6. Grzyby Fungi Autor: Emilia Ossowska Słownik pojęć mykologicznych APOTECJA miseczka, typ owocnika o otwartej warstwie rodzajnej (hymenium). Pod względem kształtu mogą być miseczkowate, koliste, kanciaste, nieregularne: są zagłębione w plesze lub wyniesione. miseczki lecideowe- są z reguły ciemne, z brzeżkiem bez glonów, najczęściej tej samej barwy co tarczka; miseczki lekanorowe- brzeżek różni się barwą od tarczki. ASKOSTROMY pseudotecja, worki powstają wewnątrz istniejącej wcześniej podkładki (stromy); powstające skupienia worków nie wytwarzają własnej ścianki (otoczone są jedynie strzępkami podkładki); tak zbudowanych owocników nie da się oddzielić od podkładki. BAZYDIOSPORY zarodniki u podstawczaków; powstają na szczycie palczastych wyrostków- sterygm, znajdujących na podstawce (bazydium). ECYDIUM ognik utwór (grupa strzępek) powstający w cyklu życiowym grzybów z rodzaju Puccinia; miejsce produkcji ecydiospor, czyli zarodników ognikowych. GAMETANGIOGAMIA kopulacja dwóch gametangiów: gametangium męskie (plemnia) wytwarzające plemniki i gametangium żeńskie (lęgnia) zawierające komórkę jajową. Produktem zlania się dwóch gamet jest zygota. GRZYBNIA główna masa grzyba zbudowana ze strzępek wnikających w podłoże i czerpiących z niego pożywienie lub tworzących zwarte sploty, z których zbudowane są m.in. owocniki. HYMENIUM warstwa rodzajna, w skład której wchodzą u podstawczaków podstawki, wstawki (parafizy), przypominające kształtem niedorozwinięte podstawki oraz rozwierki (cystydy), które są wyższe od podstawek, u workowców worki i wstawki HYMENOFOR część owocnika, na której występuje warstwa hymenialna, wytwarzająca zarodniki. Hymenofor może być różnie zbudowany: rurkowaty- ma postać gęsto obok siebie ustawionych drobnych rureczek. Na ich wewnętrznej stronie znajduje się hymenium złożone ogromnej liczby podstawek i występujących między nimi komórek płonnych np. u Boletus fragillipes; blaszkowaty- ma postać promieniście ułożonych blaszek, na powierzchni których znajduje się warstwa rodzajna np. u Agaricus bisporus; kolczasty- ma postać wypustek np. u Sarcodon imbricatus. KLEJSTOTECJA worki tworzą się w niewielkich, kulistawych, całkowicie zamkniętych owocnikach; worki uwalniają się przez pęknięcie ściany owocnika lub jej rozkład. Strona 1
KOMÓRCZAK komórka wielojądrowa, u grzybów często jako nitkowate, wielojądrowe twory, których ciało nie jest podzielone poprzecznymi ścianami komórkowymi. KONIDIA zarodniki grzybów powstające na drodze bezpłciowej przez odcinanie pojedynczych komórek na końcach. KONIUGACJA GAMET łączenie i zlewanie się gamet: Typy: izogamia- gamety nie różnią się wielkością i budową; heterogamia (anizogamia)- gamety różnią się wielkością, budową i kształtem; oogamia- forma heterogamii, gameta żeńska jest duża, pozbawiona wici (komórka jajowa), męska zaś mała i ruchliwa (plemnik). OWOCNIK część grzybni zbudowana ze zbitych strzępek, tworzących zwykle określoną formę np. kapelusza, w której powstają zarodniki: Typy owocników u podstawczaków: owocnik gymnokarpiczny- hymenofor jest odsłonięty i wystawiony na działanie czynników zewnętrznych np. w rzędzie Polyporales. owocnik hemiangiokarpiczny- młody hymenofor otoczony jest osłonami, które pękają w trakcie rozwoju owocnika i hymenium styka się z atmosferą np. w rzędzie Agaricales. owocnik angiokarpiczny- hymenofor jest szczelnie zamknięty w owocniku, który otwiera się po dojrzeniu zarodników np. w rzędzie