POLSKA RODZINA KATOLICKA A ROZWÓJ SPO ECZEÑSTWA OBYWATELSKIEGO 51 TEOLOGIA I MORALNOŒÆ NUMER 1(15), 2014 doi: 10.14746/TIM.2014.15.1.3 JAROS AW PRZEPERSKI 1 Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu Wydzia³ Pedagogiczny Rodzina wielodzietna w przestrzeni publicznej. Przyk³ad wdro enia Karty Du ej Rodziny The Large Family in the Public Space. The Case of Implementing the Large Family Card I. WIELODZIETNOŒÆ W DOBIE KRYZYSU DEMOGRAFICZNEGO Tematyka zwi¹zana z rodzinami wielodzietnymi przez wiele lat nie pojawia- ³a siê w g³ównych nurtach dyskusji spo³ecznych. Mo e to dziwiæ, poniewa uprzywilejowan¹ pozycjê rodzin z wiêksz¹ liczb¹ dzieci podkreœla ju Konstytucja RP w artykule 71: Pañstwo w swojej polityce spo³ecznej i gospodarczej uwzglêdnia dobro rodziny. Rodziny znajduj¹ce siê w trudnej sytuacji materialnej i spo³ecznej zw³aszcza wielodzietne i niepe³ne, maj¹ prawo do szczególnej pomocy ze strony w³adz publicznych 2. Badania naukowe dotyczy³y jedynie pomocy spo³ecznej i wskazywa³y wielodzietnoœæ jako istotn¹ przyczynê wykluczenia spo³ecznego 3. Ostatnich kilka lat wi¹ e siê ze zmian¹ dyskursu w przestrzeni publicznej dotycz¹cego wielodzietnoœci. Nie tylko wskazywane s¹ zagro enia zwi¹zane z posiadaniem licznego potomstwa, ale coraz czêœciej mówi siê o du ych rodzinach jako nadziei dla przy- 1 Jaros³aw Przeperski, doktor nauk spo³ecznych, wyk³adowca na Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu, za³o yciel i wieloletni dyrektor Fundacji Nadzieja dla Rodzin. Jego zainteresowania naukowe koncentruj¹ siê wokó³ pracy socjalnej z rodzin¹, ewaluacji pracy socjalnej oraz polityki prorodzinnej. Jego pasj¹ jest ³¹czenie teorii, badañ i praktyki w zakresie promocji i wspierania rodzin. Prywatnie m¹ i tata piêciorga dzieci. 2 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. 3 Por. B. Balcerzak-Paradowska, Rodziny wielodzietne w Polsce: teraÿniejszoœæ i przysz³oœæ, Warszawa 1997; P. Deskur, Pomoc spo³eczna rodzinie wielodzietnej, w: Rodzina Etyka Ma³ eñstwo, red. R. Horodeñski, E. Ozorowski, Bia³ystok 2005.
52 JAROS AW PRZEPERSKI sz³oœci naszego kraju. Zmiana ta jest zwi¹zana z coraz wiêksz¹ œwiadomoœci¹ dramatycznie pogarszaj¹cej siê sytuacji demograficznej Polski. Wed³ug raportu Narodowej Rady Ludnoœciowej jesteœmy œwiadkami kilku procesów, które w przysz³oœci mog¹ w znacz¹cy sposób przyczyniæ siê do zmian funkcjonowania kraju w wymiarze spo³eczno-gospodarczym. Wed³ug raportu Polska wkracza w ponowny okres depopulacji [ ], który jednak tym razem bêdzie ju mia³ charakter trwa³ej tendencji 4. Od 2010 roku obni a siê wielkoœæ przyrostu naturalnego. W 2010 roku wyniós³ 35 tys. osób. Jednak dane pokazuj¹, e w 2011 roku obni y³ siê prawie trzykrotnie do poziomu 12,9 tys., a w kolejnym roku (2012) wyniós³ 9,6 tys. 5 Dane G³ównego Urzêdu Statystycznego za 2013 rok wskazuj¹ na ujemny przyrost naturalny ludnoœci. Liczba urodzeñ by³a mniejsza od zgonów o ok. 15 tys. osób. Wspó³czynnik przyrostu naturalnego wyniós³ 0,4% 6. W 2012 roku wspó³czynnik dzietnoœci wyniós³ 1,3, co oznacza, e na 100 kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat) przypada³o ok. 130 urodzonych dzieci 7. Jest to niewystarczaj¹cy poziom do prostej zastêpowalnoœci pokoleñ warunkuj¹cej nie tylko rozwój, ale przede wszystkim przetrwanie spo³eczeñstwa. Narodowa Rada Ludnoœciowa wskazuje tak e na proces starzenia siê spo³eczeñstwa. Jest to zwi¹zane ze zmniejszaj¹c¹ siê, od pocz¹tku tego stulecia, liczb¹ dzieci i m³odzie y. W 2000 roku udzia³ dzieci i m³odzie y w ogólnej liczbie mieszkañców Polski wyniós³ 24,4%, a w roku 2012 ju tylko 18,3% 8. Zmiana struktury wiekowej ludnoœci spowodowa³a, e