Kwasy omega-3 a zaburzenia depresyjne, lękowe i schizofrenia

Psychiatria w Praktyce Klinicznej PRACA P O G L Ą D O W A tom 2, nr 3, 140 145 Copyright 2009 Via Medica ISSN 1899 5071 Krzysztof Knefel 1, Robert T. Hese 2 1 Śląski Uniwersytet Medyczny w Zabrzu 2 Katedra i Oddział Kliniczny Psychiatrii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Tarnowskich Górach Kwasy omega-3 a zaburzenia depresyjne, lękowe i schizofrenia Streszczenie Kwasy omega-3 należą do wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Do kwasów omega-3 zalicza się kwas eikozapentaenowy (EPA), kwas dokozaheksaenowy (DHA), które są aktywne biologicznie, oraz kwas alfa linolenowy (ALA). Inną grupą wielonienasyconych kwasów tłuszczowych są kwasy omega-6, do których należą kwas linolowy (LA) i kwas arachidonowy (ARA). Kwasy omega-3 są znane głównie ze swoich kardioprotekcyjnych właściwości. Rosnąca liczba prac wskazuje także na ich korzystne działanie w zaburzeniach nastroju. Istnieją również publikacje sugerujące możliwe działanie przeciwlękowe kwasów omega-3, są to jednak doniesienia wstępne, które wymagają dalszych badań. Możliwe działanie przeciwlękowe tych substancji jest prawdopodobnie związane z ich działaniem przeciwzapalnym, z wpływem na neurogenezę oraz ze związkiem ARA z aktywnością niektórych receptorów monoaminoergicznych. Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009; 2, 3: 140 145 słowa kluczowe: kwasy omega-3, zaburzenia lękowe, depresja Wstęp Kwasy omega-3 należą do grupy wielonienasyconych kwasów tłuszczowych stanowiących ważny składnik błon komórkowych. Oprócz kwasów omega-3 naturalnie występującą grupą wielonienasyconych kwasów tłuszczowych są kwasy omega-6. Kwasy omega-3 mają pierwsze podwójne wiązanie w pozycji trzeciej, licząc od grupy karboksylowej, a kwasy omega-6 odpowiednio w szóstej. Jako niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe określa się te, których brak lub niedobór w diecie powoduje zaburzenia zdrowotne, a dodatkowo nie mogą być syntezowane w organizmie człowieka. Do tej grupy zalicza się kwasy omega-3: kwas alfa linolenowy (ALA), kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA) oraz kwasy omega-6: kwas linolowy (LA) i kwas arachidonowy Adres do korespondencji: prof. dr hab. n. med. Robert T. Hese Katedra i Oddział Kliniczny Psychiatrii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Tarnowskich Górach ul. Pyskowicka 49, 42 612 Tarnowskie Góry tel./faks: (032) 285 42 73/74 e-mail: krzysztofknefel@gazeta.pl (ARA). Kwasy ALA i LA muszą być dostarczane do organizmu z dietą, natomiast długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe mogą być dostarczane albo z pokarmem, albo powstawać z kwasu alfa linolenowego (EPA i DHA) oraz z kwasu linolenowego (ARA). Jedynie 5% dostarczanego w diecie ALA jest przekształcane w EPA i DHA. Źródłem ALA w diecie jest między innymi siemię lniane, a EPA i DHA ryby [1, 2]. Aktywność biologiczną w organizmie wykazują jedynie długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe, a więc DHA, EPA oraz ARA [3]. Najwięcej korzyści z przyjmowania kwasów omega-3 wykazano dotychczas w kardiologii. Zmniejszają one śmiertelność związaną z chorobami serca, wpływają pozytywnie na profil lipidowy i odgrywają ważną rolę w pierwotnej i wtórnej prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego [4, 5]. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe stanowią 20% suchej masy mózgu i 1/3 wszystkich kwasów tłuszczowych w układzie nerwowym [6, 7]. Kwasy omega-3 a zaburzenia nastroju W ostatnim czasie ukazało się wiele prac na temat przeciwdepresyjnego działania kwasów omega-3. 140