Phallales. PARAFIZY- wstawki, płonne strzępki w hymenium stojące między workami lub podstawkami PARENTOSOM błoniasty kapturek przylegający do septy. Dzięki niemu zachowana jest ciągłość plazmy w całej grzybni i jednocześnie uniemożliwiona jest wędrówka większych organelli np. jąder. PERYDIOLE są to twarde ciałka występujące wewnątrz owocników, wytwarzają owocniki w rzędzie Nidulariales. Mają soczewkowaty kształt i zawierają glebę. PERYTECJA (OTOCZNIE) kulistawe, na ich szczycie powstaje otwór, przez który worki lub zarodniki wydostają się na zewnątrz PODKŁADKA- płone struktury zbudowane ze zbitej grzybni, na nich produkowane są różne typu zarodników PODSTAWKA (BAZYDIUM): Typy podstawek: holobazydium podstawka jednokomórkowa (homobazydium). Komórka podstawki nie wytwarza ścian poprzecznych ani podłużnych, sterygmy wykształcają się na jej szczycie. fragmobazydium podstawka czterokomórkowa (heterobazydium). Po podziale redukcyjnym podstawka taka wytwarza ściany komórkowe, dzielące ją na cztery części. Z każdej komórki wyrasta jedna sterygma i tworzy się na niej zarodnik. Ściany komórkowe mogą się zakładać podłużnie lub poprzecznie. Podstawki zebrane są u większości gatunków podstawczaków w warstwę rodzajną- hymenium. Strona 2
RIZOMORFY mają postać sznura, który przemieszcza w podłożu, w którym grzyb występuje np. u grzybów pasożytniczych, umożliwiają zajmowanie nowych siedlisk. SKLEROCJUM (SPORYSZ) utwory kuliste pełniące rolę przetrwalnikową, są wytwarzane kiedy występują niekorzystne warunki środowiska np. u Claviceps purpurea. SOMATOGAMIA kopulacja dwóch strzępek; dwie grzybnie różnych znaków, rozrastając się zbliżają się ku sobie. Gdy się zetkną, wówczas ściana komórkowa w miejscu styku znika i następuje połączenie się zawartości obu komórek. SPERMATYZACJA kopulacja spermacjum i gametangium żeńskiego lub strzępki przyjmującej; gametangium męskie jest zredukowane do spermacjum, które jest przenoszone na gametangium żeńskie. SPORANGIUM zarodnia wewnątrz której występują zarodniki. Dojrzała zarodnia pęka powodując uwolnienie się zarodników np. w rzędzie Mucorales. SPORANGIOFOR strzępka skierowana w górę, na szczycie której znajduje się kulista zarodnia (sporangium) np. w rzędzie Mucorales. SPORY (ZARODNIKI) Typy zarodników u grzybów z uwzględnieniem zdolności do ruchu: zoospory- zarodniki ruchliwe, zaopatrzone w wić; aplanospory- zarodniki nieruchome; Podział zarodników ze względu na miejsce powstania: endpospory- zarodniki nieruchome, tworzące się wewnątrz zarodni np. zarodniki u Rhizopus nigricans. egzospory- zarodniki nieruchome, tworzące się na zewnątrz zarodni np. bazydiospory u Agaricus bisporus. SPRZĄŻKA boczny wyrostek; twór charakterystyczny dla podstawczaków tworzony przy podziale komórek strzępki. STRZĘPKA nitkowaty, rozgałęziony twór tworzący grzybnię, często podzielony poprzecznymi przegrodamiseptami. TELIOSPORY dwukomórkowe (każda komórka 2-jądrowa) zarodniki zimowe wytwarzane u rdzy pod koniec sezonu, pełnią funkcje przetrwalnikowe; zimują w glebie UREDOSPORY zarodniki letnie u rdzy WOREK typ zarodni występujący w gromadzie Ascomycota; Typy worków: worki prototunikowe pozbawiona mechanizmów otwierających, zarodniki uwalniają się po rozpadzie ściana worka: worki jednotunikowe wieczkowe otwierają się wieczkiem; worki jednotunikowe bezwieczkowe posiadają pierścień otwierający; Strona 3