rok 2012 jest pierwszym, w którym zaczê³a zmniejszaæ siê liczebnoœæ zasobów pracy (kobiety w wieku 18-59 i mê czyÿni w wieku 18-64 lat) 9. Jak pokazuj¹ powy sze dane, Polska znajduje siê w sytuacji powa nego kryzysu demograficznego. Œwiadomoœæ tej sytuacji zaczyna byæ istotnym tematem nie tylko w krêgach naukowców, ale tak e mediów, polityków, samorz¹dowców. Tak dramatyczna sytuacja wymaga tak e szukania rozwi¹zañ i podejmowania prób odnowienia kapita³u ludzkiego w Polsce. W zwi¹zku z tym pojawiaj¹ siê nowe programy polityki rodzinnej/prorodzinnej 10, formu³owane na ró nych poziomach organizacji pañstwa (kraju, województwa, powiatu, gminy). Na poziomie europejskim polityka prorodzinna obejmuje szeœæ g³ównych obszarów, którymi s¹: 4 Rz¹dowa Rada Ludnoœciowa, Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2011-2012, Warszawa 2012, s. 8. 5 Tam e. 6 GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, http:// www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/l_podst_inf_o_rozwoju_dem_pl_do_2013.pdf [dostêp 31.03.2014]. 7 Tam e. 8 Rz¹dowa Rada Ludnoœciowa, Sytuacja demograficzna Polski, dz. cyt., s. 11. 9 Tam e, s. 12. 10 Terminy polityka prorodzinna i rodzinna w niniejszym artykule s¹ u ywane zamiennie.
RODZINA WIELODZIETNA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ 53 1. Redukcja ubóstwa i poprawa dochodów instrumenty kierowane do rodzin o niskich dochodach z dzieæmi. 2. Kompensacja kosztów wychowania i opieki nad dzieckiem instrumenty wyrównuj¹ce status ekonomiczny rodzin z dzieæmi i bez dzieci (zasi³ki na dzieci). 3. Wspieranie zatrudnienia realizowane g³ównie przez trzy instrumenty: urlopy macierzyñskie i wychowawcze z gwarancj¹ œwiadczeñ i póÿniejszego zatrudnienia, zapewnienie opieki dla dzieci umo liwiaj¹cej powrót do pracy ( ³obków, elastycznych godzin pracy itp.), system podatkowy u³atwiaj¹cy decyzjê o powrocie do pracy. 4. Zapewnienie zasady równoœci p³ci przy decyzjach o urodzeniu dziecka i sprawowaniu opieki nad nim (podzia³ obowi¹zków). 5. Wspieranie rozwoju dzieci we wczesnych fazach rozwojowych. 6. Podniesienie stopnia dzietnoœci g³ównie w kontekœcie starzej¹cego siê spo³eczeñstwa i nieuchronnych negatywnych procesów demograficznych 11. Nale y podkreœliæ, e praktycznie wszystkie z wymienionych zadañ polityki rodzinnej przyczyniaj¹ siê do zwiêkszenia liczby urodzin dzieci, a tym samym zwiêkszenia poziomu dzietnoœci. Istotne jest wprowadzenie do polityki prorodzinnej zagadnieñ zwi¹zanych z ochron¹ ma³ eñstwa i rodziny, przygotowania m³odzie y do podejmowania ról ma³ onka i rodzica czy kszta³towania odpowiednich postaw kulturowych zwi¹zanych z rodzin¹, posiadaniem dzieci. Jedn¹ z recept na powa ny kryzys demograficzny jest wspieranie i rozwój rodzin wielodzietnych. W sytuacji, kiedy poziom dzietnoœci nie gwarantuje zastêpowalnoœci pokoleñ, tylko zwiêkszenie liczby urodzeñ powy ej dwójki dzieci mo e tê sytuacjê poprawiæ. Mo na stwierdziæ, e œrodkiem, który prowadziæ bêdzie do odwrócenia niekorzystnej tendencji, jest promocja i wspieranie rodzin wielodzietnych lub stworzenie mechanizmów pozwalaj¹cych na szerok¹ imigracjê do Polski mieszkañców z innych krajów. Jednym z instrumentów, maj¹cym wspieraæ rodziny wielodzietne, jest Karta Du ej Rodziny (KDR). II. CZYM JEST KARTA DU EJ RODZINY? Mo na stwierdziæ, e nie istnieje jedna obowi¹zuj¹ca definicja KDR. W opracowaniu przygotowanym przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej brzmi ona nastêpuj¹co: Samorz¹dowa Karta Du ej Rodziny jest definiowana jako ze- 11 O. Thevenon, Family Policies in OECD: A Comparative Analisis, Population and Development Review 2011, nr 37 (1), s. 58-60.
