WYBÓR MIEJSC GNIAZDOWANIA PRZEZ NIEKTÓRE GA TUNKI ZIEMNYCH PSZCZÓL SAMOTNIC (Hymenoptera, Apoidea)

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLII, Nr l 1998 WYBÓR MIEJSC GNIAZDOWANIA PRZEZ NIEKTÓRE GA TUNKI ZIEMNYCH PSZCZÓL SAMOTNIC (Hymenoptera, Apoidea) Andrzej Ruszkowski, Bolesław Jabłoński, Mieczysław Biliński, Janina Gosek, Krystyna Kuna, Alina Cybula, Krystyna Kaczmarska Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2,24-100 Puławy S t r e s z c z e n i e W latach 1974-1977 badaliśmy (głównie w hodowli i pułapkach gniazdowych) wybór miejsc gniazdowania niektórych ziemnych pszczół samotnic, jak: Eucera longieornis (L.). E. interrupta Baer, E. polonica Ruszkowski, Tetralania denfota Klug, Amegilla quadrifasciata Villers, Anthophara quadrimaculata (Panzer), Melitturga clavicornis Latreille, Andrena gelriae v. d. Vecht, A. ol/a/lila Kirby, Melitta leporina Panzer, M. hispanica Friese i Rhophitoides canus (Eversmann). Zebraliśmy również (w latach 1987-1995) trochę obserwacji w terenie nad lokalizacją gniazd i kolonii tych oraz innych gatunków (np. Dosypoda hirtipes Panzer i Panurgus calearatus Scopoli) ziemnych pszczół samotnic. Większość badanych pszczół gnieździła się na zboczach, urwiskach, miedzach i trawnikach porośniętych niską i rzadką roślinnością. Miejsca takie wymagają ochrony. Słowa kluczowe: pszczoły samotnice, gniazdo, kornutka, pszczolinka, spójnica, ochrona. WPROWADZENIE Wybór miejsc gniazdowania przez różne gatunki pszczół miesiarkowatych - Megachilidae, opisaliśmy we wcześniejszych pracach (G o s e k i in. 1992 oraz R u s z k o w s k i i in. 1992, I995ab ). Obecna publ ikacja dotyczy wyboru miejsc gniazdowania przez niektóre, gnieżdżące się w ziemi, gatunki pszczół samotnic z rodziny porobnicowatych - Anthophoridae, pszczolinkowatych - Andrenidae, spójnieowatych - Melittidae i smuk:likowatych - Halictidae. Uwzględnione w tej pracy zostały następujące gatunki: porobnica przepaskowana Amegilla quadrifasciata Villers, porobnica ruda - Anthophora quadrimaculata (Panzer) i porobnica mularka - A. plagiata T11iger, komutka koniczynowa - Eucera longicornis (Linnaeus), wykowa - E. interrupta Baer i polska - E. polonica Ruszkowski; rozrożka chabrowa - Tetralonia dentata Klug, trutnica lucernowa - Melitturga clavicornis Latreille, zbierka pospolita - Panurgus calcaratus Scopoli, pszczolinka koniczynowa - 273

Andrena gelriae v. d. Vecht, wierzbowo-lucernowa - A. ovatula Kirby, koniczynowo-iucemowa - A. labialis Kirby i złocista - A. fulva (Muller); spójnica lucernowa - Melitta leporina Panzer iwykowa - M hispanica Friese, obrostka pospolita - Dasypoda hirtipes Panzer oraz wigorczyk lucemowiec - Rhophitoides canus (Eversmann) i smuklik plamisty - Halictus maculatus Smith. Przy tym własne obserwacje uzupełnialiśmy danymi z literatury, a dane o porobnicy mularce i pszczolince koniczynowo-lucernowej zaczerpnęliśmy wyłącznie z literatury. Własne badania nad gniazdami ziemnych pszczół samotnic prowadziliśmy w latach 1974-1976 w klatkach hodowlanych i w izolowanej szklarni (częściowo w ramach tematu polsko-amerykańskiego - R u s z k o w s k i i in. 1974, 1975, 