POLSKI SYSTEM PENITENCJARNY

POLSKI SYSTEM PENITENCJARNY Ujêcie integralno-kulturowe Praca zbiorowa, redakcja, Pawe³ Szczepaniak

Polski system penitencjarny Ujęcie integralno-kulturowe 1

Publikacja: dodatek specjalny Forum Penitencjarne Recenzent: dr hab. prof. UW Andrzej Rejzner Okładka: Piotr Kochański Wersja elektroniczna do pobrania na stronie: http://sw.gov.pl/pl/o-sluzbie-wieziennej/czasopismo-forum-penitencjarne/ ISSN 1505-2184 Wyd. Forum Penitencjarne Drukarnia Offsetowa ATU ul. Działyńczyków 21/21a 04-495 Warszawa tel.: 22 673 46 48 fax: 22 673 46 49 biuro@drukarniaatu.pl www.drukarniaatu.pl Warszawa 2013 2

Spis treści Rozdział 1. Teoretyczne aspekty wykonywania kary pozbawienia wolności z perspektywy różnych nauk Barbara Stańdo-Kawecka Wykonywanie kary pozbawienia wolności z perspektywy współczesnej penologii... 11 Lesław Pytka Wolność, dobrowolność i bezpieczeństwo... 23 Beata Gruszczyńska, Paweł Ostaszewski Statystyki penitencjarne. Standardy europejskie, implikacje dla Polskiego systemu penitencjarnego... 33 Rozdział 2. Pojęcie, elementy składowe i podstawy normatywne polskiego systemu penitencjarnego Teodor Bulenda System penitencjarny i postpenitencjarny. Wybrane zagadnienia... 53 Teodor Bulenda Prawne podstawy wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania... 67 Rozdział 3. Wyzwania współczesności - Modyfikacja polskiego systemu penitencjarnego Zbigniew Lasocik Czy polskiemu więziennictwu potrzebna jest nowa jakość?... 87 Michał Zoń Konstytucja więziennictwa Czy istnieje potrzeba uchwalenia nowego Kodeksu karnego wykonawczego oraz ustawy o Służbie Więziennej?... 95 Krzysztof Keller Modernizacja systemu penitencjarnego w Polsce - koncepcja oddziałów... 103 Joanna Felczak Optymalizacja kosztów więziennictwa a organizacja jego struktur organizacyjnych... 115 Paweł Nasiłowski System dozory elektronicznego w polskim systemie penitencjarnym... 125 Elżbieta Dobiejewska, Agnieszka Rękas Sprawiedliwość naprawcza droga do reintegracji społecznej skazanych... 131 Rozdział 4. Kryminologiczne i penitencjarne zagadnienia współczesnej przestępczości - Podmioty oddziaływania penitencjarnego Emil W. Pływaczewski Zagadnienia i tendencje rozwojowe przestępczości zorganizowanej w Polsce... 137 Emil W. Pływaczewski, Grażyna B. Szczygieł Zachowania korupcyjne osadzonych w polskim więziennictwie w świetle wyników badań... 151 Grażyna B. Szczygieł Klasyfikacja skazanych... 161 3

Rozdział 5. Metodyczne aspekty oddziaływań penitencjarnych i reintegracji społecznej Paweł Szczepaniak Pedagogika penitencjarna a kara pozbawienia wolności - wybrane zagadnienia metodyki oddziaływania penitencjarnego... 173 Zbigniew Nowacki Wpływ społeczny - możliwości i ograniczenia dla oddziaływań penitencjarnych... 187 Andrzej Majcherczyk Projektowanie i implementacja programów resocjalizacji... 195 Agnieszka Bochniewicz Programy readaptacji społecznej skazanych jednym z filarów resocjalizacji w ramach oddziaływań penitencjarnych... 211 Paweł Wojtas Fundamentalne zagadnienia w działalności duszpasterstwa więziennego... 225 Barbara Wilamowska Problematyka stosowania przepisu artykułu 164 kkw w świetle czynności wykonywanych przez Służbę Więzienną i kuratorską służbę sądową... 239 Barbara Kucharska Rola pomocy społecznej w aktywnej reintegracji więźniów... 251 Rozdział 6. Rola i zadania Służby Więziennej w ramach systemu penitencjarnego Tomasz Przesławski Pozycja prawna Służby Więziennej w systemie penitencjarnym... 259 Paweł Szczepaniak Charakterystyka modelu szkolenia personelu więziennego w Polsce w świetle nowelizacji ustawy o SW oraz wprowadzonych reform... 273 Rozdział 7. Instytucje państwowe i społeczne nadzorujące więziennictwo oraz podmioty uczestniczące w społecznej readaptacji skazanych Janusz Zagórski Aktualne kierunki rozwoju systemu penitencjarnego w Polsce w świetle ustaleń i wniosków Biura Rzecznika Praw Obywatelskich... 285 Joanna. Jurkiewicz Amnesty International. Działalność stowarzyszenia w XXI wieku... 297 Maria Niełaczna Klinika art. 42 kkw - rola i zadania w polskim systemie penitencjarnym... 303 Krystyna Ostrowska Doświadczenie, perspektywy, ograniczenia w działalności organizacji pozarządowych na przykładzie Stowarzyszenia Penitencjarnego Patronat... 313 Józef Nawój, Bogdan Nowak Polskie Towarzystwo Penitencjarne w modernizowaniu więziennictwa... 325 Zarząd Główny NSZZFiPW Rola związku zawodowego w polskim więziennictwie... 331 4

Wstęp Kluczowym pojęciem niniejszego opracowania jest system. 1 Dynamika zmian w obszarze zagadnień teoretycznych, formowania oraz aplikacji systemu penitencjarnego, mimo bogatej już literatury przedmiotu, powoduje ustawiczną potrzebę naukowego systematyzowania. System penitencjarny zawiera zarówno elementy ekologiczne, jak i społeczne (w tym kulturowe, cywilizacyjne itd.), co wyznacza skomplikowany zakres relacji między jego składnikami oraz implikuje funkcjonowanie, a co za tym idzie, specyficzne sposoby jego badania oraz opisu. Inspiracją do ujmowania zagadnień związanych z systemem penitencjarnym były unikatowe (i choć mało znane, daleko wykraczające poza epokę) dzieła Aleksandra Moldenhawera 2, który na podstawie swej oryginalnej koncepcji kryminologicznej opracował i wdrożył w okresie XIX stulecia zintegrowany z nią system penitencjarny 3. Odnośnie do składników oraz organizacji systemu penitencjarnego, dość zgodnie wyróżnia się konstytutywne cechy systemów penitencjarnych, takie jak przepisy określające sposób wykonania kary oraz instytucje prawa penitencjarnego, architekturę i typologię zakładów, środki oddziaływania, status prawny osadzonych, kadrę penitencjarną i jej relacje z osadzonymi, sposoby zarządzania i kontroli oraz środki ochronne. 4 Kategorie te (czynniki) wyznaczają zarówno obszary badań, jak i problemy systemu penitencjarnego. Dotyczą one: 1) potencjalnych i realnych możliwości zbadania i systematycznego opisu jego elementów składowych (które dotyczą różnych sfer rzeczywistości i są przedmiotem badania licznych dziedzin nauki), oraz 2) organizacji i funkcjonowania w praktyce tego aparatu, gdyż wiąże się to z badaniem efektywności różnego typu i rodzaju, np. efektywności zarządzania, wychowania resocjalizacyjnego, środków polityki karnej oraz prewencji (generalnej i indywidualnej), efektywności ekonomicznej i wielu innych. Chociaż można spotkać niemałą liczbę monografii opisujących system penitencjarny w różnorodnych kontekstach, np. jego składniki, bądź w porządku chronologicznym, dotyczącym poszczególnych okresów rozwoju penitencjarystyki 5, to jednak skupiają się one najczęściej na opisie tego fenomenu z wybranej perspektywy, np. historycznej, normatywnej czy doktrynalnej. Niewiele jest natomiast opracowań rejestrujących proces organizowania i funkcjonowania systemu, począwszy od założeń teoretycznych, normatywnych, politycznych i organizacyjnych, poprzez fazę wdrożeń, aż po ocenę i dalszą ewaluację. Znakomitymi przykładami opracowań są: wskazane wyżej trzytomowe dzieło A. Moldenhawera (które zawiera cechy takiego projektu systemu penitencjarnego) oraz pochodząca z okresu formowania polskiego więziennictwa po odzyskaniu niepodległości książka L. Rabinowicza pt.: Podstawy nauki o więziennictwie z 1933 roku. Podobnie obszernym opracowaniem, dotyczącym koncepcji systemu penitencjarnego i jego wprowadzaniem do praktyki w Polsce (już w okresie powojennym), jest bez wątpienia praca S. Walczaka pt.: Prawo 1 Szerzej: L. von Bertalanffy, Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania. PWN, Warszawa 1984., por. M. Mazur, Pojęcie systemu i rygory jego stosowania. Postępy Cybernetyki, Z. 2, 1987. 2 Odkrycie bogatej treści jego dzieł zawdzięczamy J. Górnemu Patrz: Koncepcje karno-penitencjarne Aleksandra Moldenhawera oraz ich wpływ na teorię i praktykę wykonania kary (niepublikowana praca doktorska), Tegoż: Koncepcja kryminologiczno-penitencjarna Aleksandra Moldenhawera i jej współczesny charakter, Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne, t. 12, Warszawa 1982, s.189-205 3 A. Moldenhawer, O przeprowadzeniu odosobnienia w zakładach karnych, Warszawa 1866-1870, tegoż: O stowarzyszeniach mających na celu opiekę nad uwolnionemi z więzień po wycierpianej przez nich karze. Przegląd Sądowy, t. IV, 1869, a także: O systemie wychowawczym w osadach rolnych i przytułkach rzemieślniczych, Rocznik Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków rzemieślniczych za rok 1873, s. 17-41, 4 Por. J. Górny op. cit. s. 15 i nast. Znamienne, ze nie wymienia się idei, chociaż w ogólnej definicji systemu taka kategoria jest uwzględniana 5 Patrz zwłaszcza monografie Jerzego Migdała, który w obszernych rozprawach przedstawił opracowanie historii polskiego więziennictwa od czasu uzyskania niepodległości. J. Migdał, Polski system penitencjarny w latach 1918-1928 Arche Gdańsk 2011, J. Migdał, Polski system penitencjarny w latach 1928-1939, Oficyna Wydawnicza Unimex, 2012, J. Migdał, Polski system penitencjarny lat 1944-1956, Gdańsk : Arche, 2007, J. Migdał, Polski system penitencjarny w latach 1956-2008 w ujęciu doktrynalnym, normatywnym i funkcjonalnym: kontynuacja czy zmiana? Przedmiotem Jego badań jest także kara pozbawienia wolności. J. Migdał, W. Wróbel (2009) Kara pozbawienia wolności w kodeksowym systemie kar i środków karnych, w: Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1989-2009. 5

