Spis treści Spis treści Tom 1 Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie................................. 11 A Akcja Znak Pokuty................................................. 17 Rudolf Urban, Akcja Znak Pokuty i Günter Särchen pojednanie polsko- -wschodnioniemieckie...................................................... 17 Antysemityzm..................................................... 24 Agnieszka Pufelska, Podobieństwo w różnicach: antysemityzm w Polsce i Niemczech............................................................... 24 Autostereotyp polski............................................... 50 Maciej Górny, Polskie autostereotypy....................................... 50 B Bitwy............................................................. 63 Jerzy Kałążny, Wielkie bitwy w niemieckiej i polskiej pamięci zbiorowej (Las Teutoburski i Grunwald)................................................... 63 D Drang nach Osten.................................................. 77 Maria Wojtczak, Drang nach Osten......................................... 77 Druga wojna światowa.............................................. 91 5
Spis treści Agata Nörenberg, Powstanie warszawskie w polskiej i niemieckiej pamięci zbiorowej.................................................................. 91 F Film.............................................................. 109 Andrzej Dębski, Obraz Polski i Polaków w filmie niemieckim oraz Niemiec i Niemców w filmie polskim do 1939 r........................................ 109 Andrzej Dębski, Obraz Polski i Polaków w filmie niemieckim oraz Niemiec i Niemców w filmie polskim po 1945 r........................................ 125 Arkadiusz Lewicki, Przemysł filmowy w Polsce i w Niemczech................ 155 Joanna Trajman, Obrazy nazizmu i II wojny światowej w filmie polskim i niemieckim................................................................... 181 G Granica........................................................... 201 Elżbieta Opiłowska, Granica państwowa / pogranicze........................ 201 Gospodarka....................................................... 212 Bartosz Dziewanowski-Stefańczyk, Polsko-niemieckie relacje gospodarcze... 212 H Holokaust......................................................... 235 Katrin Steffen, II wojna światowa i Holokaust w Polsce i w Niemczech: pamięć zbiorowa i komunikacja międzykulturowa................................... 235 I Inskrypcje......................................................... 260 Jacek Grębowiec, Recepcja inskrypcji i innych drobnych śladów dawnego Presslaw/Breslau we Wrocławiu po 1945 roku................................ 260 Inteligencja........................................................ 277 Hubert Orłowski, Pokolenia intelektualistów i inteligentów: nierównoczesność 277 J Język niemiecki w Polsce........................................... 288 Maciej Mackiewicz, Język niemiecki w Polsce................................ 288 Język polski w Niemczech........................................... 304 Magdalena Telus, Język polski w Niemczech................................. 304 K Kresy............................................................. 327 Alfred Gall, Kresy w polskiej literaturze..................................... 327 6
Maciej Górny, Polsko-niemieckie Kresy w naukach o człowieku (XIX-XX w.) 337 Krzyżak........................................................... 347 Izabela Surynt, Krzyżak.................................................... 347 Książka........................................................... 369 Barbara Kowalski, Monika Lipska, Transfer współczesnej literatury niemieckiej na polski rynek książki po 1989 roku..................................... 369 Leszek Pułka, Książki i księgarnie w kulturze polskiej i niemieckiej............ 384 Kultura polityczna................................................. 394 Monika Sus, Kultura polityczna w Polsce i w Niemczech...................... 