worki dwutunikowe ściana zbudowana jest z dwóch warstw: zewnętrznej mocnej i sztywnej, otwierającej się na szczycie oraz wewnętrznej elastycznej, wysuwającej się pod wpływem pęcznienia substancji obecnej pomiędzy warstwami worka. Zarodniki wyrzucane są przez szczelinę wysuniętej ściany. 6.2. Ogólna charakterystyka grzybów 1. Heterotroficzny sposób odżywiania: saprofity np. Amanita muscaria, pasożyty np. Fomes fomentarius lub żyją w symbiozie z innymi organizmami np. z glonam (porosty) lub roślinami naczyniowymi (grzyby mikoryzowe). 2. Budowa komórki grzybów: ściana komórkowa zbudowana głównie z chityny (czasem z celulozy i innych wielocukrów); komórki grzybów są jedno- lub wielojądrowe; nie zawierają plastydów, ani chlorofilu; materiałem zapasowym są tłuszcze i glikogen. 3. Ciało grzybów - plecha (= grzybnia) zbudowana jest z nitkowatych strzępek, mających budowę komórkową. Strzępki mogą się ściśle splatać, tworząc zwarte struktury: ryzomorfy, podkładki, sklerotki, owocniki. Część grzybni, która zbudowana jest ze zbitych strzępek, tworzy owocnik (np. owocniki kapeluszowe), w którym powstają zarodniki. 4. Formy grzybów: jednokomórkowe, np. Saccharomyces cerevisiae; komórczakowe, np. Rhizopus nigricans; wielokomórkowe tworzące np. owocniki zróżnicowane na trzon i kapelusz, np. Agaricus bisporus; wielokomórkowe nie tworzące owocników np. kropidlak. 5. Grzyby rozmnażają się trzema sposobami: rozmnażanie - na drodze: izogamii, anizogamii, oogamii i gametangiogamii, somatogamii i spermatyzacji pomnażanie wytwarzanie zarodników (mitospor) np. zoospory, oidia, aplanospory lub podział komórki 6.3. Przegląd systematyczny grzybów Królestwo: Fungi Podgromada: Mucoromycotina Rząd: Mucorales Gromada: Basidiomycota Podgromada: Agaricomycotina Strona 4
Klasa: Agaricomycetes Rząd: Polyporales Rząd: Agaricales Rząd: Nidulariales Rząd: Phallales Gromada: Ascomycota Podgromada Pucciniomycotina Rząd Pucciniomycetes Podgromada: Pezizomycotina Klasa: Leotiomycetes Rząd: Rhytismatales Rząd: Erysiphales Klasa: Sordariomycetes Rząd: Xylariales Klasa: Lecanoromycetes Rząd: Teloschistales Podgromada: Saccharomycotina Klasa: Saccharomycetes Rząd: Saccharomycetales 6.3.1. Mucoromycotina 6.3.1.1. Mucorales Ogólna charakterystyka rzędu: grzyby saprofityczne, wyjątkowo tylko pasożytnicze; występują na podłożach organicznych np. owoce; warunkami sprzyjającymi rozwojowi są wysoka wilgotność i temperatura powietrza; zimują w postaci zygospor w glebie lub na resztkach roślin; organizmy haploidalne, zygospora jest jedyną diploidalnym komórką w cyklu życiowym; obejmuje około 400 gatunków. Budowa morfologiczna: z poziomo rosnącej grzybni wyrasta pionowo skierowana w górę sporangiofor; koniec strzępki jest nabrzmiały i tworzy zarodnię (sporangium); centralna część zarodni jest silnie zwakuowalizowana i pozbawiona jądra (kolumienka); w zarodni występują zarodniki nieruchliwe powstające na drodze mitozy (mitospory); dojrzała zarodnia pęka powodujące uwolnienie zarodników. Strona 5
Fot.1. Mucor sp, rozwijający się grzyb (fot. James Lindsey, CC BY 3.0) Fot.2. Mucor sp. - sporangiofor ze sporangium, wypełnionym zarodnikami (fot. James Lindsey, CC BY 3.0); 1 zarodnia wypełniona zarodnikami; 2- sporangiofor; 3 - kolumienka Przedstawiciele: Rhizopus nigricans rozłożek czerniejący Mucor mucedo pleśniak biały Rhizopus oryzae Rhizopus microsporus Znaczenie gospodarcze, przyrodnicze: wytwarzanie związków chemicznych np. kwas mlekowy (Rhizopus oryzae), wykorzystywane w przemyśle; powodują pleśnienie różnych produktów żywnościowych np. Mucor mucedo rozwija się na produktach mlecznych; wywołują choroby lub reakcje alergiczne u zwierząt i człowieka tzw. zygomykozy np. Rhizopus microsporus, Mucor sp. Ciekawostki: Mukormykoza (lub dawniej zygomykoza) - występuje w wielu postaciach i polega na zapaleniu organów wewnętrznych (płuc, opon mózgowych, przewodu pokarmowego), powłok skórnych. Zwykle występuje również infekcja jamy nosowej lub zatok. Strona 6