penitencjarne. Zarys systemu. Warszawa 1972 6. Monografia ta (podobnie jak w. wym.), zawiera założenia i opis systemu (in statu nascendi), co należy do rzadkości. Uwzględnia ona zarówno założenia teoretyczne, ujęcie normatywne systemu, jak i jego operacjonalizację oraz aplikacje w określonej epoce ustrojowej. Należy jednak podkreślić, że wspomniane projekty mają charakter niejako autorski. Dokonanie pełnej inwentaryzacji składników oraz określenie ich kompatybilności w praktyce, a nade wszystko efektywności działania, wydaje się pracą benedyktyńską (jeśli nie syzyfową) 7, zważywszy, że sam tylko zakres obowiązujących obecnie aktów normatywnych objął opracowanie, uchwalenie i wdrożenie ponad 10 ustaw (m.in.: kodeks karny wykonawczy, ustawa o SW, ustawa o zatrudnieniu skazanych itp. oraz ponad 100 rozporządzeń i jeszcze więcej aktów wykonawczych niższej rangi, w dodatku obejmujących obszar działania kilku ministerstw). Nie mniej problemów wiąże się z praktycznym funkcjonowaniem (i funkcjonalnością) systemu penitencjarnego, czyli zagadnieniami, które ostatecznie wyznaczają jego wagę i użyteczność społeczną, a nade wszystko zasadniczy sens (będący pochodną normatywnych celów jak się najczęściej przyjmuje takich jak readaptacja społeczna bądź oddziaływania resocjalizacyjne). System penitencjarny i jego efektywność są skomplikowane tym bardziej, że dotyczą (oprócz wskazanych wyżej czynników) korelacji przynajmniej dwóch obszarów: instytucji prawnych i społecznych, w ramach których kryteria się mnożą (można wyróżnić: kryminologiczne, jurydyczne, biologiczne, pedagogiczne, psychospołeczne; następnie jednostkowe oraz instytucjonalne itd.). Jeśli idzie o pedagogiczną, a raczej wychowawczą efektywność kary pozbawienia wolności i wydolności systemu penitencjarnego - w tej mierze mamy do czynienia ze znacznie mniejszą liczbą opracowań. Znamienne, że na temat polskiego więziennictwa najczęściej w dyskursie naukowym wypowiadają się penolodzy, prawnicy, historycy, zaś znacznie rzadziej socjolodzy, pedagodzy czy kryminolodzy (w interdyscyplinarnym gronie i ujęciu wachlarza zagadnień). Do kategorii monografii podejmujących zagadnienie dynamiki funkcjonowania systemu, kładących akcent na system pomocy postpenitencjarnej, należy m.in. książka T. Szymanowskiego: Powrót skazanych do społeczeństwa. Warszawa 1989. Podejmuje ona fundamentalny problem pomiaru efektywności systemu penitencjarnego, mierzonej przy zastosowaniu kryterium adaptacji społecznej. Odkrywa przy tym aspekt marginalizacji więźniów, zachodzącej mimo oficjalnych haseł społecznej reintegracji (a nawet dobroczynności). Ujawnia antynomię zawartą pomiędzy ideą resocjalizacji czy readaptacji społecznej w ramach izolacji społecznej. Powrót do społeczeństwa (jeśli uwzględnić przedzałożenia związane z tytułem książki) odbywa się spoza społeczeństwa, choć z miejsca, gdzie wedle założeń normatywnych ma się (a przynajmniej powinna) dokonywać resocjalizacja. Problemy te ukazują dobitniej i szerzej m.in. monografie dotyczące pedagogicznej efektywności wykonania kary (patrz m.in. H. Machel: Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej - casus polski. Studium penitencjarno-pedagogiczne, Warszawa 2008, oraz P. Szczepaniak: Kara pozbawienia wolności a wychowanie, Kalisz-Warszawa 2003). Ważną kategorię stanowią prace zbiorowe różnych naukowców, specjalistów w dziedzinie penitencjarystyki: prawników, socjologów, pedagogów, takie jak System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce 8. Opracowanie to jest wyrazem tendencji interdyscyplinarnego ujmowania zagadnień więziennictwa. Ze względu na fakt, że nie 6 Patrz także: S. Walczak, Spory wokół reformy więziennictwa, Warszawa 1985, S. Walczak, Postępowanie ze skazanymi w polskim systemie penitencjarnym, Warszawa 1992, por. rocznicowe opracowanie monograficzne pod tytułem: Profesor Stanisław Walczak. Minister Promotor reform polskiego więziennictwa w latach 1957-1969. Red. M. Porowski, M. Tygielski, PWSzZ im. Witelona, r. 2012 7 Dzieło podjete i kontynuowane w ramach polskich kongresów penitencjarnych Patrz materiały: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku I Polski Kongres Penitencjarny Red. B. Hołyst, S. Redo Warszawa-Wiedeń- Kalisz 1996, Problemy Organizacji i Zarządzania Więzieniem Red. W. Ambrozik, P. Stępniak Poznań-Kalisz-Warszawa 1999, Więziennictwo Nowe wyzwania II Polski kongres penitencjarny Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Poznań-Kalisz 2001, Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, Red. W. Ambrozik, P. Stępniak, UAM, CZSW, COSSW, Poznań-Warszawa-Kalisz 2004, Więziennictwo na początku XXI wieku III Polski Kongres Penitencjarny Red. T. Bulenda, W. Knap, Z. Lasocik, IPSiR UW Warszawa 2007, Misja Służby Więziennej a jej zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych Red. W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak, Poznań-Gdańsk- Warszawa 2008 materiały IV Polskiego Kongresu Penitencjarnego, 8 System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce Red T. Bulenda, R. Musidłowski Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003. 6