1976, 1977, 1979) i w pułapkach gniazdowych rozstawianych w terenie (ryc. l). Trochę również obserwacji (głównie nad lokalizacją kolonii gniazdowych) zebraliśmy podczas badań terenowych w okolicach Puław w latach 1987-1991. Metodyka badań opisana została w pracach wcześniejszych (np. G o s e k i in. 1992). W pułapkach gniazdowych (rozstawionych w terenie) umieszczaliśmy skrzyneczki wypełnione ziemią, w której nawiercano różnej. głębokości otwory, przy czym powierzchnia ziemi była tu pionowa lub skośna. Stosowaliśmy w nich różne rodzaje ziemi (glinę, less, ziemię bardziej próchniczną, a w skośnych również i piasek). W klatkach hodowlanych pszczoły miały możność zagnieżdżania się także w poziomej powierzchni ziemi (w skrzynkach ustawionych na podłodze łub wkopanych w ziemię, a także w wiadrach, w których rosła lucerna, w szklarni zaś również bezpośrednio w gruncie). Używaliśmy także rurek winidurowych wypełnionych ziemią (głównie lessem) i ułożonych poziomo (tak, że powierzchnia gnieżdżenia się była w nich ustawiona pionowo, imitując fragmenty urwistego zbocza lub glinianej ściany budynku. Na fotografii (ryc. 1) przedstawiliśmy jeden z używanych przez nas zestawów sztucznych miejsc gniazdowania. Większość z badanych gatunków należy do zapylaczy pastewnych roślin motylkowych, a zwłaszcza lucerny i koniczyny czerwonej (D y Ie w s k a i in. 1970, Sowa i in. 1983, Ruszkowski i in. 1988, 1994ab). WYNIKI I. Wybór miejsc gniazdowania Wszystkie rozpatrywane tu gatunki pszczół gnieździły się wyłącznie w ziemi (tab. l): bądź to zawsze tylko w powierzchni poziomej (komutka polska, rozrożka chabrowa, spójnica wykowa, pszczolinka wierzbowo-lucernowa, koniczynowo-lucern owa i rdzawa), bądź też częściowo w powierzchni skośnej (spójnica lucernowa w 11%, pszczolinka koniczynowa w 12,5%, 274

kornutka koniczynowa w 25%, wykowa w 57%, a porobnica ruda i wigorczyk lucernowiec w 50%); bądź wreszcie wyłącznie w powierzchni pionowej (porobnica przepaskowana i mularka). Różne gatunki wybierały nawiercane kanały gniazdowe (tab. I) o różnej średnicy otworu wejściowego. Największe otwory (średnio 10 mm) wybierały - porobnica przepaskowana, spójnica wykowa i komutka polska; nieco mniejsze (średnio 7,5-8,5 mm) - trutnica lucernowa (ryc. 4) i kornutka wykowa (ryc. 2-3 i 5), obrostka pospolita i porobnica mularka (Wójtowski 1964); jeszcze mniejsze (średnio 5,5-6,5 mm) - spójnica lucernowa (ryc. 6) oraz pszczolinka koniczynowo-iucernowa i złocista; najmniejsze - pszczolinka koniczynowa i wierzbowo-iucernowa (średnio 5 mm) oraz wigorczyk lucernowiec (średnio 4-4,5 mm). Gniazda spójnicy lucernowej - Melitta leporina Pz. spotykaliśmy (M. B i l i ńs ki) w miejscach porośniętych trawą - w Puławach (1966 r.) 2 gniazda na słonecznym zboczu wału wiślanego, w Komarowie (pow. Tomaszów Lub. w 1968 r.) na miedzy koło lucerny, w szklarni (1973 r.) w rogu komory. Potwierdza to dane z Francj i (Tirgari 1968), że spójnica lucernowa zakłada gniazda w miejscach ukrytych, osłoniętych przed deszczem i słońcem (w komorach najczęściej pod ścianami), najchętniej o wystawie północno-wschodniej, a unika miejsc odkrytych i zbyt