6.3.2. Basidiomycota 6.3.2.1. Agaricomycotina 6.3.2.1.1. Agaricomycetes 6.3.2.1.1.1. Polyporales Ogólna charakterystyka rzędu: saprofity oraz pasożyty drzew Budowa morfologiczna: owocnik gymnokarpiczny, tzw. huby; huba ma kształt kopyta, albo płaskiej skorupy przylegającej do podłoża lub częściowo od niego odstającej. Fot. 7. Owocnik konsolowaty Fomitopsis pinicola przedstawiciela u nasady pnia rzędu Polyporales (fot. Jerzy Opioła CC BY-SA 4.0) Fot. 8. Owocniki konsolowate Hapalopilus nidulans - przedstawiciela rzędu Polyporales (fot. fot. Jerzy Opioła CC BY-SA 3.0) Przedstawiciele rzędu: Fomes fomentarius hubiak pospolity Tramates versicolor wrośniak różnobarwny Trametes hirsuta wrośniak szorstki Polyporus alveolaris żagiew wielkopora Strona 7
Fot.3. Trametes versicolor (fot.jerzy Opioła CC BY-SA 4.0) Fot.4. Trametes hirsuta (fot. Aconcagua CC-BY-SA-3.0) Fot.5. Fomes fomentarius (fot. Jerzy Opioła CC BY-SA 3.0), wieloletni hubiak na buku; widoczna biała strefa przyrostu Fot.6. Polyporus alveolaris (fot. Andreas Kunze CC BY- SA 3.0) Znaczenie gospodarcze, przyrodnicze: Huby należą do pasożytów drzew np. Fomes fomentarius powoduje białą zgniliznę drewna. Ciekawostki: Widoczne na owocnikach huby koncentryczne kręgi, odpowiadają strefom przyrostu rocznego grzyba; rozdrobnione huby stosowano w medycynie ludowej do opatrywania ran. Z kapelusza Fomes fomentarius wyrabiano łatwo zapalającą się hubkę, którą wykorzystywano do rozpalania ogniska. Od tych właściwości grzyba pochodzi jego nazwa łacińska (Fomes podpałka, fomentarius zapalający). Średnica największej znalezionej i zgłoszonej huby wynosi 150 cm średnicy i 425 cm obwodu. Grzyba znaleziono w Wielkiej Brytanii (http://rekordyguinessa.pl/najwiekszy-grzyb-swiata/). Strona 8
6.3.2.1.1.2. Agaricales Ogólna charakterystyka rzędu: grzyby saprotroficzne, pasożytnicze, żyjące w symbiozie z roślinami naczyniowymi lub z glonami (tworząc porosty). Niektóre gatunki żyją w mikoryzie z drzewami, dlatego występuje ścisły związek między występowaniem niektórych gatunków grzybów i drzew; obejmuje około 10000 gatunków, występujących głównie w lasach. Budowa morfologiczna: owocniki hemiangiokarpiczne lub gymnokarpiczne, mają kształt kapelusza osadzonego na trzonie; hymenofor blaszkowaty, rzadziej rurkowaty; zarodniki amyloidalne: hymenium znajduje się na spodniej stronie kapelusza; duża zmienność kształtów kapelusza (wypukły, płaski, czubkowaty, lejkowaty); w wyniku zniszczenia osłony częściowej i całkowitej w trakcie rozwoju owocnika pozostaje pierścień wokół trzonka (osłona częściowa) oraz łatki (tzw. piegi) na kapeluszu oraz pochwa u nasady trzonka (osłona całkowita) np. u Amanita muscaria. Fot.7. Budowa owocnika przedstawiciela rzędu Agaricales (fot. D.J. Bergsma CC BY-SA 3.0) 1 owocnik hemiangiokarpiczny; 2 hymenofor blaszkowaty; 3 trzon Strona 9