wyartykułowano w nim zasadniczej linii badawczej, wyrażonej w hipotezie bądź celu opracowania (z wyjątkiem tezy o wyraźnej humanizacji wykonania kary w okresie 15 lat od zmian społeczno-ustrojowych - s.11), stanowi ono raczej eklektyczny zbiór równoległych wyników badań (mono)dyscyplinowych. To i wyżej wskazane opracowania zawierają znaczny ładunek poznawczy, liczne dane faktograficzne, podejmują w sposób naukowy wybrane problemy systemu penitencjarnego lub więziennictwa, nadto zawierają dyskusję i postulaty (np. dotyczące aksjologicznych podstaw systemu sprawiedliwego karania czy kulturowego kontekstu koncepcji penologicznych) oraz wnioski de lege lata i de lege ferenda rzadko jednak były i są uwzględniane jako podstawa modyfikowania więziennictwa. Poszczególne ich części odnoszą się do wyżej wyróżnionych klasycznych składników systemu oraz związanych z nimi problemów; zawierają ich rejestr; trudno jednak uznać, że stanowią wyczerpujący opis problemów funkcjonowania współczesnego więziennictwa, a tym bardziej zwarty model systemu penitencjarnego. W praktyce dominują badania i opis poszczególnych części składowych, gdy tymczasem idzie o uchwycenie całego systemu w działaniu, w kontekście jego idei przewodniej. Ten aspekt metodologiczny badań systemów oraz instytucji społecznych, pasujący do fenomenu systemu penitencjarnego, znakomicie acz prześmiewczo wyraził J. W. v. Goethe: Gdy poznać i opisać chce się coś żywego, To naprzód trzeba ducha wygnać z niego, A wnet się części w ręku trzyma, Tylko, niestety, spójni ducha nie ma Redaktorzy wspomnianego wyżej opracowania System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce dostrzegają potrzebę nowego podejścia metodologicznego w badaniach systemu penitencjarnego (patrz s. 11). Mówią o tym, że wprawdzie problemy związane z wykonywaniem kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania znajdują się w kręgu zainteresowań społecznych, jednakże potrzebne jest również zaproponowanie nowego podejścia do niektórych kwestii. Zachodzą bowiem dynamicznie zmiany społeczne, kulturowe, ekonomiczne, polityczne, które nieodparcie obejmują wymiar sprawiedliwości i więziennictwo (zwłaszcza w nurcie zmian ustrojowych i po wejściu Polski do Wspólnoty Europejskiej). To sprawia, że zmiany powinny obejmować polski system penitencjarny w całości (z uwzględnieniem jego roli w krajowym programie zapobiegania patologii społecznej i przeciwdziałania przestępczości), a nie wyłącznie jego rolę w wymiarze sprawiedliwości i elementy składowe 9. Ponadto literatura przedmiotu wskazuje na dość dużą inercję naszego systemu penitencjarnego (trudno również oprzeć się wrażeniu, że mamy do czynienia w tym zakresie ze swoistą odpornością na zmiany). Dokumentują to liczne opracowania i zawarte w tytułach oraz treściach tych opracowań charakterystyczne znaki zapytania, np.: Zmiany za murami? Stosowanie standardów postępowania z więźniami w Polsce, następnie: Polski system penitencjarny w latach 1956-2008 w ujęciu doktrynalnym, normatywnym i funkcjonalnym kontynuacja czy zmiana? czy także Resocjalizacja skazanych utopia czy perspektywiczne wyzwanie? bądź: Więzienie i co dalej?. W świetle wskazanych zmian i czynników, system penitencjarny domaga się nowej artykulacji, uwzględnienia zmieniających się i aktualnych funkcji oraz roli więziennictwa w nurcie życia społecznego. M.in. Z. Lasocik określa to jako potrzebę demokratyzacji wymiaru sprawiedliwości oraz szerokiego udziału społeczeństwa w wykonaniu kar i środków karnych. Niniejsza książka zawiera opis wskazanych wyżej problemów więziennictwa oraz postulaty dotyczące jego modyfikacji, a także zarys modelu systemu penitencjarnego w naszym kraju i społeczeństwie doby obecnej (szkic współczesnego rozumienia roli więziennictwa w społeczeństwie otwartym). Podejmuje zagadnienia zarówno określenia współczesnego charakteru i funkcji więziennictwa w ramach wymiaru sprawiedliwości, jak i jego zakresu metodycznego, uwzględniającego współczesne standardy europejskie. Nie stroni od kontrowersji oraz ukazywania problemów, które dotąd raczej nie pojawiały się w podręcznikach penologii, penitencjarystyki czy prawa karnego wykonawczego, a są wyznacznikami współczesnego więziennictwa w społeczeństwie typu inclusive. Zmiany społeczno-ustrojowe w Polsce po roku 1989 w znacznym stopniu związały się z tendencjami integracyjnymi w polityce Unii Europejskiej. Polityka społeczna Unii wśród zasadniczych celów obrała 9 Ostatnie największe co do zakresu modyfikacje zawarte w pakiecie pt Nowe więziennictwo Zmiany 2010 Warszawa, styczeń 2010 dotyczyły jednak głównie modernizacji struktury organizacyjnej a dokładnie oddziałów penitencjarnych 7

integrację społeczną, a także tworzenie społeczeństwa obywatelskiego (społeczeństwo dla wszystkich bądź społeczeństwo otwarte). 10 W krajach Unii powstają długofalowe plany i systemy przeciwdziałania przestępczości z użyciem środków profilaktyki przestępczości, kar alternatywnych, probacji, mediacji i innych środków sprawiedliwości naprawczej, udziału społeczności lokalnej w wymiarze sprawiedliwości. Współdziałanie i integracja służb społecznych, kuratorów, pracowników socjalnych, asystentów rodzinnych z więziennictwem jest organizowana w ramach np. Urzędów Więziennictwa i Probacji 11. Dla społeczeństwa obywatelskiego charakterystyczne jest zjawisko inicjowania różnorodnych aktywności i powiązań społecznych, tzw. sieci społecznej, nazywane aktywnością korzeni traw (Grassroots Activity). Reintegracja społeczna osób zagrożonych lub dotkniętych problemami społecznymi (takimi jak marginalizacja, wykluczenie, ubóstwo, stygmatyzacja itp.) w społeczeństwach typu inclusive, wyraża się w aktywności oraz aktywizacji tych osób i grup (również skazanych). Z kolei procesy stygmatyzacji i marginalizacji czy wykluczenia społecznego są charakterystyczne dla społeczeństw typu exclusive i częściej się w nich pojawiają. Różnice te przekładają się na wszelkie elementy życia społecznego i widać je wyraźnie również na przykładzie resocjalizacji i oddziaływań penitencjarnych (resocjalizacja inkluzyjna versus ekskuzyjna). I tak: Resocjalizacja ekskluzyjna wiąże się z odizolowaniem jednostki od jej środowiska społecznego oraz instytucjonalnym oddziaływaniem (np. izolacją penitencjarną). Opiera się na oddziaływaniu korekcyjnym (treatment, programy psychokorekcyjne, trening ról społecznych itp). Łączy się często w efekcie ze stygmatyzacją, marginalizacją, pryzonizacją. Paradoksalnie bywa nazywana integracyjną (przy czym to jednostka dostosowuje się do wymagań otoczenia społecznego). Oddziaływanie prewencyjno-represyjne w instytucjach totalnych potęguje marginalizację oraz utrudnia integrację i readaptację społeczną. Jednakże w społeczeństwie obywatelskim nie chodzi o to, aby izolować i marginalizować, lecz sprzyjać reintegracji, readaptacji, resocjalizacji. Na tym tle resocjalizacja inkluzyjna wiąże się z procesem kreacji, nabywaniem nowej tożsamości osobowej w wyniku nabywania kompetencji społecznych skutkiem zmian interakcji, relacji i więzi społecznych. To więcej niż asymilacja bądź integracja. Idea inkluzji (readaptacji społecznej) wymaga zatem szerszej perspektywy oraz kompleksowego ujmowania i analizowania zagadnień osób dotkniętych marginalizacją czy wykluczeniem społecznym. Dotyczy to w dużym zakresie zagadnień więziennictwa i pedagogiki penitencjarnej. Wprawdzie powyższe kwestie są obecne na gruncie socjologii, pedagogiki społecznej czy pracy socjalnej, jednakże nie są powszechnie wiązane z nieprzystosowaniem społecznym i resocjalizacją więźniów (o czym świadczy znikoma liczba opracowań naukowych w tym zakresie). Dotychczas tradycyjnie zakresem oddziaływań wobec osób nieprzystosowanych zajmowała się pedagogika specjalna, zwłaszcza resocjalizacyjna, oraz penitencjarna, mimowolnie potęgując ową marginalizację (nie poprzez specyficzne, karne lub terapeutyczne sposoby oddziaływania - z nadzieją włączenia tychże podmiotów do normalnego nurtu życia społecznego - ale właśnie poprzez oddziaływanie w specyficznych i często zamkniętych instytucjach). Tymczasem nie chodzi o to aby izolować, marginalizować osoby i ich problemy, lecz zagadnienia te prezentować interdyscyplinarnie, holistycznie, co może sprzyjać wypracowaniu systemu readaptacji, resocjalizacji, reintegracji itp. Jak przekonuje D. Lalak, znacznie lepiej od psychologii czy pedagogiki resocjalizacyjnej pozwala je opisać pedagogika społeczna, bowiem ta właśnie dziedzina nauk o wychowaniu zajmuje się m.in. projektowaniem oddziaływań w ramach szeroko rozumianych instytucji społecznych i państwowych, z wykorzystaniem różnorodnych metod, środków i zasobów społecznych. W tym nurcie, w niniejszym opracowaniu zastosowano perspektywę analizowania i opisu systemu penitencjarnego, roli oraz zadań więziennictwa w oparciu o model badań integralno-kulturowych. Założenia metody integralno-kulturowej w naszym kraju przedstawił i uzasadnił J. Utrat-Milecki 12. Zgodnie ze źródłosłowem (ang. culturally integrated method), metoda ta polega na swego rodzaju 10 Celem integracji społecznej jest ustanowienie społeczeństwa dla wszystkich, w którym każda jednostka, ze swoimi prawami i obowiązkami, ma do odegrania czynną rolę. Deklaracja i Program Działań, przyjęte m.in. przez Polskę na Światowym Szczycie Rozwoju Społecznego w Kopenhadze w 1995 roku. 11 Minister Sprawiedliwości powołał Zespół do spraw przygotowania oceny funkcjonowania organów probacji i więziennictwa (Zarządzenie nr 200/BM/12 Ministra Sprawiedliwości z dn. 25 października 2012 r). 12 W pracy pt Podstawy penologii. Teoria kary, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006, s. 46, 81, patrz także: J. Utrat-Milecki, Integralnokulturowe badanie punitywności populistycznej, W: Kara w nauce i w kulturze, Warszawa 2008. Podobne założenie przyjmował w swojej teorii życia społecznego Georg Simmel, por. Jerzy 8