54 JAROS AW PRZEPERSKI spó³ dzia³añ maj¹cych na celu wsparcie materialne rodzin ze szczególnym uwzglêdnieniem rodzin wielodzietnych. W praktyce najczêœciej s¹ to zni ki na korzystanie z us³ug (zarówno podmiotów komunalnych, jak i prywatnych) dla rodzin z okreœlon¹ liczb¹ dzieci 12. Podobna definicja zosta³a zaproponowana w dokumencie opracowanym przez Kancelariê Prezydenta RP: Karta Du ej Rodziny (KDR) tak okreœla siê jedno z rozwi¹zañ polityki rodzinnej, dziêki któremu rodziny wielodzietne maj¹ prawo do ulg, zni ek i zwolnieñ z op³at za korzystanie z wybranych us³ug i przy zakupie towarów u sprzedawców, którzy w³¹czyli siê w program 13. G³ównym celem KDR rodziny, który pojawia siê w prezentowanych definicjach, jest wsparcie materialne rodzin. Oczywiœcie jest to cel wa ny, uwzglêdniaj¹cy fakt, e ponad 30% rodzin wielodzietnych yje poni ej minimum egzystencji 14. Rodzi siê jednak pytanie, czy nie mamy do czynienia z jednym z podstawowych b³êdów przy konstrukcji instrumentów polityki rodzinnej. Nale y dokonaæ rozró nienia, czym jest polityka rodzinna/prorodzinna, a czym polityka spo³eczna. Ta ostatnia bêdzie odnosi³a siê do szeroko rozumianej pomocy spo³ecznej, pracy z osobami, rodzinami bêd¹cymi w kryzysie, doœwiadczaj¹cymi ró nych trudnoœci yciowych. Obejmuje ona osoby, których dochody nie przekraczaj¹ progu dochodowego warunkuj¹cego mo liwoœæ przyznania pomocy. Tradycyjnie te pomoc ta jest nastawiona na osoby, rodziny, które s¹ dotkniête np. przez: alkoholizm, przemoc, ubóstwo, bezrobocie, powa ne problemy opiekuñczo-wychowawcze, niepe³nosprawnoœæ. Czym ró ni siê polityka spo³eczna od prorodzinnej? Obejmuje ona wszystkie rodziny, niezale nie od wysokoœci uzyskiwanych dochodów, jest nastawiona na profilaktykê, demografiê, a nie jedynie na próby zmierzenia siê z trapi¹cymi je powa nymi problemami. Przedstawiaj¹c na wykresie zale noœæ, otrzymujemy nastêpuj¹cy diagram: polityka spo³eczna polityka prorodzinna 12 Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej, Jak wprowadziæ Kartê Du ej Rodziny. Poradnik dla jednostek samorz¹du terytorialnego, Warszawa 2013, s. 7. 13 Kancelaria Prezydenta RP, Karta Du ej Rodziny w Polsce i wybranych krajach, Warszawa 2013, s. 6. 14 E.A. Bronis³awska, Wielodzietnoœæ we wspó³czesnych rodzinach polskich, Poznañ-Opole 2010, s. 32.
RODZINA WIELODZIETNA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ 55 Karta Du ej Rodziny jest instrumentem, który sytuuje siê w czêœci wspólnej. Dotyczy zarówno rodzin, które korzystaj¹ ze wsparcia (materialnego, pracy socjalnej) pomocy spo³ecznej, jak i tych, które nie potrzebuj¹ wsparcia instytucjonalnego. Formu³uj¹c definicjê KDR, trzeba uwzglêdniæ to rozró nienie. Przyjêcie za³o- enia, w którym KDR jest definiowana jedynie jako system ulg i zni ek, mo e sprawiæ, e instrument ten bêdzie u³atwia³ ycie wy³¹cznie rodzinom, które borykaj¹ siê z trudnoœciami finansowymi. Mo e powodowaæ tak e niebezpieczeñstwo utrwalania stereotypu, w którym rodziny wielodzietne oczekuj¹ jedynie wsparcia finansowego, przyjmuj¹c postawê biernej absorbcji œrodków wypracowanych przez pozosta³¹ czêœæ spo³eczeñstwa. Recept¹ na prze³amanie takiego stereotypu bêdzie rozszerzenie znaczenia KDR i celów stawianych przed tym instrumentem. Dobrze skonstruowany instrument, jakim jest