394 Kultura komunikacji............................................... 409 Izabela Surynt, Polska i niemiecka kultura komunikacji....................... 409 Spis treści L List biskupów...................................................... 424 Sylwia Dec-Pustelnik, List biskupów........................................ 424 Literatura......................................................... 433 Izabela Sellmer, Literatura niemiecka w Polsce w latach 1945 1989........... 433 Mirosława Zielińska, Kluczowe cezury transferu literatury polskiej w niemieckim kręgu kulturowym po II wojnie światowej................................ 447 Natasza Stelmaszyk, Literatura polska w Niemczech po 1989 r................ 469 M Małżeństwa polsko-niemieckie...................................... 495 Emilia Jaroszewska, Małżeństwa polsko-niemieckie.......................... 495 Media............................................................. 511 Katarzyna Konarska, Systemy medialne Polski i Niemiec..................... 511 Rudolf Urban, Media mniejszości niemieckiej w Polsce....................... 542 Maria Kalczyńska, Media polonijne w Niemczech........................... 550 Migracje........................................................... 574 Paulina Żelazowska-Müller, Migracje....................................... 574 Mit Austrii......................................................... 589 Alois Woldan, Mit Austrii w literaturze polskiej.............................. 589 Sebastian Mrożek, Mit Austrii w polskiej popkulturze........................ 599 Mniejszość niemiecka.............................................. 606 Rudolf Urban, Mniejszość niemiecka w Polsce............................... 606 Muzeum........................................................... 617 Tobias Weger, Muzea i wystawy............................................. 617 7
Spis treści Tom 2 N Nazizm (narodowy socjalizm)....................................... 11 Urszula Glensk, Niemcy w publicystyce Antoniego Słonimskiego............. 11 Niemcy w Polsce................................................... 21 Marek Zybura, Niemcy w Polsce imaginaria i fakty......................... 21 O Oświata........................................................... 31 Olena Komarnicka, Polsko-niemiecka współpraca edukacyjna po 1990 r....... 31 P Pamięć............................................................ 40 Robert Traba, Polska i niemiecka kultura pamięci............................ 40 Piękna Polka...................................................... 55 Anna Kochanowska-Nieborak, Piękna Polka................................ 55 Podręczniki szkolne................................................ 81 Hanna Grzempa, Obraz Polski i Polaków w niemieckich podręcznikach do historii.. 81 Dariusz Wojtaszyn, Obraz Niemiec i Niemców w polskich podręcznikach do historii 94 Polacy w Niemczech................................................ 103 Andrzej Kaluza, Polacy w Niemczech....................................... 103 Maria Gierlak, Obraz polskich sprzątaczek i pomocy domowych w prasie i literaturze 119 Polak katolik i Niemiec protestant............................... 131 Maria Wojtczak, Niemiec Protestant versus Polak Katolik................. 131 Polnische Freiheit.................................................. 142 Dariusz Wojtaszyn, Polnische Freiheit...................................... 142 Polnische Wirtschaft............................................... 149 Anna Kochanowska-Nieborak, Polnische Wirtschaft........................ 149 Poniemieckość.................................................... 178 Andrzej Zawada, Poniemieckość............................................ 178 Popkultura........................................................ 187 Ilona Rodzeń, Polska i niemiecka popkultura wzajemne postrzeganie........ 187 Prasa.............................................................. 201 Ilona Rodzeń, Wzajemny obraz Polski i Niemiec w prasie..................... 201 Prawo............................................................. 222 8