zintegrowanym metodologicznie i teoretycznie uzyskiwaniu wiedzy o złożonych zjawiskach i procesach społecznych, odsłanianiu natury badanych faktów równocześnie (holistycznie), a nie przez równoległe badania (mono)dyscyplinarne. Wkład specjalistycznej wiedzy wielu dyscyplin i w różnych płaszczyznach badawczych włączony został w zwarty system opisu. T. Szymanowski - jeden z nestorów polskiego systemu penitencjarnego - utrzymuje, że badania integralno-kulturowe można określić używając terminu»holistyczne«, czyli traktujące badania określonego zjawiska społecznego całościowo, czy też wszechstronnie, uwzględniając wszystkie elementy jego struktury. Z tego względu obejmuje ono wątki prawne, historyczne, religijne, kulturowe itp. Jest to podejście otwierające nowe perspektywy. 13 W niniejszej książce podejmuje się komplementarne rozpatrywanie roli i zadań oraz funkcjonowania systemu penitencjarnego z uwzględnieniem możliwie szerokiego wachlarza czynników, które wpływają na funkcjonowanie instytucji więzienia, formułowane z perspektywy interdyscyplinarnej, w ramach polityki społecznej (w tym polityki karnej, socjalnej itd.), z uwzględnieniem kosztów ekonomicznych i społecznych. Tego typu opracowania uwzględniające naturalny, dynamiczny nurt funkcjonowania systemu penitencjarnego w rzeczywistości społecznej (realizowanie celu systemu w całokształcie elementów składowych) ciągle należą do rzadkości. W badaniach integralno-kulturowych stosuje się kategorie analityczne (najogólniejsze typy analizy badanego zjawiska) niezbędne do opracowania całości materiału empirycznego. Na potrzeby badań integralno-kulturowych adaptowano socjologiczną kategorię instytucji społecznej, którą określa się jako wyodrębniony typ działalności, zaspokajającej określone potrzeby osób i zbiorowości. Ma tu zastosowanie podejście systemowe, które rozwinęło się m.in. w antropologii kulturowej, a nawet było kanwą funkcjonalizmu. Już Bronisław Malinowski wyróżniał w instytucji społecznej zasadę naczelną, idee, zamiary i cele, które są podstawą jej racjonalizacji, normy i personel oraz urządzenia materialne, a także przejawy działalności i funkcje społeczne rozumiane jako jej uświadomione jak i nieuświadomione konsekwencje dla społeczeństwa 14. Znamienne, że rozumienie to, jak i elementy składowe instytucji społecznej w rozumieniu socjologicznym i antropologicznym, pokrywają się z przyjętym w niniejszej pracy określeniem systemu penitencjarnego. Nicią przewodnią i zarazem łączącą kolejne części książki jest rola i udział danego elementu (składnika) w systemie penitencjarnym. Książka jest dziełem licznego grona naukowców (i przedstawicieli studenckiego ruchu naukowego), penitencjarystów, w tym: penologów, prawników różnej specjalności (m.in. sędziów i legislatorów), kryminologów, pedagogów (resocjalizacyjnych, penitencjarnych, społecznych), a także socjologów, ekonomistów, ponadto grona znakomitych praktyków; ekspertów, zwłaszcza przedstawicieli urzędów i instytucji państwowych (m.in. Rzecznika Praw Obywatelskich), ministerstw, w tym Ministerstwa Sprawiedliwości oraz resortu pracy i polityki społecznej, ponadto pracowników więziennictwa różnego szczebla, wolontariuszy, kuratorów, przedstawicieli Kościołów, fundacji, stowarzyszeń (np. Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego, Patronatu, Fundacji Sławek ), związków zawodowych, a także organizacji monitorujących i kontrolujących więziennictwo (np. Amnesty International). Można powiedzieć, ze autorami książki jest grono twórców i osób związanych z funkcjonowaniem badaniem i ewaluacją więziennictwa (systemu penitencjarnego) doby współczesnej jednocześnie jest ich wkładem w rozwój polskiego systemu penitencjarnego. W tym sensie książka (nie przypadkiem) zawiera rozliczne poglądy, które stosownie do obiektu dyskusji artykułowane są na swoistym Forum Penitencjarnym. Książka adresowana jest przede wszystkim do praktyków wymiaru sprawiedliwości, zwłaszcza do personelu więziennego, kuratorów, pracowników socjalnych, studentów, wolontariuszy, polityków oraz instytucji i organizacji współdziałających z więziennictwem. Zaprezentowany wachlarz zagadnień zamieszczony w kolejnych rozdziałach obejmuje następujący zakres funkcjonowania polskiego systemu penitencjarnego: - Teoretyczne aspekty wykonywania kary pozbawienia wolności z perspektywy różnych dyscyplin, zwłaszcza pedagogiki resocjalizacyjnej i penitencjarnej, penologii, kryminologii, prawa, ekonomii i Szacki, Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa 1981, s. 506, P. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości, PIW, Warszawa 1983. 13 T. Szymanowski, Recenzja książki: Podstawy penologii. Teoria kary,.przegląd Więziennictwa Polskiego. 2008, nr 59, s. 176 14 Por. Talcott Parsons, który określa instytucję jako układ osób wypełniających powiązane role społeczne, na przykład w szkole, szpitalu, więzieniu, sądzie. 9

statystyki; następnie, stosownie do konstytutywnych składników systemu penitencjarnego, napełnia nowatorsko zaprezentowaną treścią poszczególne części składowe systemu. I tak w rozdziale drugim: - Zajmuje się wnikliwie uporządkowaniem pojęć i wiedzy na temat elementów składowych oraz podstaw normatywnych polskiego systemu penitencjarnego. Jest to bodaj pierwsza próba usystematyzowania tych zagadnień. W kolejnym rozdziale uwzględniono: - Wyzwania współczesności oraz problemy reformowania, czy szeroko rozumianej modyfikacji polskiego systemu penitencjarnego. Przedstawiono różnorodne argumenty świadczące o potrzebie nowych jakości w polskim ustroju penitencjarnym. Przy tym nowa jakość to nie tylko kwestia nowelizacji prawa i poszerzenia wachlarza środków polityki karnej, rozwinięcia probacji, wprowadzenia środków sprawiedliwości naprawczej wraz z mediacją (jako formą reintegracji społecznej skazanych), zmian organizacji struktur więziennictwa w postaci modernizacji oddziałów penitencjarnych czy wprowadzenia na szeroką skalę systemu dozoru elektronicznego. Jak uzasadnia Z. Lasocik nowa jakość to rodzaj przekształceń w sferze społecznej, a raczej ten rodzaj zmiany społecznej, która ma znaczenie nie tylko w sferze zewnętrznej estetyki, ale sięga istoty problemu społecznego. W kolejnym rozdziale przedstawione zostały: - Kryminologiczne i penitencjarne zagadnienia współczesnej przestępczości (jej trendy, rodzaje), zwłaszcza przestępczości zorganizowanej, ale również palące problemy i negatywne zjawiska rejestrowane w populacji skazanych takie m.in. jak zachowania korupcyjne osadzonych, które wpływają na dynamikę i charakterystykę podmiotów oddziaływania penitencjarnego oraz zagadnienia indywidualizacji i klasyfikacji skazanych. Kolejne zagadnienie/rozdział to: - Wachlarz oddziaływań penitencjarnych na skazanych oraz ich reintegracji społecznej (wraz z odnową moralną, duchową) w świetle dorobku pedagogiki penitencjarnej, pracy socjalnej, religijnej i związane z tym kwestie, zwłaszcza, że podstawowe, tradycyjne środki oddziaływania na skazanych takie jak nauczanie, zatrudnienie, zajęcia kulturalno-oświatowe i inne, w praktyce nabrały nowego znaczenia, bo są stosowane w formule programów resocjalizacji. Można śmiało powiedzieć, że widoczna i istotna odmiana systemu penitencjarnego w obecnej dekadzie dotyczy właśnie zmiany w metodyce oddziaływaniu na skazanych wyraża się w postaci programu. To z kolei implikuje potrzebę profesjonalnego ich opracowywania i generuje nowe spojrzenie na przedstawione w kolejnych rozdziałach: - Rolę i zadania Służby Więziennej w ramach systemu penitencjarnego w różnych aspektach z wykorzystaniem standardów więziennictwa i ochrony praw człowieka. - Książka podejmuje również zagadnienia udziału instytucji państwowych i społecznych kontrolujących i monitorujących polskie więziennictwo oraz udziału różnych podmiotów w reintegracji społecznej skazanych. Uwzględniono rzadko poruszaną tematykę formowania obrazu więziennictwa w ramach public relations i w ocenie społecznej. Z myślą o udostępnieniu adresatom nierzadko skomplikowanych treści i pojęć, dzięki dydaktycznym umiejętnościom autorów trudne zagadnienia i problemy więziennictwa zostały przedstawione w klarownej, przystępnej formie. Książka może być dzięki temu wykorzystana jako podręcznik w szkoleniu personelu więziennego, wolontariuszy, studentów itd. Tej funkcji również może sprzyjać wykorzystanie zamieszczonych fotogramów, ilustracji, map oraz załączników o charakterze multimedialnym. Treści niniejszego opracowania (na podstawie wzorców i modeli oraz opinii naukowców a także rekomendacji specjalistów) zawierają zalecenia dla praktyki, co może sprzyjać ujednoliceniu zasad funkcjonowania systemu penitencjarnego w Polsce. Książka zawiera kompendium wiedzy o polskim systemie penitencjarnym doby współczesnej, zwłaszcza na temat teoretycznych podstaw oddziaływań resocjalizacyjnych w ramach wykonywania kary pozbawienia, roli, organizacji i funkcjonowania podstawowych ogniw więziennictwa w zakresie realizacji ustawowych zadań środków polityki karnej z uwzględnieniem polityki społecznej. Nie tracąc nic z naukowego charakteru, posiada utylitarny charakter i walory aplikacyjne. Paweł Szczepaniak 10