suchych. Natomiast co do rodzaju gleby nie ma raczej większych wymagań. Nie jest gatunkiem kolonijnym i gniazda zakłada w rozproszeniu. Obserwowaliśmy jednak kilkakrotnie samce tego gatunku nocujące wspólnie (skupione w roik) pod kwiatostanami krwawnika (Achillea) lub żółtej przytulii (Galium). Natomiast obrostka pospolita - Dasypoda hirtipes Pz. gnieździ się często kolonijnie na miejscach piaszczystych i piaszczysto-gliniastych (lwata 1976). Obserwowaliśmy (A. R u s z k o w s k i i J. G o s e k) niewielką kolonię (kilkanaście gniazd) mieszaną obrostki pospolitej i zbierki pospolitej - Panurgus calcaratus Scop. w 1990 r. w Piskorowie (pow. Zwoleń) na piaszczystej drodze biegnącej brzegiem lasu. W następnym roku droga ta została jednak zaorana i zasiane zboże, które bardzo rzadko wzeszło. Na łysinach łanu zbożowego spotkaliśmy wiosną 1991 r. pojedyncze gniazda obrostki. Jest to jeszcze jeden przykład na to, że brzegi lasów zasługują na szczególną ochronę, gdyż stanowią bazę pokarmową i gniazdową dla wielu pszczół i grzebaczy i dlatego pola nie powinny być doorywane do samego brzegu lasu, ani tym bardziej brzeg lasu nie powinien być traktowany jako wysypisko śmieci. Dużą kolonię obrostki pospolitej (0,2 ha) położoną na porośniętym motylkowymi południowym zboczu opisuje K r z y s z t o fi a k (1994) z Wigierskiego Parku Narodowego. Zagęszczenie tej kolonii (w miejscach słabiej porośniętych roślinami) dochodziło do 50 gniazd na 1m 2. 275

Także wigorczyk lucernowiec - Rhophitoides canus (Ev.) gnieździ się często kolonijnie. M. B i I i ń s k i widział wielką kolonię tej pszczoły na Morawach (Hustopaćie k. Brna) w 1988 r., gdzie na stale koszonych pasach (szerokości 9 m, a rozmieszczonych co 50 m) 600 ha pola lucerny znajdowało się do 25 gniazd wigorczyka na l m 2. Również w Gódóllo na Węgrzech widział on w 1984 r. kilkanaście gniazd na odkrytych miejscach w niskim łanie lucerny; podobnie kilkanaście gniazd na ścieżce przy polu lucerny w Komarowie (1967), a w Tomaszówce (pow. Zamość) w 1966 r. pojedyncze gniazda na brzegu łanu lucerny. Także i w Wielkopolsce (W i I k a n i e c i in. 1985) spotykano na brzegu plantacji lucerny kolonie wigorczyka, złożone z 7 do 72 gniazd. Jak widać więc wigorczyk lucernowiec - liczny w cieplejszych rejonach Polski - z powodzeniem może zakładać kolonie gniazd na samym polu lucerny lub w jej pobliżu i przy odpowiedniej ochronie jego miejsc gniazdowania może poważnie podnosić plony nasion lucerny. Podczas gdy spójnica lucernowa (jeszcze wartościowszy zapylacz lucerny) wybiera raczej miejsca mniej nasłonecznione (ryc. 6) i wilgotniejsze i dla gnieżdżenia się potrzebuje raczej porośniętych miedz i wałów. Te dwa gatunki zapylaczy lucerny bardzo dobrze się więc uzupełniają. Liczne kolonie różnych gatunków pszczolinek (Andrena) oraz smuklika plamistego - Ha/ictus macu/atus Smith spotykaliśmy na wale wiślanym w Jaroszynie i Łęce (koło Puław ale na zachodnim brzegu Wisły) w latach 1987-1994. Na grzbiecie wału w okresie wiosennym roiło się od pszczół budujących gniazda. Także pszczolinka koniczynowo-iucernowa - Andrena labialis Kirby zakładała w Olsztyńskiem (8 