Robert Grzeszczak, Prawne punkty zapalne w kontekście polsko-niemieckim.. 222 R Religia............................................................ 233 Jędrzej Morawiecki, O listach i pazurach: fenomen Kościoła rzymskokatolickiego w kształtowaniu stosunków polsko-niemieckich (1,324 1,391).......... 233 Volkhard Krech, Zróżnicowanie religijne w Niemczech....................... 252 Robotnicy przymusowi............................................. 267 Stanisław Bereś, Dialog czasów pogardy. Polscy robotnicy przymusowi w III Rzeszy.................................................................... 267 Romantyzm....................................................... 282 Jerzy Kałążny, Kiedy właściwie skończył się romantyzm? O (nie)trwałości paradygmatu romantycznego w kulturze polskiej i niemieckiej................... 282 Spis treści S Sport.............................................................. 305 Diethelm Blecking, Sport w komunikacji polsko-niemieckiej: od konfliktu do konkurencji................................................................ 305 Stereotyp Żyda..................................................... 316 Agnieszka Pufelska, Moc obrazów obcego Stereotyp Żyda w Polsce i Niemczech...................................................................... 316 Stereotypy......................................................... 337 System polityczny.................................................. 338 Katarzyna Gelles, Polski i niemiecki system polityczny....................... 338 Szlachetny Polak................................................... 356 Ewa Płomińska-Krawiec, Szlachetny Polak.................................. 356 Sztuki wizualne.................................................... 373 Izabela Kowalczyk, Sztuki wizualne w przestrzeni polsko-niemieckiej......... 373 Ś Śląsk w literaturze.................................................. 396 Wojciech Browarny, Śląsk w literaturze polskiej po 1,324 roku................ 396 T Teatr.............................................................. 409 Mirosława Zielińska, Polski dramat/teatr na niemieckojęzycznych scenach po 1,335 r. uwarunkowania transferu i odbioru................................ 409 Traktat............................................................ 436 9
Spis treści Tytus Jaskułowski, Karoline Gil, Traktat polsko-niemiecki z 1,370 r........... 436 Transfer........................................................... 444 Robert Grzeszczak, Transfer myśli prawnej.................................. 444 Turystyka......................................................... 460 Paulina Żelazowska-Müller, Turystyka..................................... 460 W Willy Brandt w Warszawie.......................................... 475 Sylwia Dec-Pustelnik, Willy Brandt w Warszawie............................ 475 Wschód........................................................... 482 Gregor Thum, Niemieckie posłannictwo na Wschodzie....................... 482 Współpraca........................................................ 495 Maciej Górny, Polsko-enerdowskie spotkania historyków: granice porozumienia 495 Bartosz Dziewanowski-Stefańczyk, Współpraca polskich i (zachodnio)niemieckich historyków po II wojnie światowej................................. 505 Kornelia Kończal, Polsko-niemiecka współpraca naukowa po 1,368 r.: transfer wiedzy, instytucjonalizacja, networking...................................... 520 Wypędzenia....................................................... 536 Katarzyna Śliwińska, Wypędzenia w literaturze polskiej i niemieckiej......... 536 Maren Röger, Wypędzeni i wypędzenia w dyskursach publicznych Polski i Niemiec...................................................................... 553 Z Ziemie Odzyskane................................................. 574 Jacek Grębowiec, Ziemie Odzyskane...................................... 574 Ż Żyd............................................................... 586 Bibliografia komunikowania polsko-niemieckiego............................ 587 Biogramy.................................................................. 603 Indeks nazwisk............................................................. 621