ROZDZIA I Teoretyczne aspekty wykonywania kary pozbawienia wolnoœci z perspektywy ró nych nauk

Dr hab. Prof. UJ Barbara Stańdo-Kawecka Wykonywanie kary pozbawienia wolności z perspektywy współczesnej penologii 1. Od transformacji duszy do przymusowej terapii Wiezienia istniały już w starożytności, ale przez długi czas nie były one zakładami karnymi w dzisiejszym znaczeniu. Ich zasadnicza funkcja polegała nie na organizowaniu wykonywania kary pozbawienia wolności, a na przetrzymywaniu podejrzanego i oskarżonego w czasie toczącego się przeciwko niemu postępowania aż do wykonania wymierzonej kary, którą najczęściej była karą śmierci albo kara okaleczającą. Choć w państwach starożytnych i w okresie średniowiecza zdarzało się stosowanie więzienia jako miejsca odbywania kary pozbawienia wolności, to jednak były to wypadki fragmentaryczne 15. Przez długie stulecia, jak pisał E. S. Rappaport, Skazaniec jest właściwie jedynie materjałem (jeszcze żywym) na stracenie. Przeważnie ma umrzeć i, według opinji swego czasu, powinien umrzeć. Czy warto więc zaprzątać sobie głowę warunkami jego przetrzymywania w więzieniu przed kaźnią? 16. Rozwój kary pozbawienia wolności nastąpił dopiero na przełomie XVIII i XIX w. pod wpływem oświeceniowych tendencji do humanizacji prawa karnego. Ograniczanie zakresu stosowania kary śmierci oraz rezygnacja z kar cielesnych sprawiły, że miejsce tych kar w kodeksach karnych coraz częściej zajmowała kara pozbawienia wolności. Upowszechnieniu tej kary towarzyszyły próby poprawy warunków bytowych skazanych i refleksja nad właściwym urządzeniem więzień. Do refleksji skłaniała bez wątpienia książka J. Howarda O stanie więzień, opublikowana pod koniec XVIII w., w której autor wydobył na światło dzienne tajemnice więzień Europy i w jaskrawych barwach naszkicował straszny stan ówczesnych więzień 17. W zwiedzanych przez siebie więzieniach Howard znalazł szynki, utrzymywane przez dozorców, rozpustę, pijatykę, grę w karty obok nędzy i głodu ; w jego ocenie nie były to zakłady mające na celu zwalczanie przestępczości, ale kloaki, szkoły wszelakiej zbrodni, domy rozpusty, jaskinie gry, ordynarne szynki 18. Niezależnie od teorii karania dominujących w różnych okresach rozwoju prawa karnego i kryminologii, praktykom i teoretykom więziennictwa od początku upowszechnienia kary pozbawienia wolności bliska była idea rehabilitation, którą najogólniej można określić jako dążenie do zmiany przestępcy w użytecznego członka społeczeństwa. W polskiej literaturze kryminologicznej, penitencjarnej i pedagogicznej w kontekście przywracania więźniów społeczeństwu na ogół używa się terminu resocjalizacja, przy czym poszczególni autorzy nadają mu bardzo różne znaczenie 19. W niniejszym opracowaniu resocjalizacja rozumiana jest w sposób podobny do tego, w jaki pojęcie rehabilitation zostało zdefiniowane w Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy z 2010 r. dotyczącej Europejskich Reguł Probacyjnych. Zgodnie z definicją zawartą w tej rekomendacji, rehabilitation jest szerokim pojęciem, które obejmuje rozległą gamę oddziaływań (interwencji) zmierzających do wspierania sprawcy w zaprzestaniu przestępczej działalności i do przywrócenia go społeczeństwu jako osoby przestrzegającej prawa 20. Zmiana przestępcy w celu powstrzymania go od popełniania kolejnych przestępstw uznawana była za jedno z podstawowych zadań więziennictwa od czasu, kiedy kara 15 J. Śliwowski. Prawo i polityka penitencjarna. Warszawa 1982, PWN, s. 31. Por. także G. B. Szczygieł. Kara pozbawienia wolności (w:) System Prawa Karnego. T. 6. Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie pod red. M. Melezini. Warszawa 2010, C.H.Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, s. 156 i n. 16 E.S. Rappaport. Nowy system kodyfikacji ustawodawstwa kryminalnego. Warszawa 1930, Wydawnictwo Bibljoteka Prawnicza, s. 10. 17 Z. Bugajski. Więzienioznawstwo. Część I. Zarys nauki o karze. Warszawa 1925, Zakłady Graficzne Pracowników Drukarskich, s. 46. 18 Tamże. 19 Na temat sposobu definiowania pojęcia resocjalizacja w polskie literaturze naukowej por. B. Stańdo-Kawecka. O koncepcji resocjalizacji w polskiej literaturze naukowej polemicznie. Probacja 2010, nr 1, s. 108 i n. 20 Recommendation CM/Rec (2010) 1 of the Committee of Ministers to member states on the Council of Europe Probation Rules. Tekst rekomendacji w jęz. ang. dostępny jest w Internecie: www.coe.int 11

pozbawienia wolności na stałe weszła do katalogu kar orzekanych za przestępstwo. W ciągu ponad dwustu lat, jakie upłynęły od upowszechnienia się kary pozbawienia wolności, zmieniały się jednak poglądy na temat metod i środków przywracania społeczeństwu byłych przestępców jako zmienionych, użytecznych jednostek. Jak wskazuje F. McNeill w artykule poświęconym analizie różnych koncepcji resocjalizacji (rehabilitation), metody zmieniania przestępców zwykle były przedmiotem sporów i dyskusji. Na przełomie XVIII i XIX w. dla twórców pierwszego systemu penitencjarnego, tzn. systemu celkowego w odmianie pensylwańskiej, resocjalizacja oznaczała przymusową transformację duszy. Skazany odizolowany od świata w pojedynczej celi miał rozmyślać nad swoim zachowaniem i nad tym, jak je zmienić, najlepiej z boską pomocą 21. W systemie progresywnym pobyt skazanego w więzieniu powinien stanowić szeroko rozumianą terapię penitencjarną, zmierzającą do jego moralnej poprawy, i dlatego powinien być wypełniony pracą, naukami religijnymi i moralnymi oraz innymi celowymi zajęciami 22. Celem postępowania z więźniami w tym systemie było wdrożenie ich do pracy i podniesienie ich poziomu moralnego, a środki oddziaływania na więźniów obejmowały pracę, nauczanie, dyscyplinę, nauki moralne i religijne. Możliwość łagodzenia warunków odbywania kary w zależności od zachowania więźnia miała go do tej poprawy mobilizować 23. W podobny sposób ujmowano zadania więziennictwa w okresie budowania jednolitego systemu więziennego po odzyskaniu przez Polskę w 1918 r. niepodległości. W podsumowaniu pierwszego pięciolecia polskiego więziennictwa Dyrektor Departamentu Więziennego J. Zakrzewski podkreślał: Więziennictwo polskie stanęło od samego początku swej działalności na zasadniczem stanowisku, że celem pozbawienia wolności jest poprawa więźnia i jego umoralnienie. Dążyło się i dąży do tego, by ludzi, których niezdrowe warunki życiowe popychały do popełnienia przestępstwa, przerobić na jednostki użyteczne dla społeczeństwa. W tym celu, ponieważ uznano, że nic człowieka tak nie podnosi i nie umoralnia, jak celowa i produkcyjna praca, dążono do tego, by wszyscy więźniowie, skazani na kary dłuższe, byli zatrudnieni, nauczyli się porządnej pracy i zamiłowania do niej. Pozatem usiłowano ich podnieść moralnie przez naukę i praktyki religijne 24. Dyskusjom na temat moralnej poprawy skazanych towarzyszyły wysiłki zmierzające do takiej organizacji więzień, by kara mogła dać przestępcy pewien zasób ogólnych wiadomości o pojęciach moralnych, a nadto nauczyć go pracy, aby w ten sposób osłabić lub wykorzenić w nim złe skłonności i nawyknienia 25. W związku z rozwojem psychiatrii, psychologii i nowych nauk penalnych, określanych jako antropologia kryminalna, etiologia kryminalna, polityka kryminalna czy więzienioznawstwo, w pierwszych dekadach XX w. coraz częściej wskazywano na konieczność różnicowania reakcji na przestępstwo odpowiednio do właściwości sprawcy. Przestępcy przestali być traktowani jako jednorodna szara masa o obliczu zbrodni 26. W nauce prawa karnego dużą rolę przywiązywano wówczas do różnicowania przestępców na sprawców przypadkowych, zawodowych i nałogowych. W celowym zwalczaniu przestępczości oprócz kary istotną rolę miały odgrywać także środki zabezpieczające, stosowane zamiast lub obok kary 27. Badania fizyczne i psychiczne przestępców, prowadzone w laboratoriach tworzonych na terenie zakładów penitencjarnych, miały pomóc w ustaleniu biologicznych i społecznych przyczyn przestępczości, oraz w określeniu właściwych sposobów traktowania każdego sprawcy 28. W rezultacie rozwoju psychiatrii i psychologii tradycyjny katalog 21 F. McNeill. Four forms of offender rehabilitation: Towards an interdisciplinary perspective. Legal and Criminological Psychology 2012, t. 17, tekst dostępny w Internecie : http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.2044-8333.2011.02039.x/pdf 22 D. Raś. O poprawie winowajców w więzieniach i zakładach dla nieletnich. Katowice 2006, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 93-94. 23 G. B. Szczygieł. Kara, dz. cyt., s. 160. 24 J. Zakrzewski. Pierwsze pięciolecie więziennictwa polskiego (w:) Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918-1928. Warszawa 1929, s. 50. 25 Z. Bugajski. Więzienioznawstwo, dz. cyt., s. 19. 26 E.Neymark. Zarys Etiologji Kryminalnej. Warszawa 1925, Zakłady Graficzne Pracowników Drukarskich, s. 43. 27 E.S.Rappaport. Nowy, dz. cyt., s. 14 i n. 28 F. Głowacki, IX Międzynarodowy Kongres Penitencjarny i wyniki udziału w nim przedstawicieli Polski (Londyn, 1925) (w:) Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918 1928. Warszawa 1929, s. 232. 12