Krzysztof Knefel, Robert T. Hese, Kwasy omega-3 a zaburzenia depresyjne, lękowe i schizofrenia W 8-tygodniowym badaniu obejmującym 28 pacjentów z dużym epizodem depresji wykazano znamiennie większą redukcję objawów u chorych, którym podawano kwasy omega-3, w porównaniu z grupą otrzymującą placebo [8]. Kwasy omega-3 mogą także znaleźć zastosowanie w augmentacji tradycyjnego leczenia przeciwdepresyjnego. W jednym z badań u pacjentów z utrzymującą się depresją (mimo stosowania leków przeciwdepresyjnych we właściwych dawkach) dodano do dotychczas stosowanego leczenia ester kwasu eikozapentaenowego etyloeikozapentaenian (1 g/d.) lub placebo. Po 12 tygodniach znamiennie więcej chorych otrzymujących kwas omega-3 i przyjmowany wcześniej lek przeciwdepresyjny osiągnęło przynajmniej 50-procentową redukcję objawów w Skali Depresji Hamiltona (HDRS, Hamilton Depression Rating Scale) w porównaniu z grupą otrzymującą jedynie lek przeciwdepresyjny [9]. Korzystne działanie kwasów omega-3 zaobserwowano także w depresji w przebiegu zaburzeń afektywnych jednobiegunowych. Wykazano, że dołączenie do standardowego leczenia przeciwdepresyjnego estru EPA u pacjentów z epizodem depresji daje znamienną poprawę w porównaniu z grupą otrzymującą tylko lek przeciwdepresyjny już po 3 tygodniach leczenia [10]. Także w 12-tygodniowym badaniu udowodniono przewagę estru EPA nad placebo jako środka wspomagającego leczenie depresji w przebiegu zaburzeń afektywnych dwubiegunowych. W badaniu tym wykazano brak zwiększenia efektu terapeutycznego w związku z podwyższeniem dawki etyloeikozapentanoidu z 1 do 2 g dziennie [11]. Przeciwdepresyjne działanie kwasów omega-3 wykazano także u dzieci [12]. Badania z użyciem kwasów omega-3 w leczeniu depresji poporodowej nie dały jednoznacznej informacji na temat ich skuteczności w tym schorzeniu [13, 14]. Optymistyczne wnioski przyniosło również porównanie skuteczności kwasów omega-3 z jednym ze stosowanych leków przeciwdepresyjnych w 8-tygodniowym badaniu pacjentów z dużą depresją. Wykazano taką samą skuteczność 20 mg fluoksetyny i 1 g EPA oraz przewagę połączenia obu substancji nad każdą z nich stosowaną w monoterapii. Odpowiedź na leczenie (poprawa o przynajmniej 50% w HDRS) odnotowano u 50% osób leczonych fluoksetyną, u 56% otrzymujących EPA i u 81% pacjentów, u których stosowano obie substancje [15]. Mimo wielu zachęcających prac na temat właściwości przeciwdepresyjnych kwasów omega-3 istnieją także badania, które nie potwierdziły ich skuteczności w leczeniu pacjentów z epizodem depresji [16, 17]. Jednak w metaanalizie 10 badań z użyciem placebo wykonanych metodą podwójnie ślepej próby, które trwały przynajmniej 4 tygodnie, potwierdzono efekt przeciwdepresyjny kwasów omega-3. Nie zależał on od dawki i występował zarówno w zaburzeniach afektywnych jedno-, jak i dwubiegunowych [18]. Kwasy omega-3 a lęk Prace dotyczące skuteczności kwasów omega-3 w depresji dają nadzieję, że związki te mogą się okazać przydatne także w leczeniu zaburzeń lękowych, w terapii których używa się leków stosowanych również u chorych na depresję [19]. Dotychczas przeprowadzono niewiele badań nad przeciwlękowym działaniem kwasów omega-3, jednak wstępne wyniki zachęcają do dalszych prób poszerzenia możliwości terapeutycznych u pacjentów z zaburzeniami lękowymi. W randomizowanym badaniu metodą podwójnie ślepej próby, trwającym 3 miesiące, zbadano wpływ suplementacji kwasami omega-3 na poziom lęku i złości u 22 pacjentów nadużywających substancji psychoaktywnych, którzy