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie Od dawna wiadomo, że sama umiejętność posługiwania się językiem obcym nie zapewnia skutecznego komunikowania. Bez znajomości historii kultury i jej specyficznych kodów, mentalności danego społeczeństwa, właściwych mu standardów kulturowych czy form grzecznościowych łatwo o nieporozumienia, spory, a nawet konflikty. Wiedzą o tym tłumacze, dziennikarze, politycy, migranci i turyści. Doświadczenie pokazuje też, że bliskość geograficzna, pokrewieństwa kulturowe i historyczne powiązania niekoniecznie idą w parze z wiedzą na temat kraju sąsiada, a także nie gwarantują symetrii zainteresowania i zaangażowania we współpracę. Potwierdzenia tych zjawisk można znaleźć w relacjach polsko-niemieckich: zarówno w codziennej komunikacji i doniesieniach medialnych, jak też w dyskursach ekspertów. Nawet polskim niemcoznawcom i niemieckim polonoznawcom zdarzają się błędy i potknięcia. Spotkania międzykulturowe zarówno bezpośrednie, jak i zapośredniczone przez media czy literaturę są jednak nie tylko źródłem napięć i nieporozumień, lecz także jeśli nie przede wszystkim szansą na zmianę perspektywy, pogłębienie wiedzy i pozyskanie nowych kompetencji. Poza tym spotkania z Innymi przynoszą nie tylko nowe rozpoznania o nich, lecz także o nas samych. Mogliśmy się o tym przekonać, przygotowując projekt Interakcje. Bariery i perspektywy komunikacji polsko-niemieckiej. Naszym celem było stworzenie możliwie obszernego przeglądu zagadnień o kluczowym znaczeniu dla zrozumienia specyfiki polsko-niemieckich interakcji i naświetlenia wyraźnej asymetrii w obopólnych relacjach i oddziaływaniach. Zebrane tu teksty dotyczą historycznego i współczesnego wymiaru spotkań między Polakami i Niemcami, ich wzajemnej percepcji, specyficznej nierównoczesności procesów społecznych oraz kulturowych, politycznych i gospodarczych uwarunkowań, które rzutują na charakter i intensywność wzajemnego 11
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie zainteresowania. Mamy nadzieję, że udało nam się uchwycić najważniejsze polsko- -niemieckie różnice, podobieństwa, paralele oraz oddziaływania, a lektura tego kompendium umożliwi lepsze odczytanie niemieckich kodów kulturowych, polskiego postrzegania Niemiec i Niemców oraz dynamiki polsko-niemieckiej komunikacji. Ze względu na konsekwentne zogniskowanie uwagi na problematyce o kluczowym znaczeniu dla komunikacji międzykulturowej i zakres podejmowanych zagadnień nasz leksykon jest pierwszym kompendium wiedzy o barierach i wyzwaniach komunikacji polsko-niemieckiej. O ile istnieją wydawnictwa w zwięzły i syntetyczny sposób prezentujące polskim czytelnikom niemiecką kulturę i historię (np. Dmochowska, Janicki, Tomczak, Wolff-Powęska 1999; Karolak, Kunicki, Orłowski 2006) oraz analogiczne publikacje przeznaczone dla niemieckiego odbiorcy (np. Bingen, Ruchniewicz 2009), to nie było do tej pory kompendium wiedzy na temat kontaktów polsko-niemieckich, które obejmowałoby nie tylko tzw. kulturę wysoką, ale także codzienny i popkulturowy wymiar komunikacji między Polakami i Niemcami. * * * Nasz leksykon adresowany jest do wszystkich tych osób, które z powodów zawodowych lub prywatnych interesują się problematyką niemiecką i polsko-niemiecką: nie tylko do specjalistów i miłośników historii, ale także do wszystkich tych, którzy chcieliby zrozumieć polsko-niemieckie napięcia i nieporozumienia, formy współpracy oraz wzajemne polsko-niemieckie oddziaływania zarówno te, o których traktują szkolne podręczniki do historii lub które pojawiają się na pierwszych stronach gazet, jak i te, które dokonują się w całkowicie niespektakularnych, codziennych i prywatnych interakcjach polsko-niemieckich. Z tego powodu nasze kompendium obejmuje zarówno hasła o recepcji