karta, powinien obejmowaæ obydwa zakresy skierowane zarówno do osób, które s¹ pod opiek¹ systemu pomocy spo³ecznej (polityki spo³ecznej i polityki prorodzinnej), jak i do tych, które z takiej pomocy nie korzystaj¹ (objêtych tylko polityk¹ prorodzinn¹). Karta Du ej Rodziny jest zjawiskiem nowym, jej zakres i opis jest w fazie kszta³towania. Ogólna, opisowa definicja Karty mog³aby brzmieæ jednak nastêpuj¹co: KDR to jeden z instrumentów polityki prorodzinnej maj¹cy na celu wparcie i promocjê rodzin z przynajmniej trójk¹ dzieci. Karta Du ej Rodziny jest instrumentem zawieraj¹cym nastêpuj¹ce elementy skierowane do rodzin wielodzietnych: 1) wsparcie materialne a) zni ki na korzystanie z oferty instytucji samorz¹dowych, np. ni sze ceny biletów do teatrów, na baseny, b) zni ki na korzystanie z us³ug samorz¹dów, np. op³aty za przedszkola, wywóz œmieci, op³aty za wodê, c) zni ki na zakup us³ug i towarów w podmiotach gospodarczych bêd¹cych partnerami w KDR, np. upusty na zakupy w sklepach, punktach us³ugowych fryzjerskich, lekarskich, edukacyjnych, d) darmowe przekazanie us³ug lub towarów przez instytucje samorz¹dowe, podmioty gospodarcze oraz organizacje pozarz¹dowe, np. darmowe wejœciówki na imprezy sportowe, kulturalne, edukacyjne, 2) wsparcie pozafinansowe a) umo liwienie uczestnictwa w imprezach organizowanych przez partnerów programu (samorz¹dowych, biznesowych, pozarz¹dowych), b) u³atwienie dostêpu do specjalistów z zakresu medycyny, poradnictwa, terapii, c) umo liwienie uczestnictwa w projektach dedykowanych rodzinom wielodzietnym, np. kluby dla rodzin wielodzietnych, randki dla rodziców, warsztaty dla dzieci i m³odzie y,
56 JAROS AW PRZEPERSKI 3) koordynacjê i wsparcie procesów integracji œrodowiska rodzin wielodzietnych a) umo liwienie odkrywania i wzmacniania to samoœci rodzin jako rodzin wielodzietnych, b) stworzenie przestrzeni materialnej i mentalnej do integracji du ych rodzin, c) umo liwienie spotkañ rodzin wielodzietnych, wymiany doœwiadczeñ, tworzenie grup samopomocowych, d) budowanie œrodowiska rodzin wielodzietnych przez inicjowanie nowych form stowarzyszeñ, e) wzajemne wspieranie rodzin, f) anga owanie rodzin wielodzietnych w dzia³ania na rzecz spo³ecznoœci lokalnej, np. konsultacje, zaanga owanie w bud et partycypacyjny, wspólne dzia³ania: rodzin, samorz¹du, biznesu i organizacji pozarz¹dowych, 4) promocjê du ych rodzin a) kampanie spo³eczne dotycz¹ce problemów demograficznych i udzia- ³u rodzin wielodzietnych w ich rozwi¹zaniu, b) prze³amanie stereotypu rodziny wielodzietnej jako rodziny dysfunkcyjnej, c) wprowadzenie do dyskursu spo³ecznego tematyki du ych rodzin. III. HISTORIA KARTY DU EJ RODZINY Pierwsze ulgi dla rodzin wielodzietnych pojawi³y siê w Francji. Od 1921 roku funkcjonuje tam Karta Licznej Rodziny. Zosta³a ona wprowadzona przez kolej francusk¹ i dotyczy³a g³ównie zni ek na przejazdy komunikacyjne. Przewidywa³a ulgi dla rodzin maj¹cych przynajmniej trójkê dzieci. Ciekawym rozwi¹zaniem, które zosta³o zaproponowane, jest korelacja miêdzy wielkoœci¹ ulgi a liczb¹ dzieci w rodzinie (im wiêcej dzieci, tym wiêksza ulga). Rozwi¹zanie to z powodzeniem funkcjonuje do dnia dzisiejszego, przy czym karta w obecnym kszta³cie obejmuje nie tylko zni ki komunikacyjne, ale tak e m.in. u partnerów biznesowych, np. sieci