mają zwykle duże niedobory składników odżywczych. Grupa badana otrzymywała dziennie 3 g kwasów omega-3, głównie EPA i DHA, natomiast osobom z grupy kontrolnej podawano placebo. Na początku i po 3 miesiącach badania zmierzono poziom lęku i agresji oraz oznaczono stężenie obu kwasów. W grupie przyjmującej substancję czynną doszło do znamiennie większego obniżenia poziomu zarówno lęku, jak i agresji w porównaniu z grupą kontrolną. Zmniejszenie odczuwanego lęku i agresji było skorelowane ze wzrostem stężenia kwasów omega-3, przy czym wzrost stężenia EPA był silniej związany ze zmniejszeniem lęku, natomiast zwiększenie stężenia DHA silniej wiązało się ze zmniejszeniem odczuwania złości u badanych [20]. W podobnym badaniu wykazano wpływ suplementacji kwasami omega-3 (3 g/d.) na zmniejszenie poziomu lęku u pacjentów nadużywających substancji psychoaktywnych, co okazało się, w porównaniu z grupą kontrolną, znamienne po 3 miesiącach obserwacji. Zmniejszony poziom lęku utrzymał się w grupie badanej przez kolejne 3 miesiące, podczas których pacjenci nie przyjmowali już kwasów omega-3 [21]. Wykazano, że podawanie osobom zdrowym wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (mieszaniny kwasów omega-3 i omega-6) zmniejsza lęk przedegzaminacyjny, a także stężenie hormonu stresu kortyzolu [22]. Ponadto kwasy omega-3 obniżają stężenie noradrenaliny we krwi, również w warunkach stresu [23, 24]. U osób zdrowych zmniejszenie po- 141

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 3 ziomu lęku następuje już po 35 dniach przyjmowania kwasów omega-3 [25]. Zbadano, czy dołączenie kwasów omega-3 do selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI, selective serotonin reuptake inhibitors) wpływa na redukcję objawów u pacjentów z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi (OCD, obsessive-compulsive disorders). Do badania włączono 12 osób, u których przy stosowaniu maksymalnej tolerowanej dawki SSRI w ciągu co najmniej 2 miesięcy nie uzyskano poprawy w zakresie objawów OCD. Badanie trwało 6 tygodni, a grupa badana otrzymywała 2 g/d. EPA. Nie zanotowano różnicy w zmianie nasilenia objawów choroby między pacjentami przyjmującymi EPA a grupą kontrolną [26]. Należy jednak zwrócić uwagę na krótki czas trwania badania i fakt, że grupę badaną stanowili pacjenci, którzy nie uzyskali wcześniej nawet częściowej poprawy, mimo stosowania maksymalnych dawek leków z grupy SSRI. Oprócz badań dotyczących wpływu przyjmowania kwasów omega-3 na objawy lękowe przeprowadzono także badanie stężenia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w błonie komórkowej erytrocytów u 27 pacjentów z zespołem lęku społecznego (SAD, social anxiety disorder), bez depresji, oraz u 22 osób z grupy kontrolnej. Wykazano w nim istotnie mniejsze stężenia kwasów omega-3 u pacjentów z lękiem społecznym. Zaobserwowano również odwrotną korelację między stężeniem kwasów omega-3 w błonie krwinek czerwonych pacjentów z SAD a stopniem nasilenia objawów SAD mierzonym Skalą Lęku Społecznego Liebowitza [27]. Wyniki te zachęcają do dalszych badań nad działaniem przeciwlękowym kwasów omega-3 u pacjentów z zaburzeniami lękowymi, samodzielnie lub jako augumentacja tradycyjnego leczenia, zwłaszcza u pacjentów częściowo odpowiadających na dotychczas stosowaną terapię. Możliwy mechanizm terapeutycznego działania kwasów omega-3 w zaburzeniach depresyjnych i lękowych Mechanizm, poprzez który kwasy omega-3 działają na ośrodkowy układ nerwowy, powodując korzystne terapeutycznie zmiany, nie jest dokładnie wyjaśniony. Wpływ przeciwdepresyjny