polskiej literatury w Niemczech i niemieckiej w Polsce, jak i o obrazie sąsiada w polskich i niemieckich mediach masowych; obok artykułu o historii i współczesności polsko-niemieckich relacji gospodarczych czytelnik natrafi tu także na tekst o polskich sprzątaczkach i pomocach domowych w Niemczech; oprócz artykułu na temat polsko-niemieckiej współpracy naukowej, znajduje się tu również tekst omawiający polsko-niemieckie spotkania sportowe. Ambicja całościowego spojrzenie na komunikację międzykulturową pociągała za sobą konieczność wyboru. Zestaw haseł ujętych w naszym kompendium jest efektem zbiorowej refleksji autorów i redaktorów nad możliwością adekwatnego ujęcia polsko-niemieckiej przestrzeni komunikacyjnej. Można by zatem określić Interakcje jako próbę bilansu, z jednym wszak zastrzeżeniem: inaczej niż w przypadku bilansów zestawianych przez księgowych, naszej próby inwentaryzacji nie można uznać za pełną i wyczerpującą. Mimo że skrupulatnie odnotowywaliśmy terminy, koncepcje i nazwiska, sczytywaliśmy najważniejsze polsko-niemieckie czasopisma i analizo- 12
waliśmy katalogi kilku bibliotek, to zdajemy sobie sprawę z tego, że domknięcia bilansu nie udało nam się dokonać ze względu na rozległość i dynamikę obszaru nazywanego lapidarnie relacjami polsko-niemieckimi, jak i przez charakteryzującą każde przedsięwzięcie o charakterze leksykograficznym konieczność wyboru i redukcji. Przy wyborze tematów kierowaliśmy się trzema kryteriami: 1) zdecydowaliśmy się na uwzględnienie zarówno tych zagadnień, które po 1989 roku intensywnie zajmowały polską opinię publiczną, jak i tych, które były mniej obecne w mediach, ale istotnie wpłynęły na kształt relacji polsko-niemieckich; 2) staraliśmy się uniknąć pułapki elitaryzmu poprzez uwzględnienie nie tylko tych haseł, które stanowią akademicki mainstream, ale też zagadnień zaczerpniętych z kultury popularnej i życia codziennego, które rzadko obecne są w kanonicznym zestawie tematów polsko-niemieckich; 3) wydarzenia i procesy ostatnich 25 lat staraliśmy się ukazać w szerszym kontekście kulturowym i historycznym. Szansę na uzupełnianie i aktualizowanie proponowanego w naszej publikacji zestawu haseł stanowi jego odsłona internetowa (www.interakcje-polska-niemcy.pl). Na Interakcje składa się 75 tekstów. Znajdują się wśród nich syntezy i studia przypadku. Pierwsze to przeglądowe omówienia węzłowych zagadnień, drugie mają charakter szczegółowy i stanowią konkretne ilustracje ogólniejszych zjawisk i procesów. Alfabetyczny układ treści, wbudowane w poszczególne teksty odnośniki do innych artykułów oraz indeksy sprawiają, że Interkacje można czytać na wiele sposobów: wędrując niejako od tematu do tematu. Z kolei wskazówki bibliograficzne zamieszczone pod tekstami oraz na końcu książki zapraszają do dalszych lektur i poszukiwań. Ze względu na leksykonowy charakter naszej publikacji zrezygnowaliśmy jednak z pełnej listy literatury badawczej, gdyż w większości przypadków jest ona bardzo rozległa, oraz zastosowaliśmy uproszczony zapis bibliograficzny. Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie * * * Poszczególne teksty dotyczą polsko-niemieckich porównań i transferów; wyobrażeń zbiorowych i konkretnych interakcji; mediów i pośredników komunikacyjnych; sukcesów i porażek; barier i perspektyw komunikacji polsko-niemieckiej. W efekcie znajdują się tu zagadnienia dotyczące najważniejszych form interakcji, na które spoglądamy przez pryzmat podstawowych kategorii analitycznych wypracowanych na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat w interdyscyplinarnych badaniach nad komunikacją międzykulturową. Są nimi: pojęcia-klucze czy też rich points i hotspots, analiza interakcji, ksenologia, komparatystyka i transfer kulturowy. Konceptualizację tych pierwszych zawdzięczamy publikacjom Anny Wierzbickiej, Michaela Agara i Hansa Jürgena Heringera. Pojęcia-klucze, rich points i hotspots odnoszą się do silnie nacechowanych kulturowo i posiadających tym samym tożsa- 13