Fot.8. Agaricus bisporus- bazydiospory na podstawkach (Fot. Dartmouth Electron Microscope Facility, Dartmouth College) Public domain Fot.9. Agaricus bisporus bazydiospory (fot. Dartmouth Electron Microscope Facility, Dartmouth College) Public domain; 1 Basidiospora; 2 Sterygma; 3 Podstawka Przedstawiciele rzędu: Agaricus bisporus pieczarka dwuzarodnikowa Lycoperdon molle purchawka miękka Amanita muscaria muchomor czerwony Amanita phalloides muchomor zielonkawy (sromotnikowy) Amanita rubescens muchomor czerwieniejący Amanita fulva muchomor rdzawobrązowy Corpinus comatus czernidłak kołpakowaty Znaczenie gospodarcze, przyrodnicze: grzyby jadalne m.in. pieczarki, rydze, borowiki o wysokiej wartości smakowej; zbieractwo grzybów; grzyby trujące zawierające silnie trujące związki (można wypisac jakie?) np. Amanita phalloides wywołuje około 95% śmiertelnych zatruć. Ciekawostki: Amanita rubescens jest grzybem jadalnym; Amanita muscaria jest stosowana jako środek na ukąszenia oraz jako środek leczniczy przy zaburzeniach systemu nerwowego i skórczach jelit. Grzyb halucynogenny. średnica kapelusza największej, do tej pory znalezionej (zgłoszonej) Agaricus bisporus wynosi 7 cm. Grzyba znaleziono w województwie kujawsko-pomorskim w 2004 roku. (http://grzyby.pg.gda.pl/ksiega_rekordow_grzybow.html). Strona 10
Fot.10. Agaricus bisporus (fot. Jerzy Opioła CC BY-SA 3.0) Fot.11. młody owocnik Lycoperdon molle (fot. R. Pastorino CC BY-SA 3.0) Fot.12. Amanita muscaria (CC BY-SA 3.0 nl) Fot.13. Amanita phalloides (fot. J. Pierce CC BY-SA 3.0) Fot.14. Corpinus comatus (fot. Jerzy Opioła CC BY-SA 3.0) Fot.15. Amanita fulva (fot. H.Krisp CC BY-SA 3.0) Strona 11
6.3.2.1.1.3. Nidulariales Ogólna charakterystyka rzędu: obejmuje około 40 gatunków; szeroko rozpowszechnionych w różnych regionach geograficznych; gatunki saprotroficzne; wykształcają owocniki przystosowane do rozsiewania zarodników na duże odległości. Budowa morfologiczna: owocniki angiokarpiczne o kształcie kulistym, kubeczkowatym, czarkowatym; owocniki zawierają perydiole, przyczepione do ściany owocnika sznureczkiem; perydiole mają soczewkowaty kształt; owocnik w trakcie swojego rozwoju zamknięty jest błoną (epifragmą), która ostatecznie pęka powodując uwolnienie się perydioli. Padająca kropla deszczu powoduje wyrzucenie perydioli wraz ze sznureczkiem z kubka. Sznureczek po zetknięciu się z podłożem, okręca się wokół łodyg, źdźbeł trawy itp. Fot. 16. Cyanthus olla; 1 owocnik angiokarpiczny; 2 Perydiole (Fot.J. Opioła CC BY-SA 3.0) Fot.17. Cyanthus striatus (fot.jerzy Opioła CC BY-SA 4.0) Przedstawiciele: Cyanthus striatus kubek proążkowany Crucibulum laeve kubecznik pospolity Ciekawostki: grzyby niejadalne; potoczna nazwa grzybów z rzędu Nidulariales Birds Nest Fungi wiąże się z podobieństwem owocników do gniazd wypełnionych ptasimi jajami. 6.3.2.1.1.4. Phallales Ogólna charakterystyka rzędu: obejmuje około 50 gatunków; Strona 12
rozprzestrzeniają zarodniki za pomocą owadów. Budowa morfologiczna: owocniki angiokarpiczne z epiperydium i endoperydium; młode owocniki są kuliste lub jajowate, barwy białej lub kremowej (forma jaja), jajo stopniowo się wydłuża i ostatecznie pęka, pojawia się wówczas owocnik dojrzały; owocniki dojrzałe wydzielają zapach padliny lub miodu, który przywabia owady. Przedstawiciele: Phallus impudicus sromotnik bezwstydny Phallus hadrianii sromotnik fiołkowy Phallus industriatus Multinus caninus mądziak psi Fot.18. Phallus hadrianii (fot. N. Wilson CC BY-SA 3.0) Fot.19. Multinus caninus (CC BY-SA 3.0) Fot.20. Phallus impudicus dojrzały owocnik i jajo (fot. S. Szydlo CC BY-SA 3.0) Strona 13