tych substancji znany jest od niedawna i wciąż badany. Efektywność zastosowania kwasów omega-3 w leczeniu zaburzeń lękowych wciąż pozostaje w sferze hipotez, mimo zachęcających wyników wstępnych badań. Tym bardziej mechanizm zaangażowany w to działanie nie jest wystarczająco dobrze poznany. Znając jednak wiele właściwości kwasów omega-3, można wyodrębnić kilka możliwych mechanizmów przeciwlękowego działania tych związków Pierwsza hipoteza wiąże się z przeciwzapalnym działaniem kwasów omega-3. Udowodniono, że pacjenci z lękiem napadowym mają wyższe stężenie interleukiny-1 (IL-1) w surowicy krwi w porównaniu z grupą kontrolną [28]. Podana zwierzętom IL-1 powoduje wzrost zachowań lękowych, co jest związane ze wzrostem stężenia kwasu homowaniliowego, ze zwiększeniem obrotu serotoniny, zmniejszeniem stężenia noradrenaliny w hipokampie i ciele migdałowatym oraz redukcją stężenia dopaminy w korze czołowej, a interleukiny-10 (IL-10) w układzie limbicznym. Zwiększonej pod wpływem IL-1 sekrecji kortykosteronu towarzyszą zwiększenie obrotu noradrenaliny w hipokampie oraz wzrost stężenia prostaglandyny-2 (PGE-2) w układzie limbicznym. Zbadano wpływ wielonienasyconych kwasów tłuszczowych na powyższy mechanizm. Kwas eikozapentaenowy zmniejszał zachowania lękowe, co było związane z jego wpływem na neuroendokrynne i immunologiczne zmiany wywołane IL-1. Kwas arachidonowy (AA) nie miał żadnego wpływu na zmiany wywołane przez IL-1 [29]. Zaobserwowano także, że kwas arachidonowy zwiększa wywołane IL-1: odpowiedź zapalną, stężenie kortykosteronu oraz zachowania lękowe u badanych szczurów [30]. Innym korzystnym działaniem kwasów omega-3 jest ich wpływ na neurogenezę. Udowodniono, że kilka tygodni stosowania diety bogatej w kwasy omega-3 może zwiększyć liczbę nowo powstałych neuronów w mózgu homarów. Najsilniejszą, dodatnią korelację zaobserwowano między stężeniem neurogenezy a stosunkiem kwasów omega-3 do omega-6 oraz stężeniem ALA w diecie [31]. Spożywanie kwasów omega-3 zwiększa stężenie czynnika neurotrofowego pochodzenia mózgowego (BDNF, brain-derived neurotrophic factor) w mózgu [32]. Związek ten jest czynnikiem pobudzającym neurogenezę, wzrost i naprawę neuronów, zwiększającym ich przeżywalność i adaptację na bodźce stresowe oraz poprawiającym pamięć. Działa zatem podobnie jak serotonina [33]. Zmniejszenie stężenia BDNF w niektórych obszarach ciała migdałowatego powoduje zachowania lękowe u szczurów, które ustępują po wyrównaniu tego stężenia [34]. Wykazano także, że pacjenci z lękiem napadowym, którzy mają wyższe stężenie BDNF w surowicy, odpowiadają na terapię poznawczo-behawioralną le- 142

Krzysztof Knefel, Robert T. Hese, Kwasy omega-3 a zaburzenia depresyjne, lękowe i schizofrenia piej niż chorzy z niższym początkowym stężeniem tego czynnika [35]. Inny mechanizm, za pomocą którego kwasy omega- 3 mogą wpływać na takie stany jak depresja czy lęk, zaproponowali Ross i wsp. [36]. Wskazali oni na związek kwasu arachidonowego (jednego z kwasów omega-6) z pobudzeniem receptorów serotoninergicznych i dopaminergicznych. Pobudzenie receptorów D 2 powoduje uwalnianie kwasu arachidonowego z fosfolipidów błony komórkowej z udziałem fosfolipazy specyficznej dla AA (cpla2) [37]. Jeżeli receptory D 1 i D 2 występują na tej samej komórce, to ich pobudzenie powoduje synergiczne uwalnianie AA z błony komórkowej [38]. Także pobudzenie receptorów 5HT 2A i 5HT 2C powoduje uwalnianie kwasu arachidonowego z błony komórkowej w wyniku aktywacji fosfolipazy A2 (PLA2) [39]. Kwas arachidonowy zmniejsza natomiast aktywność receptorów 5HT 