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie mościowo- i grupotwórczy potencjał słów, fraz i zachowań, które mogą stawać się punktami zapalnymi, prowadzić do zakłócenia lub wręcz uniemożliwiać komunikację. To w nich spiętrzają się komunikacyjne i kulturowe różnice i to one stanowią klucze do zrozumienia danej kultury i mentalności. Staraliśmy się uchwycić najważniejsze polskie, niemieckie i polsko-niemieckie zjawiska tego typu. Analiza interakcji w kontekście międzykulturowym obejmuje dwa obszary: 1) komparatystykę kulturową, czyli porównywania systemów kulturowych w celu wyodrębnienia podobieństw i różnic w wymiarach i standardach kulturowych, stylach i zachowaniach komunikacyjnych, która umożliwia diagnozowanie i prognozowanie problemów czy wręcz konfliktów komunikacyjnych pomiędzy przedstawicielami różnych kultur, oraz 2) działania interakcyjne, czyli analizę dynamiki i przebiegu sytuacji interagowania. Pierwszy obszar dotyczy więc różnych systemów wartości i symboli, procesów kształtowania się odmiennej semantyki kulturowej, rytuałów i wzorców postępowania, drugi natomiast obejmuje dynamikę zarządzania sytuacją spotkania międzykulturowego, tj. nastawienia interlokutorów, ich sposoby odbioru komunikatów, gotowość do zmiany i dopasowania się do odmiennej formy komunikowania, a także specyfiki poszczególnych akcji i reakcji, czyli zachowań, które prowadzą do wytworzenia przestrzeni porozumienia: międzykultury, zwanej też trzecią kulturą. Badania nad postrzeganiem Innego (ksenologia), w tym badania nad stereotypami, odkrywają zależności pomiędzy percepcją odmienności a autowizerunkiem. Dlatego w Interakcjach znajdują się zarówno teksty dotyczące postrzegania siebie, jaki i postrzegania innych. Wiele z nich dotyczy tzw. stereotypów długiego trwania (Hubert Orłowski), czyli często zakorzenionych od wielu stuleci obrazów i interpretacji, które mimo zmieniających się okoliczności charakteryzują się zadziwiającą stabilnością. Powtarzane przez dziennikarzy i polityków, a niekiedy też naukowców, tezy o zanikaniu negatywnych i powstawaniu nowych, pozytywnych stereotypów polsko-niemieckich nie znajdują potwierdzenia w rzetelnych analizach: za kreowanymi medialnie wizerunkami czy odpowiadającymi poprawności politycznej wypowiedziami z reguły kryją się głębsze pokłady tradycji, a zapisane w nich stereotypy wykazują się zadziwiającą długowiecznością. Część haseł została ujęta w perspektywie porównawczej, która pozwala uchwycić polsko-niemieckie różnice, asymetrie i nierównoczesności oraz podobieństwa w zakresie historii kultury i mediów, polityki czy gospodarki. Bez znajomości podstawowych faktów decydujących np. o specyfice polskiej i niemieckiej kultury politycznej, systemów medialnych czy struktur religijnych obu społeczeństw trudno zrozumieć przebieg i efekty konfliktów i współpracy polsko-niemieckiej dokonującej się w tych obszarach. O ile porównanie pozwala uchwycić odrębności i analogie kulturowe, to zwłaszcza w przypadku społeczeństw sąsiedzkich i splecionych wspólną historią, konieczne jest spojrzenie na ich wzajemne interakcje przez pryzmat transferu (między)kulturowego. Składają się nań media, pośrednicy (cultural brokers), okoliczności i dro- 14
gi przekazu tekstów, artefaktów i praktyk kulturowych. Czasami analiza transferu kulturowego przybiera postać tropienia czy też odszukiwania zatartych śladów, ponieważ teksty, artefakty i praktyki uległy w kulturze docelowej tak daleko idącej adaptacji i pełnią w niej tak odmienne od pierwotnych funkcje, że rozpoznanie ich oryginalnego charakteru wymaga nie lada wysiłku i wyobraźni. To metodologiczne podglebie naszego projektu sprawia, że Interkacje mogą być interesującą lekturą nie tylko dla czytelników zainteresowanych problematyką polsko-niemiecką, ale także dla osób, które interesują się komunikacją międzykulturową w ogóle. Jej analizowanie dokonuje się mianowicie za pomocą perspektyw i pryzmatów, które można aplikować w każdym międzykulturowym kontekście. * * * Interakcje nie doszłyby to skutku bez