Znaczenie gospodarcze, przyrodnicze: Młode owocniki w formie jaja są jadalne. Dojrzały grzyby jest niejadalny. Ciekawostki: Większość przedstawicieli rzędu Phallales występuje w krajach tropikalnych. Phallus impudicus często mylony jest ze smardzami, ze względu na podobną budowę. Sromotnika można odróżnić na podstawie charakterystycznego zapachu. Phallus impudicus w średniowieczu służył do sporządzania tzw. napoju miłosnego (http://nagrzyby.pl/atlas/402). 6.3.3. Ascomycota 6.3.3.1. Pucciniomycotina 6.3.3.1.1. Pucciniomycetes Ogólna charakterystyka rzędu: wszystkie gatunki to bezwzględne pasożyty roślin naczyniowych; obejmuje około 5000 gatunków; cechują się skomplikowanymi cyklami rozwojowymi, połączonymi z przemianą pokoleń; do swojego rozwoju potrzebuje dwóch żywicieli (grzyb dwudomowy) lub jednego np. rdza jednodomowa; wytwarza kilka rodzajów zarodników. Budowa morfologiczna: owocników brak; bazydia podzielone; bazydiospory tworzą się na sterygmach; w ścianach występują septy z porem; por nie ma pierścieniowatego zgrubienia; rodzaje zarodników: ecydiospory- tzw. ogniki, uredospory- zarodniki letnie, teliospory- zarodniki zimowe. Przedstawiciele: Puccinia graminis rdza zbożowa Znaczenie gospodarcze, przyrodnicze: Pasożyty roślin uprawnych, Puccinia graminis wywołuje chorobę zwaną tak samo jak nazwę gatunku rdzą zbożową. Ciekawostki Strona 14
Puccinia graminis do swojego rozwoju potrzebuje dwóch żywicieli: pośredniego liście berberysu i ostatecznego źdźbła trawy. Rdze należą do groźnych patogenów roślin uprawnych, głównie dlatego, że grzyby te dzięki regularnemu procesowi płciowemu wytwarzają nowe rasy, które są zdolne atakować rośliny dotychczas odporne. Fot.21. Puccinia graminis Fot. 22. Puccinia graminis - ecydiospory Fot.23. Puccinia graminis teliospory 6.3.3.2. Pezizomycotina 6.3.3.2.1. Leotiomycetes 6.3.3.2.1.1. Rhytismatales Ogólna charakterystyka rzędu: pasożyty roślin naczyniowych; rozwojowi grzyba sprzyja duża wilgotność. Budowa morfologiczna worki jednotunikowe, cienkościenne otwierające się przy pomocy amyloidalnego pierścienia i poru; owocniki typu apotecja. Strona 15
Przedstawiciele Lophodermium pinastri Rhytisma acerinum Znaczenie gospodarcze, przyrodnicze Rhytisma acerinum patogen powodujący czarną plamistość liści klonów; Lophodermium pinastri patogen powodujący osutkę sosny. Szkodliwość grzybów wynika z uszkadzania aparatu fotosyntetyzującego i przez to obniżenia kondycji drzew oraz tempa ich przyrostu. Silne porażenie młodych drzew powtarzające się przez kilka kolejnych lat zwykle prowadzi do ich zamarcia. Wspólnym objawem porażenia przez grzyba jest przebarwienie igieł oraz przedwczesne opadanie igieł. Fot. 24. Rhytisma acerinum na liściu Acer platanoides (fot. Cephas CC BY-SA 3.0) Fot.25. Lophodermium pinastri na igłach sosny (fot. USDA Forest Service - North Central Research Station Archive CC BY-SA 3.0) 6.3.3.2.1.2. Erysiphales Ogólna charakterystyka rzędu: bezwzględne pasożyty roślin kwiatowych; pasożyty zewnętrzne. Budowa morfologiczna: grzybnia wielokomórkowa, zbudowana jest z rozgałęzionych strzępek podzielonych poprzecznymi ścianami. Strzępki rozprzestrzeniają się na powierzchni porażonych roślin i przytwierdzają do nich za pomocą przylg. Po wniknięciu do komórek gospodarza przylgi zamieniają się w ssawki, dzięki którym pobierają substancje odżywcze; owocniki typu klejstocjum, opatrzone w przydatki uczestniczące w rozprzestrzenianiu grzyba; klejstocjum nie ma otworu, worki uwalniają się po pęknięciu ścianki; Strona 16