sklepów. Idea KDR zosta³a przeniesiona równie do innych krajów, takich jak: Austria, W³ochy, Luksemburg, Belgia czy Niemcy. Pierwsza KDR w Polsce zosta³a uchwalona w 2005 roku we Wroc³awiu. Kolejnymi miastami, które wprowadzi³y KDR, by³y Grodzisk Mazowiecki, Tychy, Sandomierz. Nale y podkreœliæ, e wprowadzanie na szersz¹ skalê samorz¹dowych kart rozpoczê³o siê dopiero w 2012 roku. Wczeœniej KDR wprowadzi³o zaledwie kilka samorz¹dów. W kwietniu 2014 roku planowane jest wprowadzenie ogólnopolskiej karty du ej rodziny, która w znacz¹cy sposób mo e przyczyniæ siê do rozwoju kart
RODZINA WIELODZIETNA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ 57 w Polsce. Karty Du ej Rodziny s¹ obecnie wprowadzane na czterech poziomach: ogólnopolskim, wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Poni ej zostanie zaprezentowany model wdro enia KDR na poziomie gminy na przyk³adzie Torunia. Jest to szczególny przypadek w skali Polski. Implementacja KDR opiera siê na wspó³dzia³aniu samorz¹du i organizacji pozarz¹dowej. Takie rozwi¹zanie pokazuje wiele zalet, ale i trudnoœci zwi¹zanych z organizacj¹ i upowszechnianiem karty na poziomie poszczególnych gmin. IV. KARTA DU EJ RODZINY W TORUNIU PRZYK AD WSPÓ DZIA ANIA SAMORZ DU I ORGANIZACJI POZARZ DOWEJ Informator przygotowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej wskazuje, e KDR mo e byæ realizowana przez jednostki organizacyjne samorz¹du lokalnego, takie jak: referaty ds. spo³ecznych, samodzielne stanowiska ds. spo³ecznych lub oœrodki pomocy spo³ecznej 15. Jest tak e wskazany przypadek powierzenia realizacji projektu organizacji pozarz¹dowej: Fundacji Nadzieja dla Rodzin. Ka de z wymienionych rozwi¹zañ ma zalety i wady. Umiejscowienie obs³ugi KDR w oœrodku pomocy spo³ecznej powoduje, e wiele rodzin, które nie korzystaj¹ z pomocy spo³ecznej, nie bêdzie chcia³o identyfikowaæ siê z instytucj¹, która kojarzy siê w wiêkszoœci spo³ecznoœci lokalnych z rodzinami dysfunkcyjnymi. Mo e tak e nast¹piæ wzmocnienie stereotypu, w którym wielodzietnoœæ jest ³¹czona z patologi¹, niezaradnoœci¹ yciow¹ czy chêci¹ ycia na garnuszku pañstwa. Zalet¹ takiego rozwi¹zania jest mniejszy koszt obs³ugi, który mo e byæ wpisany w kolejne obowi¹zki np. pracowników socjalnych. Programy prowadzone przez pomoc spo³eczn¹ pozwalaj¹ na szybkie zaanga owanie do programu rodzin wielodzietnych, które s¹ klientami oœrodka pomocy spo³ecznej. Umiejscowienie obs³ugi karty w wydzia³ach np. spo³ecznym w urzêdzie miasta lub w jednostkach podleg³ych, takich jak miejski zak³ad komunikacji, pozwala na unikniêcie skojarzenia karty z pomoc¹ dla rodzin klientów pomocy spo- ³ecznej. Wydaje siê to optymalnym rozwi¹zaniem pod warunkiem, e karta pozostaje jedynie na poziomie zni ek i ulg, a w urzêdzie pracuj¹ osoby, które rozumiej¹ i potrafi¹ zdiagnozowaæ oczekiwania rodzin wielodzietnych. Trzecie rozwi¹zanie jest powi¹zane z zaanga owaniem partnera spo³ecznego, np. organizacji pozarz¹dowej. Zosta³o wdro one w Toruniu. Jego zalet¹ jest po³¹czenie dzia³añ trzech sektorów: samorz¹dowego, pozarz¹dowego i biznesowego, na rzecz rodzin wielodzietnych. 15 Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej, Jak wprowadziæ Kartê Du ej Rodziny. Poradnik dla jednostek samorz¹du terytorialnego, Warszawa 2013, s. 38.
