznej gleb organicznych. Materiały Instruktażowe. Nr 115. Falenty. Wydaw. IMUZ. ISBN 83-85735-66-6 ss. 80. SAPEK B. 1992. Zasady oceny potrzeb wapnowania i wyznaczania dawek nawozów wapniowych na trwałe użytki zielone na glebach mineralnych. Materiały Instruktażowe. Nr 101. Falenty. Wydaw. IMUZ. ss. 12. Wykaz stron www: http://www.oschrbialystok.internetdsl.pl