środków oddziaływania na więźniów, obejmujący pracę, naukę, dyscyplinę oraz nauki moralne i religijne, został poszerzony o oddziaływania lecznicze i terapeutyczne. Po II wojnie światowej w Stanach Zjednoczonych, a w ograniczonym stopniu także w niektórych krajach Europy Zachodniej, proces resocjalizacji rozumianej jako przemiana przestępcy w użytecznego członka społeczeństwa, zaczął być utożsamiany z postępowaniem leczniczym i terapeutycznym (treatment). Koncepcja leczenia przestępców z przestępczości w Stanach Zjednoczonych w połowie XX w. wywierała znaczący wpływ nie tylko na sposób wykonywania kary pozbawienia wolności, ale także na sposób wymierzania kar. Zgodnie z tą koncepcją, potrzeby w zakresie korygowania osobowości sprawcy powinny mieć decydujące znaczenie już na etapie wymierzania kary, a kara pozbawienia wolności powinna być orzekana na czas z góry nieoznaczony i wykonywana tak długo, jak długo będzie to niezbędne dla osiągnięcia zakładanych celów leczniczych i terapeutycznych 29. Wykonywanie kary pozbawienia wolności stanowiło w tym modelu karania rodzaj przymusowej karnej terapii (penal treatment), zmierzającej do zmiany osobowości przestępcy 30. Przymusowa terapia miała obejmować przede wszystkim przestępców społecznie niedostosowanych, w przypadku których zachowania kryminalne były symptomem głębokich problemów społecznych i psychicznych. Poza obszarem zainteresowania tak rozumianej karnej terapii pozostawali sprawcy przestępstw przypadkowych i racjonalnych, ponieważ tego rodzaju zachowania nie wskazywały na patologiczne cechy osobowości, a co za tym idzie - brak było potrzeby leczenia lub terapii przez profesjonalistów w dziedzinie przekształcania osobowości 31. W połowie XX w., kiedy w penologii zachodniej dominowała koncepcja leczenia przestępców z przestępczości, w Polsce po II wojnie światowej aż do połowy lat pięćdziesiątych XX w. wymiar sprawiedliwości i więziennictwo nastawione były na zwalczanie wroga politycznego. W represyjnych więzieniach, które podporządkowane były resortowi bezpieczeństwa publicznego i zatrudniały kadrę o niskich kwalifikacjach zawodowych, nie było miejsca na oddziaływania lecznicze i terapeutyczne 32. Naukowe dyskusje na temat postępowania z więźniami oraz zmiany w praktyce wykonywania kary pozbawienia wolności możliwe były dopiero po roku 1956, wraz z ponownym podporządkowaniem więziennictwa Ministerstwu Sprawiedliwości. W literaturze naukowej sporo miejsca poświęcono wówczas problematyce wykonywania kary pozbawienia wolności wobec skazanych niepełnosprawnych psychicznie, w tym psychopatów 33. Ze względu na zagrożenie dla porządku i bezpieczeństwa oraz negatywne oddziaływanie skazanych niepełnosprawnych psychicznie na innych więźniów, w 1958 r. zdecydowano o osadzeniu ich w specjalnych zakładach lub oddziałach zakładów karnych, aby poddać ich specjalnym oddziaływaniom leczniczo-wychowawczym 34. W Kodeksie karnym wykonawczym z 1969 r. wyodrębniono zakłady karne dla skazanych wymagających stosowania szczególnych środków leczniczowychowawczych jako jeden z rodzajów zakładów karnych przewidzianych tym kodeksem. Tworzenie zakładów i oddziałów dla skazanych wymagających stosowania szczególnych środków leczniczowychowawczych spowodowało zatrudnianie w więziennictwie coraz większej liczby specjalistów, tj. psychiatrów, psychologów i terapeutów, którzy wprowadzili nowe formy i metody oddziaływania penitencjarnego, takie jak farmakoterapia czy psychoterapia 35. Jednak poza tymi specjalnymi zakładami i oddziałami wobec skazanych stosowano klasyczne środki resocjalizacji, do których zaliczano: zatrudnienie, nauczanie ogólnokształcące i zawodowe, działalność kulturalno-oświatową i wychowanie 29 Szerzej na temat rozwoju resocjalizacyjnego modelu karania por. B. Stańdo-Kawecka. Prawo karne nieletnich. Od opieki do odpowiedzialności. Wolters Kluwer Warszawa 2007, s. 69 i n.; A. Marek. Funkcje kary pozbawienia wolności na tle zmian polityki kryminalnej W: X lat obowiązywania Kodeksu karnego wykonawczego pod red. S. Lelentala i G. B. Szczygieł, Białystok 2009, Temida2, s. 61 i n. 30 D.Garland, R.Sparks. Criminology, social theory and the challenge of our times. British Journal of Criminology 2000, nr 40, s. 194 i n. 31 Tamże. 32 J. Górski. Środki i metody oddziaływania penitencjarnego wobec różnych kategorii skazanych W:)Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918-1988 pod red. A. Marka, Warszawa 1990: WP, s. 340. 33 M. Gordon. Skazani niepełnosprawni psychicznie W: Rozwój penitencjarystyki w PRL. Wybrane problemy pod red. P. Wierzbickiego. Warszawa 1988: Wydawnictwo Prawnicze, s. 230. 34 Tamże, s. 231. 35 Tamże, s. 244. 13