58 JAROS AW PRZEPERSKI Du ¹ zalet¹ jest zaanga owanie w tworzenie i prowadzenie programu osób najbardziej nim zainteresowanych, czyli rodzin wielodzietnych. W Toruniu program powstawa³ przy udziale rodzin i dlatego jest dopasowany do ich potrzeb i oczekiwañ. Takie podejœcie jest zgodne z zasad¹ empowerment, która podkreœla wagê wspó³odpowiedzialnoœci za projekt, podejmowane dzia³ania ze strony odbiorców 16. Program opiera siê na dwóch filarach. Jeden stanowi zespó³ zni ek i ulg, a drugi to projekty skierowane do rodzin, promuj¹ce je, ale tak e wspieraj¹ce w codziennym funkcjonowaniu. Do programu w okresie od listopada 2012 do marca 2014 roku przyst¹pi³o 68 partnerów oferuj¹cych na swoje us³ugi lub produkty zni ki. Wœród nich znalaz³o siê 15 partnerów udzielaj¹cych rabatów na zakupy (Makro Cash&Cary, kwiaciarnie, ksiêgarnie, restauracje, optycy), 12 oferuj¹cych ró nego rodzaju us³ugi (ubezpieczenia, remonty, obs³ugê ksiêgow¹, prawn¹, serwis fotograficzny), 10 dzia³aj¹cych w obszarze edukacji (szko³y, przedszkola, szko³y jêzykowe, szko³y jazdy), 14 zakwalifikowanych do kategorii sport i wypoczynek (szkó³ka pi³karska, sale zabaw, dom wczasowy, baseny) oraz 17 instytucji prowadzonych przez samorz¹d miasta (teatr, muzea, orkiestra symfoniczna, kluby sportowe). W czasie wdra ania programu KDR prowadzone s¹ badania rodzin wielodzietnych, które sk³adaj¹ wniosek o wydanie karty. Przygotowana zosta³a ankieta, która jest wype³niana przez jednego doros³ego cz³onka rodziny, na ogó³ ojca lub matkê. W ten sposób pozyskano 323 prawid³owo wype³nione ankiety. Badanie pokaza³o, e rodziny oczekuj¹ uzyskiwania zni ek zwi¹zanych z zabezpieczeniem podstawowych potrzeb, a dopiero w dalszej kolejnoœci korzystania z dóbr kulturalnych czy rekreacyjnych. Odpowiedzi uzyskane od respondentów zaprezentowano na wykresie 1. Realizacja programu przez organizacjê pozarz¹dow¹ pozwala na uzyskiwanie dodatkowych rezultatów. Wspó³praca ogranicza siê nie tylko do udzielenia zni ek. Wielu partnerów jest anga owanych w ró ne przedsiêwziêcia na rzecz rodzin, np. restauracja organizuje darmowe warsztaty kulinarne, firma ubezpieczeniowa kurs pierwszej pomocy, ksiêgarnia sponsoruje materia³y do jêzyka angielskiego, szko³a jazdy bezp³atne warsztaty na temat bezpieczeñstwa i jazdy samochodem. Ta czêœæ programu musi byæ niew¹tpliwie rozwijana. Istotne jest wskazanie na koniecznoœæ zmiany postrzegania programu przez partnerów z sektora biznesowego. Pocz¹tkowo widzieli udzia³ w programie jako formê wsparcia dla rodzin wielodzietnych, dzia³ania typu charytatywnego. Po pierwszych miesi¹cach funkcjonowania programu wielu z nich zwiêkszy³o liczbê klientów (sklepy spo- ywcze, ksiêgarnie, np. w okresie zakupu podrêczników) i postrzega program nie 16 R. Adams, Social Work and Empowerment, New York 2003, s. 121.
RODZINA WIELODZIETNA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ 59 Wykres 1 Oczekiwane zni ki w ramach KDR (N = 323, ka dy z respondentów móg³ wybraæ 3 pozycje) ród³o: Opracowanie na podstawie badañ w³asnych. tylko w wymiarze wsparcia rodzin, ale tak e na zasadzie transakcji win-win, jako sposób na zwiêkszenie obrotów i zysków. Drugim filarem programu jest rozszerzenie KDR do projektu promuj¹cego i wspieraj¹cego rodziny wielodzietne w spo³ecznoœci lokalnej. W jego ramach organizowane s¹ kampanie wizerunkowe, konferencje pozwalaj¹ce na zmianê spo³ecznego odbioru rodzin wielodzietnych. Bardzo wa nym elementem jest sta- ³y kontakt z mediami, które zaczynaj¹ dostrzegaæ pozytywne i godne pokazania przyk³ady rodzin z wiêksz¹ liczb¹ dzieci. Program KDR w Toruniu zosta³ bardzo mocno poszerzony. Wynika to z badañ oraz codziennego ws³uchiwania siê w g³os rodziców i dzieci z rodzin. Zaproponowane zosta³y ró ne dodatkowe zajêcia dla dzieci, rodziców oraz ca³ych rodzin. W pytaniu o oczekiwania rodzin pojawi³y siê wyniki, które przedstawiono na wykresie 2. Jak pokazuje wykres, najbardziej oczekiwane by³y zajêcia sportowe, taneczne oraz jêzykowe. Bardzo nisko oceniono zapotrzebowanie na grupy wsparcia, zajêcia dla rodziców oraz korepetycje dla dzieci. Taki uk³ad potrzeb jest preferowany przez rodziny korzystaj¹ce z pomocy spo³ecznej oraz bêd¹ce poza systemem pomocowym. Pierwotne plany dotycz¹ce rozszerzania programu kierowane by³y w stronê warsztatów kompetencji rodzicielskich, grup wsparcia. Jak siê okaza³o, potrzeby wskazywane przez urzêdników nie przystawa³y do oczekiwañ rodziców i dzieci. Przy konstrukcji programu na lata 2014-2016 zosta³y po³¹czone cele instytucji i rodzin. Uwzglêdniono uruchomienie darmowej szko³y jêzykowej (objê³a 140 dzieci), ale tak e zajêæ dla rodziców (w ramach ich pedagogi-