o w a i in. 1976) kolonie głównie na drogach polnych i nasłonecznionych pastwiskach. Deptanie gniazd przez ludzi na ogół nie przeszkadzało ani pszczolinkom, ani obrostkom. Gorzej bywa z pojazdami mechanicznymi, które mogą zupełnie niszczyć kolonie gniazdowe, zwłaszcza gdy ziemia rozmięknie po deszczu lub roztopach. Na odkrytych słonecznych miejscach gnieździ się również pszczolinka wierzbowo-lucernowa - A. ovatula Kirby (według T i r g a ci 1968) i trutnica lucernowa - Melitturga clavicornis Latr., przy czym ta ostatnia (według F r i e s e 1919 oraz T i r g a r i 1965, 1968) gnieździ się głównie w glebach alkalicznych, podobnie jak północno amerykański łusarek lucernowy - Nomia melanderi Cockerell - nazywany przez Amerykan "alkali bee". Tirgari opisuje dużą kolonię trutnicy (w Szwajcarii), która utrzymywała się co najmniej 40 lat. Pszczolinka złocista - Andrena fulva (MilII.) gnieździ się na miejscach porośniętych trawą, co stwierdziliśmy w Puławach na Górnej Niwie (M. Biliński w 1994 r.) i w Jaroszynie (A. Ruszkowski w 1991 i 1995 r.). Duża kolonia tej pszczolinki występowała w śródmieściu Poznania 276

(Banaszak 1994), gdzie na 1500 m 2 skweru porośniętego krótką trawą, a zwłaszcza na łysinach, znajdowało się miejscami ponad 30 gniazd na 1 m2. Gniazdo kornutki koniczynowej - Eucera longicornis (L.) znalazł M. B i I i ń s k i (w 1967 r.) w Tomaszówce (pow. Zamość) na małej łysince w łanie lucerny. Duże kolonie jakiejś kornutki obserwowała S. S o wa (informacja ustna) w okolicach Olsztyna. T i r g a r i (1968) pisze, że kornutka koniczynowa gnieździ się zawsze na otwartej przestrzeni, nie porośniętej roślinami. Tabela Wybór materiału gniazdowego (liczba założonych gniazd) przez różne gatunki ziemnych pszczół samotnic w latach ł 974-1975 - Selection of nest materials (number of settled nests) by different species of ground-nesting solitary bees during 1974-1975 Materiały Eucera Eucera Eucera Tetra/onia Materials 1 /on{}icomis interrupta polonica dentata Anthophora quadri- macu/ata Ame{}illa quadrifasciata Za 3 3 2 1 O 1 Zb 1 4 O O O 1 Ze O O O O 12 O Ph O O - O O - Sa O O - O O li O O - O - Pi O O - O p. -. - O ogółem total 4 7 2 1 12 2 Melitta Me/itta Rhophito- Melittur{}a Andrena Andrena /eporina hispanica ides canus c/avicomis ge/riae ovatu/a Za 8 5 3 3 7 2 Zb 1 O 3 O 1 O Ph O O O. - Sa O O O O - Ti O O O O Pi - O O O E O -. - - - P - - - O ogółem total Odnośniki - Notes: 9 5 6 3 8 2 I Za _pozioma powierzchnia ziemi - horizontal ground surface; Zb - skośna powierzchnia ziemi - slanting ground surface; Ze - pionowa powierzchnia ziemi - verticaj ground surface; Ph - trzcina - cane - Phragmites communis Trin.; Sa - bez czarny - elder - Sambucus nigra L.; Ti lipa - linden - Tilia sp.; Pi sosna - pine - Pinus silvestris L.; E - przegorzan- globe thistle - Echinops sphaerocephalus L.; P rurki papierowe - paper tubes l 277