fizyczne oraz nagrody i kary dyscyplinarne 36. W opracowaniu na temat doskonalenia systemu wykonywania kary pozbawienia wolności E. Janiszewska-Talago i T. Szymanowski pod koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku zauważyli, że coraz więcej krajów stosuje lub postuluje włączenie takich środków oddziaływania penitencjarnego jak rozszerzanie kontaktów skazanego ze światem zewnętrznym oraz różne formy psychoterapii grupowej bądź indywidualnej, niemniej jednak w Polsce nie miały one jeszcze szerszego zastosowania 37. 2. Poszukiwanie zasad skutecznych interwencji korekcyjnych W penologii zachodniej lata siedemdziesiąte XX w. to okres nasilonej krytyki ideologii resocjalizacji i związanej z nią koncepcji przymusowej karnej terapii. Resocjalizacyjny model karania, w którym przy podejmowaniu decyzji o rodzaju kary, sposobie jej wykonywania i terminie zwolnienia skazanego z zakładu karnego istotną rolę odgrywali eksperci w dziedzinie psychiatrii, psychologii lub kryminologii, został poddany krytyce jako niesprawiedliwy, kosztowny i nieskuteczny. Wraz z upadkiem tego modelu nastąpiło zmniejszenie zainteresowania oddziaływaniami korekcyjnymi. Jednym z powodów tego zjawiska było przekonanie o nieskuteczności programów terapeutycznych i innych oddziaływań realizowanych wobec skazanych, formułowane lapidarnie jako nothing works ( nic nie działa ). W różnych krajach spadek zainteresowania programami korekcyjnymi w więzieniach wynikał także z innych powodów, takich jak brak środków finansowych na realizację programów oraz akcentowanie praw więźniów, ich podmiotowości w procesie wykonywania kary i dobrowolności udziału w oferowanych im programach. W rezultacie resocjalizacja zaczęła być traktowana raczej w kategoriach prawa skazanego, a nie jego obowiązku 38. Upadek etosu resocjalizacyjnego (rehabilitative ethos), jaki nastąpił w latach siedemdziesiątych XXw. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i niektórych krajach Europy Zachodniej, w praktyce nie spowodował jednak całkowitej rezygnacji z prowadzenia oddziaływań korekcyjnych w zakładach karnych ani z naukowego badania ich skuteczności. Szczególnie intensywne badania w tym zakresie prowadziła grupa kanadyjskich psychologów zatrudnionych w instytucjach wymiaru sprawiedliwości, krytycznie nastawionych do uproszczonej formuły nothing works. Wyniki badań kanadyjskich wskazywały na to, że dobrze zaplanowane interwencje korekcyjne przy spełnieniu określonych warunków mogą znacząco redukować poziom recydywy. Podejmowane przez kanadyjskich naukowców próby określenia zasad, na jakich muszą opierać się oddziaływania realizowane w obrębie więziennictwa i kurateli, aby były skuteczne z punktu widzenia ograniczania recydywy, doprowadziły do powstania modelu RNR (Risk-Need-Responsivity) 39. Zgodnie z tym modelem skuteczne interwencje korekcyjne wymagają przestrzegania zasady ryzyka (risk principle), zasady potrzeb (need principle) i zasady reaktywności (responsivity principle). Intensywne programy korekcyjne powinny być adresowane do przestępców o wysokim ryzyku recydywy, tj. tych, w przypadku których zachodzi duże prawdopodobieństwo kontynuowania przestępczych zachowań (high risk offenders). Kierowanie do intensywnych programów sprawców o niskim ryzyku recydywy (low risk offenders), nie tylko nie zmniejsza istotnie recydywy, ale niekiedy przynosi nawet efekty przeciwne do zamierzonych. Druga zasada skutecznych interwencji korekcyjnych (zasada potrzeb- need principle) zakłada, że interwencje powinny być zorientowane na usuwanie dynamicznych czynników ryzyka recydywy, które określane są jako potrzeby kryminogenne (criminogenic needs). Wśród czynników zwiększających ryzyko recydywy znajdują się czynniki statyczne i dynamiczne. Te pierwsze nie podlegają zmianom; należy do nich np. duża liczba wcześniejszych skazań, wczesny wiek rozpoczęcia przestępczej aktywności, pobyty w instytucjach poprawczych lub zakładach karnych w okresie nieletniości. Liczne czynniki zwiększające ryzyko recydywy mają jednak charakter dynamiczny, tj. mogą ulec zmianie pod 36 E. Janiszewska-Talago, T. Szymanowski. Doskonalenie systemu wykonywania kary pozbawienia wolności. Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego 1978, nr 10, s. 215. 37 Tamże, s. 216. 38 A. Marek. Funkcje, dz. cyt., s. 63 i n. 39 Szerzej B. Stańdo-Kawecka. Ruch What works i nowa resocjalizacja nowa perspektywa w polityce karnej? W: Węzłowe problemy prawa karnego, kryminologii i polityki kryminalnej. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Markowi Red. V. Konarska-Wrzosek, J. Lachowski i J. Wójcikiewicz, Warszawa 2010, s. 901 i n. 14

wpływem udziału skazanego w odpowiednio zaplanowanych programach. Dynamiczny charakter mają np. takie czynniki ryzyka, jak: uzależnienie od alkoholu lub narkotyków, brak pracy, brak środków utrzymania, brak miejsca zakwaterowania, problemy rodzinne, deficyty w zakresie umiejętności społecznych, impulsywność, agresywność, antyspołeczne nastawienia, przestępczy styl myślenia czy przebywanie wśród przestępczych przyjaciół. Zgodnie z zasadą potrzeb, oddziaływania korekcyjne powinny być ukierunkowane przede wszystkim na zdiagnozowane u skazanego dynamiczne czynniki ryzyka. Z kolei zasada reaktywności (responsivity principle zakłada dostosowanie prowadzonych oddziaływań do możliwości intelektualnych skazanego, jego motywacji i stylu uczenia się. W praktyce implementacja tej ostatniej zasady wydaje się sprawiać najwięcej trudności, a w teorii jest ona często sprowadzana do stwierdzenia, że dla ograniczania recydywy szczególnie skuteczne są ustrukturyzowane programy oparte na założeniach psychologii behawioralno-poznawczej 40. Wiedza na temat oddziaływań korekcyjnych skutecznych z punktu widzenia zmniejszania recydywy i poprawy bezpieczeństwa społecznego nadal jest ograniczona i ciągle się rozwija. Model interwencji korekcyjnych oparty na zasadach ryzyka, potrzeb i reaktywności w ciągu kilkunastu lat od jego sformułowania istotnie się zmienił pod wpływem wyników kolejnych badań empirycznych i kierowanej pod jego adresem krytyki. Obecnie zwolennicy tego modelu w znacznie większym stopniu niż poprzednio przy szacowaniu ryzyka recydywy obok szacowania statystycznego (aktuarialnego) uwzględniają także elementy szacowania klinicznego. Za podstawę planowania interwencji korekcyjnych uznają nie tylko występujące u skazanego dynamiczne czynniki ryzyka (criminogenic needs), ale także jego pozytywne cechy i inne zasoby (strenghts). Zwracają także większą uwagę na znaczenie interwencji zorientowanych na czynniki, które nie są bezpośrednio skorelowane z ryzykiem recydywy, takie jak np. depresja czy niska samoocena, ale są istotne dla zwiększenia motywacji sprawcy do aktywnego udziału w proponowanych mu programach 41. Wyniki badań zmierzających do określenia zasad skutecznych interwencji korekcyjnych stały się podstawą rozwoju podejścia opartego na dowodach naukowych w praktyce wykonywania kary pozbawienia wolności i sankcji nieizolacyjnych. Termin podejście oparte na dowodach naukowych (evidence based approach) często używany jest zamiennie z takimi terminami jak praktyka oparta na dowodach naukowych (evidence based practice) lub polityka oparta na dowodach naukowych (evidence based policy). Oznacza on zobiektywizowane, wyważone i odpowiedzialne wykorzystanie wyników aktualnych badań naukowych w celu ukierunkowania polityki i praktyki w taki sposób, aby osiągnąć możliwie najlepsze efekty. Podejście zorientowane na poprawę skuteczności działania przez wykorzystanie wyników badań empirycznych stosowane było początkowo w medycynie i pracy socjalnej, a jego znaczenie w polityce karnej wzrosło w czasach kryzysu finansowego i recesji gospodarczej 42. Naukowe argumenty dotyczące efektów prowadzenia określonej polityki karnej w kontekście kosztów, jakie ona generuje, w ostatnich dekadach w wielu krajach były ignorowane przez polityków i opinię społeczną. Konieczność równoważenia budżetów w czasach recesji skłania jednak do refleksji, czy biorąc pod uwagę wysokie nakłady na więziennictwo i służbę kuratorską przy relatywnie wysokich wskaźnikach recydywy, możliwe jest osiągnięcie lepszych efektów przy takich samych lub niższych kosztach. Finansowanie programów, których skuteczność dla obniżenia recydywy została sprawdzona empirycznie w wyniku rzetelnych metodologicznie badań, pozwala na lepsze wykorzystanie dostępnych środków finansowych i poprawę bezpieczeństwa społecznego. W dłuższej perspektywie podejście oparte 40 F. McNeill. Four, dz. cyt., s. 3. 41 Szerzej na temat krytyki modelu RNR (Risk-Need-Responsivity) oraz dyskusji prowadzonych pomiędzy zwolennikami tego modelu oddziaływań korekcyjnych i zwolennikami modelu dobrego życia (Good Lives Model) por. F. McNeill. Four, dz. cyt., s. 10; D. A. Andrews, J. Bonta, J. S. Wormith. The Risk-Need-Responsivity (RNR) Model. Does Adding the Good Lives Model Contribute to Effective Crime Prevention? Criminal Justice and Behaviour 2011, nr 7, s. 735 i n. 42 Crime and Justice Institute at Community Resources for Justice. Implementing Evidence-Based Policy and Practice in Community Corrections, 2 nd ed. Washington, D.C. 2009: National Institute of Corrections. Tekst dostępny w : http://www.cpoc.org/php/resourcelibrary/ebpdocs/community_corrections_boxset_oct09.pdf 15