brak wstawek, parafiz; worki jednotunikowe wieczkowe; pomnażanie za pomocą zarodników konidialnych. Przedstawiciele: Erisiphae flexuosa Microspaera alphitoides Uncinula necator Znaczenie gospodarcze, przyrodnicze: szkody w szkółkach leśnych, porażając np. liście dębów - Microspaera alphitoides; Szkody w sadownictwie - atakują drzewa owocowe np. krzaki agrestu Sphaerotheca mors-uvae i winogrona Uncinula necator; Ciekawostki: Polska nazwa tego patogenu (mącznikowce) pochodzi od białego, mączystego nalotu, który grzyby zostawiają na porażonych roślinach. Fot.26. Microspaera alphitoides owocnik typu klejstocjum (fot. Vinconter CC BY-SA 3.0) Fot.27. Microspaera alphitoides zainfekowany liść dębu (fot. Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, Bugwood.org CC BY-SA 3.0) 6.3.3.2.2. Sordariomycetes 6.3.3.2.2.1. Xylariales Ogólna charakterystyka rzędu obejmuje 795 gatunków; saprofity rozwijające się na martwym drewnie; grzyby pospolite w lasach i zaroślach. Strona 17
Budowa morfologiczna owocniki typu perytecja (otocznie); otocznie powstają w obrębie podkładek; podkładki mogą osiągać wielkość do 10 cm, na ich dolnej części występują perytecja; worki jednotunikowe. Przedstawiciele Xylaria curta Xylaria hypoxylon próchnilec gałęzisty Xylaria polymorpha próchnilec maczugowaty Znaczenie gospodarcze, przyrodnicze Xylaria polymorpha powoduje białą zgniliznę drewna. Ciekawostki Angielska nazwa gatunku Xylaria polymorpha brzmi Dead man's fingers. Fot.28. Xylaria polymorpha (fot. Woluhar CC BY-SA 3.0) Fot.29. Xylaria hypoxylon (fot. D. Ullrich CC BY-SA 2.0) Ryc.1. Owocnik typu perytecja Strona 18
6.3.3.2.3. Lecanoromycetes 6.3.3.2.3.1. Teloschistales Ogólna charakterystyka rzędu worki najczęściej typu Teloschistes; większość gatunków tworzy porosty, poza tym grzyby saprotroficzne oraz pasożyty. Budowa morfologiczna worki dwuwarstwowe; owocniki typu apotecja. Przedstawiciele Xanthoria parietina złotorost ścienny Teloschistes flavicans Fot.30. Xanthoria parietina (fot. H. Krisp CC BY-SA 2.0) 6.3.4. Saccharomycotina 6.3.4.1. Saccharomycetes 6.3.4.1.1. Saccharomycetales Ogólna charakterystyka rzędu: organizmy kosmopolityczne, występujące w miejscach o dużym nagromadzeniu węglowodanów np. na owocach; organizmy saprotrofityczne lub pasożyty; przeprowadzają fermentację alkoholową. Cechy charakterystyczne: nie wytwarzają strzępek workotwórczych; brak owocników; jądra w workach nie mają wspólnej otoczki; ściany komórkowe składają się z mannanu i glukanu z niewielką domieszką chityny; grzybnia najczęściej jednokomórkowa, rzadziej tworząca tzw. pseudogrzybnie, rozpadającą się na jednokomórkowe oidia. Strona 19
Przedstawiciele: Saccharomyces cerevisiae Candida albicans Znaczenie gospodarcze, przyrodnicze: drożdże wykorzystywane są w przemyśle spożywczym do produkcji pieczywa i wypieku ciasta; używane są przy wyrobie piwa, wina i innych napojów alkoholowych np. rumu; biorą udział w procesie fermentacji mleka, wykorzystywane m.in. do produkcji kefirów; suche drożdże ze względu na wysoką zawartość witaminy B mają zastosowanie w farmacji; niektóre gatunki drożdży są chorobotwórcze oraz mogą przyspieszać proces rozkładu magazynowanej żywności; wywołują grzybiczne infekcje tzw. drożdżycę (kandydoza) skóry, błon śluzowych, paznokci itp. Ciekawostki: Kombucza (kombucha) napój orzeźwiający ze słodzonej herbaty. Składa się z