PODSUMOWANIE Ogólnie biorąc wszystkie omawiane gatunki zakładały gniazda w urwiskach ziemnych, glinianych ścianach, na zboczach pagórków i wałów, w zadarnionych miedzach, trawnikach, na brzegach lasu, na drogach ziemnych i przydrożach, a także na polach wieloletnich upraw. Podobne siedliska gniazdowe wymagają więc ochrony - nie należy ich zaorywać, wypalać, ani użytkować jako składowisko śmieci czy chemikaliów. Większość gatunków naj chętniej gnieździło się na miejscach porośniętych niską i rzadką roślinnością, przy czym jedne gatunki wolały miejsca suchsze i bardziej nasłonecznione, inne - zacienione i wilgotniejsze, ale nigdy nadmiernie mokre. (rot M. Bifiński} - (by M. Bifiński] Fot. l. Megachilnik z pułapkami gniazdowymi. A set of trap-nests. (fot. M. Bilińskij - (by M. Bilińskij Fol. 2. Gniazda kornutek w skrzynkach o poziomej i skośnej powierzchni ziemi. - The nests of Eucera in the boxes with horizontal and slanting soil surface. (fot. M. Biliński) - (by M. Biliński) Fot. 4. Trutnica lucernowa oblatująca lucernę. Melitturga clavicornis Latr. visiting lucernę. 278 Fol. 3. Otwór gniazda kornutki wykowej. - The nest aperture of Eucera interrupta Baer,

Fot. 5. Komutka wykowa przy otworze gniazda. - Eucera interrupta Baer at the nest aperturę. (fol. M. Riliń'iki) - (by M. Riliń'1iki) Fot. 6. Dwa gniazda spójnie)' lucernowej (otwory wskazane strzałkami). - Two nests of Melitta leporina Panz. (the nest holes rnarked with smali arrows). LITERATURA B a n a s z a k J. (I 9 9 4 ) - Contribution to the biology and ecology of Andrena (Andrena) fulva (Milller 1766) thymenoptera. Apoidea). Pol. Pismo En/omol., 63: 169-182. Dylewska M., Ruszkowski A., La b ł o ń s k i B., B i I i ń s k i M., S o was., W r o n a S. (I 9 7 O ) - Badania nad metodami określania liczebności owadów zapylających na plantacjach lucerny nasiennej. Wiad. Ekol., 16(3):232-245. F r i e s e H. (I 9 I 9 ) - Melitturga clavicornis, die Solbiene von Artern. Deutsche Entom. z.. 1918:56-60. Gosek J., Ruszkowski A., Biliński M., Jabloński B., K u n ak., C y b u I a A. (I 9 9 2 ) - Wybór miejsc gniazdowania i wpływ jego na rozw6j populacji miesi arki lucern6wki - Megachile rotundata (F.). Pszczelno Zesz. Nauk., 36:125-\37. I wat ak. (I 9 7 6 ) - Evolution of instinct. Comparative ethology of HymenopIera. N.Delhi-Bombay- CaJcuta-N. York (cit. Banaszak 1993). K r z y s z t o f i a k A. (I 9 9 4 ) - Występowanie pszczoły obrostki - Dosypoda altarcator Harris (HymenopIera, Apoidea) w Wigierskim Parku Narodowym. Wiad. Entom., 13(2): 134. Ruszkowski A., Biliński M., Kaczmarska K. (1988)- Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze pszczół sp6jnicowatych (Apoidea. Melittidae) oraz nowe formy sp6jnicy (Melitta Kirby). Pszczeln. Zesz. Nauk., 32: 111-134. Ruszkowski A., Biliński M., Kosior A., Kaczmarska K. (I 9 9 4 a ) - Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze polskich gatunków kornutki teucera Scopoli, Apoidea, Anthophoridae) oraz opis nowego gatunku. Pszczeln. Zesz. Nauk., 38: 155-170. 279