1A. Rolę w tym działaniu odgrywa cyklaza adenylanowa [40]. Kwas arachidonowy pełni zatem prawdopodobnie funkcję jednego z przekaźników działania leków przeciwdepresyjnych oraz modyfikuje ich wpływ. Krótkołańcuchowe kwasy omega-3 i omega-6 są przekształcane w organizmie w długołańcuchowe kwasy omega-3 i omega-6 przy udziale tego samego enzynu delta-6 desaturazy ich stężenia są ze sobą powiązane i wynikają z ich proporcji w diecie [41]. Zaobserwowano, że dieta szczurów zawierająca 0,01% lub 0,1% EPA powoduje wzrost stężenia EPA, DHA i AA w erytrocytach tych zwierząt, podczas gdy pokarm z zawartością 1% EPA podnosi stężenie EPA i DHA, ale obniża stężenie AA w krwinkach czerwonych [42]. Rolę obu grup wielonienasyconych kwasów tłuszczowych i ich wzajemnych proporcji wykazano w badaniu obejmującym 166 dorosłych wolontariuszy bez zdiagnozowanych zaburzeń psychicznych. Zmierzono u nich stężenie w surowicy kwasów omega-3 (EPA i DHA) oraz kwasu omega-6 (AA). Określono także poziom neurotyzmu oraz zbadano poziom depresji przy użyciu Skali Depresji Becka. Osoby uzyskujące w Skali Depresji Becka 10 i więcej punktów cechowały się wyższym stężeniem AA i wyższym stosunkiem AA:EPA niż badani z niższym wynikiem. Wyższy poziom neurotyzmu zaobserwowano u osób ze znamiennie wyższym stężeniem AA oraz stosunkiem AA:EPA i AA:DHA [43]. Kwasy omega-3 a schizofrenia Korzystny wpływ kwasów omega-3 na funkcje psychiczne skłonił badaczy do próby zbadania możliwości ich zastosowania u chorych na schizofrenię. W badaniu z podwójnie ślepą próbą obejmującym chorych na schizofrenię podawano przez 3 miesiące jednej grupie chorych 2 g/d. EPA, drugiej 2 g/d. DHA, a trzeciej placebo. Pacjenci ci stosowali jednocześnie konwencjonalne neuroleptyki. Po zakończeniu badania chorych poddano badaniu przy użyciu skali zespołu pozytywnego i negatywnego (PANSS, Positive and Negative Syndrome Scale). Wynik uzyskany przez badanych z grupy przyjmującej EPA był znamiennie niższy niż u tych, którzy przyjmowali placebo [44]. W badaniu obejmującym 115 chorych stosujących neuroleptyki wykazano, że podawanie EPA w dawce 2 g/d. zwiększa skuteczność terapii klozapiną. Nie zaobserwowano tego efektu u pacjentów przyjmujących inne leki przeciwpsychotyczne ani wśród chorych otrzymujących klozapinę oraz 1 g lub 4 g EPA na dobę [45]. W innym badaniu obejmującym pacjentów ze zdiagnozowaną schizofrenią nie wykazano statystycznie istotnej różnicy między grupą przyjmującą 3 g/d. EPA a grupą kontrolną. Osiemdziesięciu siedmiu pacjentów poddawano badaniu przy użyciu skali PANSS w 1., 2., 4., 8., 12. i 16. tygodniu [46]. Badania skuteczności zastosowania kwasów omega-3 u chorych na schizofrenię nie dały więc jednoznacznych dowodów na ich istotne działanie kliniczne. Konieczne są jednak dalsze badania nad możliwym wpływem augmentacji tradycyjnego leczenia na poszczególne objawy schizofrenii, zwłaszcza u pacjentów nieodpowiadających odpowiednio na stosowane dotychczas leki lub z nasilonymi objawami niepożądanymi po ich stosowaniu w dużych dawkach. Podsumowanie W wielu badaniach zaobserwowano efekt przeciwdepresyjny kwasów omega-3. Wyniki tych badań, jak również wstępne prace na temat wpływu tych substancji na objawy lękowe stawiają przed naukowcami nowe wyzwania. Dokładnego zbadania wymaga wpływ kwasów omega-3 na wszystkie rodzaje zaburzeń lękowych, zarówno w monoterapii, jak i jako augmentacja dotychczas stosowanego leczenia, które często nie powoduje całkowitego ustąpienia objawów. Także ich możliwy korzystny efekt u chorych na schizofrenię wymaga dalszych badań. Bezpieczeństwo stosowania kwasów omega-3 sprawia, że są one potencjalnymi lekami do stosowania u kobiet w ciąży oraz karmiących, które często rezygnują z farmakoterapii zaburzeń lękowych w tym okresie. Większa świadomość korzystnego wpływu tych związków na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego może się przyczynić do zmiany nawyków żywieniowych osób zdrowych, stanowiąc element prewencji coraz częstszych obecnie zaburzeń nastroju oraz zaburzeń lękowych. 143