pozostających w symbiozie grzybów typu Saccharomyces ludwigii, Saccharomyces apiculatus i bakterii Acetobacter xylinum, Acetobacter xylinoides. Napój był popularny w Polsce do czasu wprowadzenia Coca-Coli i Pepsi-Coli. Fot. 31. Saccharomyces cerevisiae, (Fot. B. Blaylock) CC BY-SA 2.0 Pytania końcowe (przedegzaminacyjne): 1. Ewolucja sposobów rozmnażania u grzybów i jego różnorodność u różnych jednostek systematycznych jako wynik przystosowania do środowiska. Literatura AIME, M.C., MATHENY, P.B., HENK, D.A., FRIEDERS, E.M., NILSSON, R.H., PIEPENBRING, M., MCLAUGHLIN, D.J., SZABO, L.J., BEGEROW, D., SAMPAIO, J.P., BAUER, R., WEISS, M.,OBERWINKLER, F. AND HIBBETT, Strona 20
D.S. 2006. An overview of the higher-level classification of Pucciniomycotina based on combined analyses of nuclear large and small subunitrdna sequences. Mycologia 98: 896 905. CAVALIER-SMITH T. 1998. A revised six-kingdom system of life, Biol. Rev., 73, pp. 203-266 GUMIŃSKA B., WOJEWODA W. 1983. Grzyby i ich oznaczanie. Wyd. II. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. HIBBETT DS1, BINDER M, BISCHOFF JF, BLACKWELL M, CANNON PF, ERIKSSON OE, HUHNDORF S, JAMES T, KIRK PM, LÜCKING R, THORSTEN LUMBSCH H, LUTZONI F, MATHENY PB, MCLAUGHLIN DJ, POWELL MJ, REDHEAD S, SCHOCH CL, SPATAFORA JW, STALPERS JA, VILGALYS R, AIME MC, APTROOT A, BAUER R, BEGEROW D, BENNY GL, CASTLEBURY LA, CROUS PW, DAI YC, GAMS W, GEISER DM, GRIFFITH GW, GUEIDAN C, HAWKSWORTH DL, HESTMARK G, HOSAKA K, HUMBER RA, HYDE KD, IRONSIDE JE, KÕLJALG U, KURTZMAN CP, LARSSON KH, LICHTWARDT R, LONGCORE J, MIADLIKOWSKA J, MILLER A, MONCALVO JM, MOZLEY-STANDRIDGE S, OBERWINKLER F, PARMASTO E, REEB V, ROGERS JD, ROUX C, RYVARDEN L, SAMPAIO JP, SCHÜSSLER A, SUGIYAMA J, THORN RG, TIBELL L, UNTEREINER WA, WALKER C, WANG Z, WEIR A, WEISS M, WHITE MM, WINKA K, YAO YJ, ZHANG N.HIBBETT D. S., BINDER M.,. BISCHOFF J. F, BLACKWELL M.,CANNON P. F. ERIKSSON O. E., HUHNDORF S., JAMES T., KIRK P. M.,CKING R. LU,. LUMBSCH T. H, LUTZONI F., MATHENY, P. B., MCLAUGHLIN D. J.,. POWELL M. J, REDHEAD S.,. SCHOCH C. L,SPATAFORA J. W., STALPERS J.A., VILGALYS R., AIME M. C.,APTROOT A., BAUER R., BEGEROW D., BENNY G. L., CASTLEBURY L. A., CROUS P. W., DAI Y., GAM W., GEISER D. M.,GRIFFITH G. W., GUEIDAN C., HAWKSWORTH D. L., HESTMARK G.,HOSAKA K.,. HUMBER R. A, HYDE K. D., IRONSIDE J. E. LJALG U. K., KURTZMAN C. P., LARSSON K.-H., LICHTWARDT R., LONGCORE J., MIADLIKOWSKA J., MILLER A., MONCALVO J.-M., MOZLEY-STANDRIDGE S., OBERWINKLER F., PARMASTO E., REEB V., ROGERS J. D., ROUX C., RYVARDEN L., SAMPAIO J. P., SCHU ßLER A., SUGIYAMA J., THORN R. G., TIBELL L., UNTEREINER W. A., WALKER C., WANG Z., WEIR A., WEISS M.,WHITE M. M., WINKA K., YAO Y., ZHANG N. 2007. A higher-level phylogenetic classification of the Fungi, Mycological research 111, 509 547 http://grzyby.pg.gda.pl/ksiega_rekordow_grzybow.html http://nagrzyby.pl http://rekordyguinessa.pl/najwiekszy-grzyb-swiata http://tolweb.org http://www.indexfungorum.org/names/names.asp http://www.speciesfungorum.or SMITH G.J.D., LIEW E.C.Y., HYDE K.D. 2003. The Xylariales: a monophyletic order containing 7 families. Fungal Diversity 13: 185-218. STAJICH J. E, BERBEE M. L., BLACKWELL M., HIBBETT D. S., JAMES T. Y, SPATAFORA J. W., TAYLOR J. W. 2009. The Fungi, Current Biology Vol 19 No 18 Strona 21
SZWEYKOWSKA A., SZWEYKOWSKI J. 2006. Botanika. T.2. Systematyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Strona 22