60 JAROS AW PRZEPERSKI Wykres 2 Oczekiwane zajêcia w ramach KDR (n=323, mo na by³o wskazaæ wiêcej ni jedn¹ pozycjê) ród³o: Opracowanie na podstawie badañ w³asnych. zacji). Rozszerzono tak e katalog wydarzeñ i spotkañ umo liwiaj¹cych wspólne, w rodzinach, spêdzanie czasu (zajêcia sportowe, seanse filmowe, festyny). W rozmowach i prowadzonych wywiadach pog³êbionych z ma³ onkami z rodzin wielodzietnych wielokrotnie pojawia³a siê têsknota za mo liwoœci¹ spêdzania czasu tylko jako ma³ onkowie, bez dzieci. Rozmowy te zaowocowa³y projektem Zakochani w rodzinie, który umo liwia randkê rodzicom (kawiarnie, kino itp.), podczas gdy ich dzieæmi opiekuj¹ siê pracownicy fundacji. Wspó³dzia- ³anie samorz¹du lokalnego i organizacji pozarz¹dowych przyczynia siê do powstawania nowych inicjatyw, ci¹g³ego rozwoju projektu i dostosowywania go do potrzeb i oczekiwañ rodzin. Kolejn¹ zalet¹ wspó³dzia³ania z organizacj¹ pozarz¹dow¹ we wdra aniu KDR jest integracja œrodowiska rodzin wielodzietnych i tworzenie nieformalnych relacji pomiêdzy nimi. W przypadku kiedy operatorem KDR jest urz¹d lub podleg³a mu jednostka, du ¹ trudnoœæ stanowi integrowanie rodzin wokó³ instytucji. Nie jest to naturalne miejsce spotkañ, wymiany doœwiadczeñ czy rozmów. Takim miejscem mo e staæ siê natomiast placówka, w której prowadzi dzia³alnoœæ organizacja pozarz¹dowa. Trzeba podkreœliæ, e poczucie posiadania swojego miejsca przez rodziny wielodzietne to nie tylko kwestia budynku, ale tak e personelu, który w ramach swojej misji jest nastawiony na pomoc i wsparcie dla uczestników projektu. Inn¹ korzyœci¹, jak¹ mo e odnieœæ samorz¹d ze zlecenia prowadzenia karty, jest pozyskiwanie dodatkowych œrodków na wspieranie i promocjê du ych rodzin. Samorz¹d ze wzglêdu na uwarunkowania prawne nie mo e przyjmowaæ wsparcia od partnerów programu czy pozyskiwaæ funduszy z konkursów, œrodków zewnêtrznych skierowanych do organizacji pozarz¹dowych. Takie mo liwo-
RODZINA WIELODZIETNA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ 61 œci maj¹ organizacje pozarz¹dowe. Trzeba te podkreœliæ, e wiele firm chêtniej podejmuje wspó³dzia³anie z organizacj¹ pozarz¹dow¹ ni samorz¹dem. Zlecenie prowadzenia karty organizacji pozarz¹dowej niesie tak e za sob¹ trudnoœci. Jest to odrêbna instytucja i w zwi¹zku z tym konieczna jest dobra wspó³praca i wspó³dzia³anie. Niew¹tpliwie prowadzenie KDR jest ³atwiejsze, kiedy jej obs³uga jest umieszczona wewn¹trz instytucji samorz¹dowej. Nale y tak e podkreœliæ, e samorz¹d i organizacje pozarz¹dowe dzia³aj¹ w inny sposób, na podstawie odrêbnych przepisów. Inne s¹ tak e przyczyny powo³ania organizacji i samorz¹dów. Prowadzenie KDR nie jest zadaniem ³atwym. Wymaga znajomoœci przepisów, np. ustawy o ochronie danych osobowych. Dlatego organizacje, które mog³yby podj¹æ siê zadania prowadzenia karty, musz¹ mieæ odpowiedni potencja³. Zlecenie KDR organizacji powoduje tak e, e w sferze wizerunkowej gmina, powiat musi podzieliæ siê przywilejem prowadzenia projektu z innym podmiotem bezpoœrednio odpowiedzialnym za kartê. Przy dobrej wspó³pracy i rozumieniu, e projekt stanowi przede wszystkim wsparcie i promocjê rodzin, nie powinno to stanowiæ problemu, jednak szczególnie w kontekœcie wyborów samorz¹dowych taka trudnoœæ mo e siê pojawiæ. Podsumowuj¹c opis KDR, warto oddaæ ponownie g³os rodzinom, które zaanga owa³y siê w projekt. Postawiono im pytanie, jak oceniaj¹ pomys³ KDR. W jednym z pytañ respondenci zostali poproszeni o ocenê pomys³u wdro enia KDR w Toruniu i korzyœci, jakie mo e takie rozwi¹zanie przynieœæ ich rodzinom. Wyniki ankiety zaprezentowano na wykresie 3. Wykres 3 Ocena pomys³u i korzyœci zwi¹zanych z wprowadzeniem KDR (n=323) ród³o: Opracowanie na podstawie badañ w³asnych.