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 3 PIŚMIENNICTWO 1. Holub B.J. Clinical nutrition: 4. Omega-3 fatty acids in cardiovascular care. CMAJ 2002; 166: 608 615. 2. Simopoulos A.P. The importance of ratio omega-6/omega-3 essential fatty acids. Biomed. Pharmacother. 2002; 56: 365 379. 3. Sanders T.A.B. Polyunsaturated fatty acids in the food chain in Europe. Am. J. Cli. Nutr. 2000; 71: 176 181. 4. Calabresi L., Villa B., Canavesi M. i wsp. An omega-3 polyunsaturated fatty acid concentrate increases plasma high-density lipoprotein 2 cholesterol and paraoxonase levels in patients with familial combined hyperlipidemia. Metabolism 2004; 53: 153 158. 5. von Schacky C. The role of omega-3 fatty acids in cardiovascular disease. Curr. Atheroscler. Rep. 2003; 5: 139 145. 6. Bourree J.M., Daumont O., Piciotti M. i wsp. Essentiality of omega 3 fatty acids for brain structure and function. World Rev. Nutr. Diet 1991; 66: 103 117. 7. Yehuda S., Rabinovitz S., Mostofsky D.I. Essential fatty acids are mediators of brain biochemistry and cognitive functions. J. Neurosci. Res. 1999; 56: 565 570. 8. Su K.P., Huang S.Y., Chiu C.C., Shen W.W. Omega-3 fatty acids in major depressive disorder. A preliminary double-blind, placebo-controlled trial. Eur. Neuropsychopharmacol. 2003; 13: 267 271. 9. Peet M., Horrobin D.F. A dose-ranging study of the effects of ethyl-eicosapentaenoate in patients with ongoing depression despite apparently adequate treatment with standard drugs. Arch. Gen. Psych. 2002; 59: 913 919. 10. Nemets B., Stahl Z., Belmaker R.H. Addition of omega-3 fatty acid to maintenance medication treatment for recurrent unipolar depressive disorder. Am. J. Psych. 2002; 159: 477 479. 11. Frangou S., Lewis M., McCrone P. Efficacy of ethyl-eicosapentaenoic acid in bipolar depression: randomised double-blind placebo-controlled study. Br. J. Psych. 2006; 189: 191. 12. Nemets H., Nemets B., Apter A., Bracha Z., Belmaker R.H. Omega-3 treatment of childhood depression: a controlled, double- -blind pilot study. Am. J. Psych. 2006; 163: 1098 1100. 13. Freeman M.P., Hibbeln J.R., Wisner K.L., Brumbach B.H., Watchman M., Gelenberg A.J. Randomized dose-ranging pilot trial of omega-3 fatty acids for postpartum depression. Acta Psychiatr. Scand. 2006; 113: 31 35. 14. Llorente A.M., Jensen C.L., Voigt R.G., Fraley J.K., Berretta M.C., Heird W.C. Effect of maternal docosahexaenoic acid supplementation on postpartum depression and information processing. Am. J. Obstet. Gynecol. 2004; 190: 582 583. 15. Jazayeri S., Tehrani-Doost M., Keshavarz S.A. i wsp. Comparison of therapeutic effects of omega-3 fatty acid eicosapentaenoic acid and fluoxetine, separately and in combination, in major depressive disorder. Aust. N. Z. J. Psych. 2008; 42: 192 198. 16. Marangell L.B., Martinez J.M., Zboyan H.A., Kertz B., Kim H.F., Puryear L.J. A double-blind, placebo-controlled study of the omega-3 fatty acid docosahexaenoic acid in the treatment of major depression. Am. J. Psych. 2003; 160: 996 998. 