na dowodach naukowych przyczynia się do tworzenia bezpieczniejszych społeczności i racjonalnego inwestowania publicznych środków finansowych 43. W krajach zmierzających do kształtowania polityki karnej i penitencjarnej w sposób zgodny z aktualnym stanem wiedzy podstawę empiryczną reformowania więziennictwa i kurateli na ogół stanowi model RNR (Risk-Need-Responsivity). Kreowanie polityki i praktyki wykonywania kar opartej na wynikach badań empirycznych jest jednak poważnym i długofalowym wyzwaniem. Podejście zorientowane na poprawę skuteczności działania przez wykorzystanie wyników badań empirycznych ze swej istoty zakłada prowadzenie badań naukowych i wykorzystywanie ich wyników w celu ciągłego doskonalenia praktyki. Implementacja zasad skutecznych interwencji korekcyjnych zgodnie z modelem RNR wymaga: rzetelnego szacowania ryzyka i czynników kryminogennych przy pomocy jednolitych, wystandaryzowanych narzędzi, planowania wykonywania kary pozbawienia wolności i sankcji wykonywanych w społeczności w sposób zorientowany przede wszystkim na eliminowanie dynamicznych czynników ryzyka recydywy, zapewnienia skazanym szerokiego dostępu do programów korekcyjnych, których skuteczność została sprawdzona empirycznie, zapewnienia kontroli jakości działania, ewaluacji realizowanych programów przy zastosowaniu weryfikowalnych empirycznie wskaźników skuteczności, rozwijania wiedzy, umiejętności i postaw personelu zgodnych z aktualnymi wynikami badań. Model skutecznych oddziaływań korekcyjnych oparty na zasadach ryzyka, potrzeb i reaktywności został co prawda wypracowany na innej półkuli, tj. w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, ale od kilku lat wywiera on istotny wpływ także na kierunki reformowania więziennictwa i kurateli w wielu krajach europejskich. Poparcie dla tego modelu jest wyraźnie widoczne w dokumentach Rady Europy dotyczących zarówno wykonywania kary pozbawienia wolności, jak i sankcji nieizolacyjnych. W rekomendacji z 2003 r. w sprawie zwolnień warunkowych Komitet Ministrów Rady Europy zaleca, aby przygotowanie skazanego do zwolnienia następowało przy ścisłej współpracy personelu jednostki penitencjarnej i osób, które będą nadzorować skazanego po uzyskaniu przez niego zwolnienia 44. Zgodnie z memorandum wyjaśniającym do tej rekomendacji, przygotowanie skazanego do warunkowego zwolnienia powinno rozpocząć się w odpowiednim czasie, najlepiej możliwie najwcześniej po rozpoczęciu przez niego odbywania kary pozbawienia wolności. Współpraca personelu więziennego i osób, które będą nadzorować skazanego w okresie warunkowego zwolnienia, zapewni nie tylko ciągłość wykonywania kary, ale także kontynuację wsparcia i opieki zdrowotnej po opuszczeniu przez niego zakładu karnego 45. Kolejne zalecenie dotyczy zapewnienia więźniom przez personel możliwości uczestniczenia w odpowiednich programach przygotowujących do warunkowego zwolnienia oraz motywowania ich do udziału w kursach edukacyjnych i szkoleniowych przygotowujących do życia w społeczeństwie. W memorandum wyjaśniającym podkreślono, że o ile sam więzień jest odpowiedzialny za uczestniczenie w programach przygotowujących do zwolnienia, to obowiązkiem personelu jest dbałość o to, by więźniowie mieli zapewniony dostęp do wszystkich środków koniecznych dla przygotowania ich skutecznego i bezpiecznego powrotu do życia w społeczeństwie. W szczególności personel powinien dbać o to, by więźniowie mieli dostęp do programów terapii psychospołecznej, zorientowanych na eliminowanie przestępczych i antyspołecznych zachowań oraz dynamicznych czynników ryzyka (criminogenic needs), takich jak agresywność czy uzależnienie od alkoholu lub narkotyków 46. Państwa członkowskie Rady Europy powinny wspierać badania naukowe dotyczące programów przygotowujących skazanych do 43 F. T. Cullen, Ch. Lero Jonson, D. S. Nagin. Prisons Do Not Reduce Recidivism: The High Cost of Ignoring Science. Prison Journal 2011, nr 3, s. 48 S (dodatek specjalny) i n. 44 Rekomendacja Rec (2003) 22 Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw członkowskich o warunkowym zwolnieniu. Przegląd Więziennictwa Polskiego 2011, nr 72-72, s. 295. 45 Explanatory Memorandum on Recommendation Rec (2003) 22 on conditional release (parole) dostępne w Internecie: www.coe.int 46 Tamże. 16

warunkowego zwolnienia, skuteczności warunkowego zwolnienia i jego opłacalności ekonomicznej oraz innych aspektów tej instytucji 47. Jeszcze bardziej zdecydowane i jednoznaczne poparcie Rady Europy dla polityki karnej i praktyki wykonywania kar opartej na wynikach badań empirycznych wyrażone zostało w Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy z 2010 r. w sprawie Europejskich Reguł Probacyjnych 48. Według tej rekomendacji, polityka i praktyka probacyjna oparta jest - tak dalece, jak jest to możliwe - na wynikach badań empirycznych. Obowiązkiem władz jest zapewnienie środków koniecznych do prowadzenia poprawnych metodologicznie badań i ewaluacji. Zmiany obowiązującego prawa, a także polityki i praktyki, oparte są na uznanej wiedzy naukowej i wynikach badań spełniających uznane międzynarodowo standardy 49. Pojęcie probacja (probation) używane jest w tej rekomendacji w szerokim znaczeniu i odnosi się do wykonywania w społeczności określonych prawem sankcji i środków, zastosowanych wobec sprawcy przestępstwa. Probacja obejmuje szeroki zakres działań i interwencji, w tym nadzór (supervision), udzielanie wskazówek (guidance) i pomoc (assistance), zmierzające do włączenia sprawcy przestępstwa do społeczeństwa i poprawy bezpieczeństwa społecznego. Szczegółowe zalecenia Europejskich Reguł Probacyjnych dotyczące sprawowania nadzoru nad sprawcą przestępstwa, wobec którego wykonywane są środki lub sankcje w społeczności, wyraźnie odwołują się do modelu RNR (Risk-Need- Responsivity). Proces sprawowania nadzoru zgodnie z tymi regułami rozpoczyna się, jeśli jest to wymagane, od szacowania (assessment), polegającego na wszechstronnym i starannym rozważeniu danej sprawy, łącznie z ryzykiem, czynnikami pozytywnymi i potrzebami sprawcy, interwencjami koniecznymi dla eliminowania czynników kryminogennych i reaktywnością sprawcy. Reguła 71 odnosi się do przygotowania personelu probacyjnego do szacowania ryzyka i potrzeb; według tej reguły personel probacyjny jest szkolony w zakresie szacowania, a jeżeli w danym kraju używane są narzędzia szacowania (assessment instruments), personel jest szkolony, by rozumieć ich potencjalne zalety i ograniczenia oraz używać ich do wspierania swojej profesjonalnej oceny (professional judgement). Wyniki początkowego szacowania są podstawą konstruowania planu wykonywania wobec sprawcy sankcji lub środka, który obejmuje interwencje korekcyjne. Plan wykonywania kary lub środka jest przygotowany przy udziale sprawcy i tak dalece, jak jest to możliwe zaakceptowany przez niego. W trakcie realizacji planu wykonywania kary lub środka dokonuje się oceny postępów sprawcy i stopnia, w jakim zakładane cele zostały osiągnięte; w miarę potrzeby opracowany wcześniej plan jest modyfikowany. W odniesieniu do skazanych odbywających karę pozbawienia wolności Europejskie Reguły Probacyjne wymagają ścisłej współpracy organów probacyjnych i personelu więziennego w celu ułatwienia skazanym skutecznego przechodzenia od życia w więzieniu do życia na wolności bez popełniania przestępstw. Ścisła współpraca w tym zakresie jest niezależna od tego, czy organy probacyjne i służba więzienna wchodzą w skład tego samego systemu organizacyjnego, czy są wyodrębnione organizacyjnie i wchodzą w skład różnych systemów (reguła 39). Zgodnie z regułami 59 i 60, organy probacyjne, które są odpowiedzialne za nadzorowanie skazanych po zwolnieniu, współpracują z władzami więziennymi i utrzymują kontakty z właściwym personelem więziennym w celu wspierania społecznej i zawodowej integracji skazanych po ich zwolnieniu. Organy probacyjne mają zapewniony potrzebny dostęp do więźniów, aby mogli oni uczestniczyć w przygotowaniach do zwolnienia oraz w planowaniu ich zatrudnienia i zamieszkania po opuszczeniu zakładu karnego. Reguła 60 eksponuje zasadę ciągłości oddziaływań zapoczątkowanych konstruktywną pracą w zakładzie karnym i kontynuowanych w czasie warunkowego zwolnienia skazanego w celu ograniczania recydywy i poprawy bezpieczeństwa społecznego. Realizacja tej zasady wymaga dobrej współpracy organów probacyjnych i personelu więziennego przy planowaniu spójnego i konsekwentnego wykonywania kary pozbawienia wolności od początku do końca, tj. od wejścia skazanego do zakładu karnego aż do upływu okresu warunkowego zwolnienia. 47 Por. zalecenie 44 Rekomendacji Rec (2003) 22, dz. cyt., s. 301. 48 Recommendation CM/Rec (2010) 1, dz. cyt. 49 Por. reguły 104 i 105 rekomendacji dotyczącej Europejskich Reguł Probacyjnych. 17