zaangażowania wielu osób i instytucji. Na pierwszym miejscu chcielibyśmy podziękować naszym autorkom i autorom. Wśród 60 osób współtworzących ten projekt znajdują się Polacy, Niemcy i Austriacy, przedstawiciele różnych dyscyplin i tradycji badawczych, zarówno uznani naukowcy, jak i badacze młodego pokolenia. Najsilniej reprezentowaną grupę stanowią polscy germaniści i niemcoznawcy. W gronie autorek i autorów leksykonu znajdują się jednak również filmoznawcy, historycy, kulturoznawcy, politolodzy, poloniści, prawnicy, socjolodzy i slawiści. Bez ich entuzjazmu i zaangażowania ten projekt nie doszedłby do skutku. Podziękowania kierujemy także do tłumaczy tekstów pisanych po niemiecku i angielsku: Ilony Rodzeń, Jędrzeja Morawieckiego i Izabeli Surynt. Jackowi Grębowcowi dziękujemy za redakcję tekstów. Podziękowania kierujemy też do pracowników wydawnictwa ATUT, których cierpliwość i profesjonalizm umożliwiły sprawne zakończenie naszego przedsięwzięcia. Last but not least, za wsparcie finansowe Interakcji chcielibyśmy podziękować Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, Instytutowi Slawistyki Uniwersytetu w Moguncji oraz Instytutowi Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego. Alfred Gall, Jacek Grębowiec, Justyna Kalicińska, Kornelia Kończal, Izabela Surynt Moguncja Wrocław Praga, lipiec 2014 roku Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie Bibliografia Agar, M. (1994). Language Shock. Understanding the Culture of Conversation. New York. Bingen, D., Ruchniewicz, K. (red.). (2009). Länderbericht Polen: Geschichte Politik Wirtschaft Gesellschaft Kultur. Frankfurt/Main. 15
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie Décultot, É., Espagne, M., Le Rider, J. (red.). (2007). Dictionnaire du monde germanique. Paris. Dmochowska, H., Janicki, L., Tomczak, M., Wolff-Powęska, A. (red.). (1999). Niemcy współczesne: Zarys encyklopedyczny. Poznań. Guinaudeau, I., Kufer, A., Premat, C. (red.). (2009). Dictionnaire des relations franco-allemandes. Bordeaux. Hahn, H.H. (2011). Stereotypy tożsamość konteksty. Studia nad polską i europejską historią. Poznań. Heringer, H.J. (2010). Interkulturelle Kommunikation. Tübingen. Karolak, C., Kunicki, W., Orłowski, H. (2006). Dzieje kultury niemieckiej. Warszawa. Kobylińska, E., Lawaty, A., Rüdiger, S. (red.) (1992). Deutsche und Polen. 100 Schlüsselbegriffe, München 1992. (Wyd. polskie: Polacy i Niemcy. 100 kluczowych pojęć. E. Kobylińska, A. Lawaty, S. Rüdiger (red.), 1996, Warszawa). Koschmal, W., Nekula, M., Rogall, J. (red.). (2001). Deutsche und Tschechen. Geschichte Kultur Politik. Mit einem Vorwort von Václav Havel. München. (Wyd. czeskie: Češi a Němci. Dějiny kultura politika, W. Koschmal, M. Nekula, J. Rogall (red.), 2001, Paseka). Kufer, A., Guinaudeau, I., Premat, C. (red.). (2009). Handwörterbuch der deutsch-französischen Beziehungen. Baden-Baden. Lawaty, A., Orłowski, H. (red.). (2003). Polacy i Niemcy. Historia kultura polityka. Poznań. (Wyd. niemieckie: Deutsche und Polen. Geschichte, Kultur, Politik, A. Lawaty, H. Orłowski (red.), 2003, München). Lüsebrink, H.J. (2008). Interkulturelle Kommunikation. Interaktion Fremdwahrnehmung Kulturtransfer. Stuttgart, Weimar. Muhs, R., Paulmann, J., Steinmetz, W. (red.). (1998). Aneignung und Abwehr. Interkultureller Transfer zwischen Deutschland und Großbritannien im 19. Jahrhundert. Bodenheim. Orłowski, H. (1998). Polnische Wirthschaft. Nowoczesny niemiecki dyskurs o Polsce. Olsztyn. Picht, J., Leenhardt, R. (red.). (1990). Esprit/Geist: 100 Schlüsselbegriffe für Deutsche und Franzosen. München. (Wyd. francuskie: Au jardin des malentendus, J. Leenhardt, R. Picht, 1990, Arles). Schmidt, B., Doll, J., Fekl, W., Loewe, S., Taubert, F. (2008). Frankreich-Lexikon. Schlüsselbegriffe zu Wirtschaft, Gesellschaft, Politik, Geschichte, Kultur, Presse- und Bildungswesen (wyd. 2). Berlin. Traba, R., Traba, H.H., współpr. Górny, M., Kończal, K. (red.). (2012 2014). Polsko-niemieckie miejsca pamięci (t. 1 4). Warszawa.