17. Rogers P.J., Appleton K.M., Kessler D. i wsp. No effect of n-3 long-chain polyunsaturated fatty acid (EPA and DHA) supplementation on depressed mood and cognitive function: a randomised controlled trial. Br. J. Nutr. 2008; 99: 421 431. 18. Lin P.Y., Su K.P. A meta-analytic review of double-blind, placebo-controlled trials of antidepressant efficacy of omega-3 fatty acids. J. Clin. Psych. 2007; 68: 1056 1061. 19. Boerner R.J., Möller H.J. The importance of new antidepressants in the treatment of anxiety/depressive disorders. Pharmaco-psychiatry. 1999; 32: 119 126. 20. Buydens-Branchey L., Branchey M., Hibbeln J.R. Associations between increases in plasma n-3 polyunsaturated fatty acids following supplementation and decreases in anger and anxiety in substance abusers. Prog. Neuropsychopharmacol. Biol. Psych. 2008; 32: 568 575. 21. Buydens-Branchey L., Branchey M. N-3 polyunsaturated fatty acids decrease anxiety feelings in a population of substance abusers. J. Clin. Psychopharmacol. 2006; 26: 661 665. 22. Yehuda S., Rabinovitz S., Mostofsky D.I. Mixture of essential fatty acids lowers test anxiety. Nutr. Neurosci. 2005; 8: 265 267. 23. Hamazaki K., Itomura M., Huan M. i wsp. Effect of omega-3 fatty acid-containing phospholipids on blood catecholamine concentrations in healthy volunteers: a randomized, placebo- -controlled, double-blind trial. Nutrition 2005; 21: 705 710. 24. Hamazaki T., Itomura M., Sawazaki S., Nagao Y. Anti-stress effects of DHA. Biofactors 2000; 13: 41 45. 25. Fontani G., Corradeschi F., Felici A., Alfatti F., Migliorini S., Lodi L. Cognitive and physiological effects of omega-3 polyunsaturated fatty acid supplementation in healthy subjects. Eur. J. Clin. Invest. 2005; 35: 691 699. 26. Fux M., Benjamin J., Nemets B. A placebo-controlled cross-over trial of adjunctive EPA in OCD. J. Psychiatr. Res. 2004; 38: 323 325. 27. Green P., Hermesh H., Monselise A., Marom S., Presburger G., Weizman A. Red cell membrane omega-3 fatty acids are decreased in nondepressed patients with social anxiety disorder. Eur. Neuropsychopharmacol. 2006; 16: 107 113. 28. Brambilla F., Bellodi L., Perna G., Bertani A., Panerai A., Sacerdote P. Plasma interleukin-1 beta concentrations in panic disorder. Psych. Res. 1994; 54: 135 142. 29. Song C., Manku M.S., Horrobin D.F. Long-chain polyunsaturated fatty acids modulate interleukin-1beta-induced changes in behavior, monoaminergic neurotransmitters, and brain inflammation in rats. J. Nutr. 2008; 138: 954 963. 30. Song C., Li X., Leonard B.E., Horrobin D.F. Effects of dietary n-3 or n-6 fatty acids on interleukin-1beta-induced anxiety, stress, and inflammatory responses in rats. J. Lipid. Res. 2003; 44: 1984 1991. 31. Beltz B.S., Tlusty M.F., Benton J.L., Sandeman D.C. Omega-3 fatty acids upregulate adult neurogenesis. Neurosci. Lett. 2007; 415: 154 158. 32. Wu A., Ying Z., Gomez-Pinilla F. Dietary omega-3 fatty acids normalize BDNF levels, reduce oxidative damage, and counteract learning disability after traumatic brain injury in rats. J. Neurotrauma. 2004; 21: 1457 1467. 33. Mattson M.P., Maudsley S., Martin B. A neural signaling triumvirate that influences ageing and age-related disease: insulin/ /IGF-1, BDNF and serotonin. Ageing. Res. Rev. 2004; 3: 445 464. 34. Pandey S.C., Zhang H., Roy A., Misra K. Central and medial amygdaloid brain-derived neurotrophic factor signaling plays a critical role in alcohol-drinking and anxiety-like behaviors. J. Neurosci. 2006; 26: 8320 8331. 35. Kobayashi K., Shimizu E., Hashimoto K. i wsp. Serum brain- -derived neurotrophic factor (BDNF) levels in patients with panic disorder: as a biological predictor of response to group cognitive behavioral therapy. Prog. Neuropsychopharmacol. Biol. Psych. 