62 JAROS AW PRZEPERSKI Uzyskane wyniki pokazuj¹, e osoby przystêpuj¹ce do programu s¹ zadowolone z takiego rozwi¹zania. Za istotne korzyœci programu uwa aj¹ wsparcie materialne w postaci ulg i zwiêkszenie dostêpu do oferty kulturalnej miasta i innych atrakcji zwi¹zanych z wprowadzaniem KDR. Dane przedstawione powy ej dobrze ilustruj¹ wypowiedzi poszczególnych uczestników 17 : Jest to bardzo dobry pomys³ na promocjê rodzin wielodzietnych (ojciec 4 dzieci). Jest to du a pomoc i wsparcie dla takich rodzin jak moja. Spe³nia w pewien sposób marzenia dla naszych pociech (matka 3 dzieci). To dobry pomys³ bo uwzglêdnia odmiennoœæ codziennego funkcjonowania rodzin z du ¹ iloœci¹ dzieci (matka 3 dzieci). Uwa am, e to dobry pomys³. Karta Du ej Rodziny na pewno pozwoli wielu ludziom nie czuæ siê obywatelami drugiej kategorii (matka 5 dzieci). PODSUMOWANIE Rodziny, które uczestnicz¹ w programie KDR, s¹ zadowolone z takiej inicjatywy. Czêœæ z nich docenia, e po raz pierwszy rodziny wielodzietne s¹ zauwa- one przez samorz¹dy, administracjê rz¹dow¹, Kancelariê Prezydenta RP. Szczególnie podkreœlaj¹ to rodziny, które nie s¹ objête wsparciem oœrodków pomocy spo³ecznej. Formu³owane s¹ tak e obawy, czy KDR nie zast¹pi szerokiej i d³ugofalowej polityki prorodzinnej w naszym kraju. Karta jest wa nym instrumentem polityki prorodzinnej, szczególnie w wymiarze promocyjnym rodzin, ale nie zast¹pi programów, które pozwol¹ na stabilizacjê finansow¹, organizacyjn¹ rodzin, a tak e zmieni¹ kulturowe spostrzeganie wielodzietnoœci. Droga do kojarzenia du ych rodzin z dobrem narodowym, najbardziej po ¹danym modelem ycia w naszym kraju jest d³uga i bez systemowego wsparcia nie doprowadzi do celu, jakim jest osi¹gniêcie odpowiedniego do wyst¹pienia zastêpowalnoœci pokoleñ poziomu dzietnoœci. SUMMARY The article presents the issues of the Large Families Card, as one of the solutions of a complementary, combining area of family and social policy. The mechanisms influencing the effectiveness of the instrument were recognized in the context of the analysis of demographic data relative to societal expectations of customers, expressed by the concept of empowerment. 17 ród³o: badania w³asne prowadzone z rodzinami uczestnicz¹cymi w projekcie wspierania rodzin wielodzietnych w Toruniu w 2014 r.
RODZINA WIELODZIETNA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ 63 In the context of the research the new definition of the Large Family Cars was presented. The exemplification of the Large Family Card implementation was based on the city of Torun. This is the only place in Poland where LFC is put into practice in cooperation between local authorities and NGO. Keywords Large Family Card, large family, family policy BIBLIOGRAFIA Adams R., Social Work and Empowerment, New York 2003. Balcerzak-Paradowska B., Rodziny wielodzietne w Polsce: teraÿniejszoœæ i przysz³oœæ, Warszawa 1997. Bronis³awska E.A., Wielodzietnoœæ we wspó³czesnych rodzinach polskich, Poznañ-Opole 2010. Deskur P., Pomoc spo³eczna rodzinie wielodzietnej, w: Rodzina Etyka Ma³ eñstwo, red. R. Horodeñski, E. Ozorowski, Bia³ystok 2005, s. 149-173. GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, http:// www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/l_podst_inf_o_rozwoju_dem_pl_do_2013.pdf [dostêp 31.03.2014]. Kancelaria Prezydenta RP, Karta Du ej Rodziny w Polsce i wybranych krajach, Warszawa 2013. Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej, Jak wprowadziæ Kartê Du ej Rodziny. Poradnik dla jednostek samorz¹du terytorialnego, Warszawa 2013. Rz¹dowa Rada Ludnoœciowa, Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2011-2012, Warszawa 2012. Thevenon O., Family Policies in OECD: A Comparative Analisis, Population and Development Review 2011, nr 37 (1), s. 57-87.