Ruszkowski A., Gosek J., Biliński M., Jabłoński B., K u n ak., C Y b u I a A. (l 9 9 2 ) - Wybór miejsc gniazdowania przez różne gatunki miesiarek (Megachile Latr.). Pszczeln. Zesz. Nauk., 36:138-148. Ruszkowski A., Gosek J., Biliński M., Jabłoński B. ( l 9 9 5 a ) - Wybór miejsc gniazdowania przez niektóre gatunki murarek - Osmia sensu late (Hymenoptera, Megachilidae). Pszczelno Zesz. Nauk., 39(2):233-243. R u s z k o w s łc: i A., G o s e k. J., K u n ak. (l 9 9 5 b ) - Wybór miejsc gniazdowania przez niektóre gatunki wałczatek (Heriades Spin.) i nożycówek (Chelostoma Latr.) oraz struktura ich gniazd. Pszczełn. Zesz. Nauk., 39(2):245-253. Ruszkowsk.i A., Jabłoński B., Biliński M., Gosek J., K u n ak., C Y b u I a A. (I 9 7 4 - I 9 7 9 ) - The search for the methods to increase population of insects poł\inating alfalfa (project PL-ARS-42 - duplicated typescript), Puławy: (1974) First annual report; (1975) Second annual report; (1976) Third annual report; (1977) Fourth annual report; (1979) Fina! research report. Ruszkowski A., Kaczmarska K., Gosek J., Kunowa K., B i I i ń s k i M. (l 9 9 4 b ) - Rośliny pokarmowe znaczenie gospodarcze smuklika plamistego - Halictus macularus Smith (Apoidea, Halictidae). Pszczeln. Zesz. Nauk., 38:195-202. Sowa S., Mostowska 1., Wrona S. (1976)- Z badań nad biologią Andrena labialis Kirby (Hym., Apoidea) w województwie olsztyńskim. Pol. Pismo Entomol., 46: 127-143. Sowa S., Ruszkowski A., Biliński M., Kosior A. ( I 9 8 3 ) - Liczebność i skład gatunkowy owadów zapylających koniczynę czerwoną (Trifolium pratense L.) w Polsce w latach 1972-1975. Biul. /HAR, 151:147-162. T i r g a r i S. (1 9 6 5 ) - Observations sur un site de nidification de Melitturga clavicomis Latr. Hymenopt.. Apoidea. Ann. Abeille, 8(2): 109-111. T i r g a r i S. (1 9 6 8 ) - Le choix du site de nidification par Melitta leporina (Panz.), Hym. Melittidae et Melitturga clavicornis (Latr.), Hym., Andrenidae. Ann. Abeille, 11(2):79-103. W i I k a n i e c Z., W 6 j t o w s k i F., S z y m a ś B. (I 9 8 5 ) - Some investigations on solitary bee Rhophitoides eanus Ev. (Apoidea; Halictidae) nesting in alfalfa seed plantations. Zool. Pol., 32(3-4): 139-151. W ó j t o w s k i F. (l 9 6 4 ) - Z doświadczeń nad tworzeniem przenośnych kolonii porobnic (Anthophora parietina F.). Roczn. WSR Pozn., 19: 177-184. 280

SELECTJON OF NESTJNG SITES OF SOM E GROUND-NESTING SOLITARY BEES (HYMENOPTERA, APOIDEA) Andrzej Ruszkowski, Boleslaw Jabłoński, Mieczysław Biliński, Janina Gosek, Krystyna KUDa, Alina eybula, Krystyna Kaczmarska Summary Selection of nesting sites of som e ground-nesting solitary bees were investigated (1974-1977), mainly in rearing cages and in trap nests. The discussed species were as follows: Eucera longicornis (L.), E. interrupta Baer, E. polonica Ruszk., Tetra/onia dentata Klug, Amegilla quadrifasciata Viii., Anthophara quadrimaculata Panz., Me/illurga clavicornis Latr., Andrena ge/riae v. d. Vecht, A. ovatula Kirby, Melitta /eporina Panz., M. hispanica Friese and Rhophitoides canus (Ev.). Some observations on localization of nests and of nest colonies - of these bee species and of the other ground-nesting species (example: Dosypoda hirtipes Panz. and Panurgus ca/caratus Scop.) - were collected (1987-1995) in matural conditions. The majority of investigated bees nested in slopes, cliffs, balks and lawns with a short and scarce plants. Such sites should be protected. Keywords: solitary bees, nest, Eucera, Melitta, Andrena. protection. 281