2005; 29: 658 663. 36. Ross B.M., Seguin J., Sieswerda L.E. Omega-3 fatty acids as treatments for mental illness: which disorder and which fatty acid? Lipids Health Dis. 2007; 6: 21. 37. Vial D., Piomelli D. Dopamine D2 receptors potentiate arachidonate release via activation of cytosolic, arachidonate-specific phospholipase A2. J. Neurochem. 1995; 64: 2765 2772. 38. Piomelli D., Pilon C., Giros B., Sokoloff P., Martres M.P., Schwartz J.C. Dopamine activation of the arachidonic acid cascade as a basis for D1/D2 receptor synergism. Nature. 1991; 12: 164 167. 39. Berg K.A., Maayani S., Goldfarb J., Scaramellini C., Leff P., Clarke W.P. Effector pathway-dependent relative efficacy at serotonin type 2A and 2C receptors: evidence for agonist-directed trafficking of receptor stimulus. Mol. Pharmacol. 1998; 54: 94 104. 40. Evans K.L., Cropper J.D., Berg K.A., Clarke W.P. Mechanisms of regulation of agonist efficacy at the 5-HT(1A) receptor by phospholipid-derived signaling components. J. Pharmacol. Exp. Ther. 2001; 297: 1025 1035. 41. Contreras M.A., Rapoport S.I. Recent studies on interactions between n-3 and n-6 polyunsaturated fatty acids in brain and other tissues. Curr. Opin. Lipidol. 2002; 13: 267 272 42. Horrobin D.F., Jenkins K., Bennett C.N., Christie W.W. Eicosapentaenoic acid and arachidonic acid: collaboration and not antagonism is the key to biological understanding. Prostaglandins Leukot. Essent. Fatty Acids 2002; 66: 83 90. 144

Krzysztof Knefel, Robert T. Hese, Kwasy omega-3 a zaburzenia depresyjne, lękowe i schizofrenia 43. Conklin S.M., Manuck S.B., Yao J.K., Flory J.D., Hibbeln J.R., Muldoon M.F. High omega-6 and low omega-3 fatty acids are associated with depressive symptoms and neuroticism. Psychosom. Med. 2007; 69: 932 934. 44. Peet M., Brind J., Ramchand C.N., Shah S., Vankar G.K. Two double-blind placebo-controlled pilot studies of eicosapentaenoic acid in the treatment of schizophrenia. Schizophr. Res. 2001; 49: 243 251. 45. Peet M., Horrobin D.F. A dose-ranging exploratory of the effects of ethyl-eicosapentaenoate in patients of persistent schizophrenic symptoms. J. Psychiatr. Res. 2002; 36: 7 18. 46. Fenton W.S., Dickerson F., Boronow J., Hibbelin J.R., Knable M. A placebo-controlled trial of omega-3 fatty acid supplementation for residuals symptoms and cognitive impairment in schizophrenia. Am. J. Psych. 2003; 160: 188 189. Pytania 1. Kwasem omega-3 nie jest: A. kwas linolowy B. kwas linolenowy C. kwas eikozapentaenowy D. kwas dokozaheksaenowy 2. W 8-tygodniowym badaniu pacjentów z dużą depresją wykazano brak różnicy w skuteczności jednego z kwasów omega-3 oraz: A. amitryptyliny B. mianseryny C. fluoksetyny D. wenlafaksyny 3. Obniżone stężenie kwasów omega-3 w błonie komórkowej erytrocytów w porównaniu z grupą kontrolną wykazano u pacjentów cierpiących na: A. zespół stresu pourazowego B. zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne C. agorafobię D. zespół lęku społecznego 4. Czynnikiem, który może odpowiadać za przeciwdepresyjne i przeciwlękowe działanie kwasów omega-3, jest: A. PDGF B. BDNF C. VEGF D. HGF 5. Skuteczność którego neuroleptyku może być zwiększana przez przyjmowanie 2 g EPA dziennie? A. haloperidolu B. klozapiny C. sulpirydu D. amisulprydu Krzysztof Knefel Doktorant Wydziału Lekarskiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Zabrzu; pracuje pod opieką naukową prof. dr. hab. n. med. Roberta T. Hese; jest w trakcie specjalizacji z psychiatrii. 145