TECHNOKRACI DOBROCZYNNOSCI
Książkę dedykuję promotorce mojego doktoratu, dr hab. Barbarze Fatydze, która wcześniej niż ja uwierzyła, że to się uda, i mojej Mamie, która zawsze była gotowa rozmawiać ze mną na każdy ważny temat.
Magdalena Dudkiewicz TECHNOKRACI DOBROCZYNNOSCI Samoswiadomosc spoleczna pracowników organizacji pozarzadowych
Projekt graficzny okładki i stron tytułowych Jakub Rakusa-Suszczewski Redaktor prowadzący Paulina Martela Redakcja Małgorzata Żakowska-Kasprzewska Redakcja techniczna Zofi a Kosińska Korekta Elwira Wyszyńska Skład i łamanie Dariusz Górski Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009 ISBN 978-83-235-0525-9 Publikacja dofinansowana ze środków Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych UW Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 http:// www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55-31-333; e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia Druk i oprawa
Na nasze nieszczęście wygraliśmy Lech Wałęsa, 4 czerwca 1989 Jako słaby, choć czasem rozległy kraj peryferyjny szliśmy zawsze drogą wytyczoną przez innych, czasem z lepszym, czasem z gorszym skutkiem, zawsze jednak w znacznej odległości za naszym europejskim centrum. Edmund Mokrzycki, 1999
Spis treści Spis treści WSTĘP......................................... 13 CZĘŚĆ PIERWSZA Inspiracje teoretyczne: pojęcia i teorie organizujące badania Rozdział 1. Społeczeństwo obywatelskie i trzeci sektor.......... 23 1. Społeczeństwo obywatelskie a zaangażowanie społeczne............. 24 2. Miejsce trzeciego sektora w społeczeństwie obywatelskim............ 27 3. Pojęcia: trzeci sektor i organizacja pozarządowa............... 31 Rozdział 2. Teorie Roberta K. Mertona: grupy odniesienia i typy indywidualnego przystosowania......................... 38 1. Grupy odniesienia.................................. 38 2. Typy indywidualnego przystosowania........................ 42 Rozdział 3. Opozycja centrum peryferie jako oś postrzegania świata społecznego................................. 44 Rozdział 4. Teorie wymiany społecznej..................... 50 1. Ekonomiczne aspekty wymiany........................... 51 2. Wymiana w relacjach między państwem a trzecim sektorem.......... 53 3. Konsekwencje zasady wzajemności: problematyka wymiany jednostronnej... 55 4. Wrogość jako konsekwencja źle zorganizowanej wymiany............ 59
8 Spis treści CZĘŚĆ DRUGA Metodologia Rozdział 1. Przedmiot badań........................... 63 1. Operacjonalizacja głównych pojęć wyznaczających przedmiot badań...... 63 2. Kryteria doboru organizacji do badań....................... 69 2.1. Kryteria formalne................................ 70 2.1.1. Kryterium co najmniej trzyletniej działalności............ 71 2.1.2. Kryterium rejestracji po 1989 roku.................. 71 2.1.3. Kryterium równych szans....................... 72 2.1.4. Kryterium dostępności organizacji i informacji na jej temat.... 73 2.2. Kryteria merytoryczne............................. 73 2.2.1. Kryterium terytorialne......................... 73 2.2.2. Kryterium wielkości organizacji.................... 76 2.2.3. Kryterium dziedzin aktywności.................... 78 3. Dobór respondentów w ramach wybranych organizacji............. 81 Rozdział 2. Schemat badania terenowego metody i techniki zbierania danych........................................ 84 1. Konstrukcja, zakres i realizacja wywiadów.................... 84 1.1. Charakterystyka wywiadu........................... 84 1.2. Scenariusz wywiadu.............................. 87 2. Rola obserwacji................................... 89 3. Rola i dobór materiałów pisanych......................... 90 Rozdział 3. Metody analizy materiału badawczego............. 92 1. Metoda opisowo-ilustracyjna............................ 95 1.1. Analiza aspektów................................ 95 1.2. Charakterystyka grupy badanej........................ 96 2. Analiza pól semantycznych............................. 97 2.1. Prezentacja metody............................... 98 2.2. Dwa typy modyfikacji metody........................ 101 2.2.1. Odstępstwa od metody........................ 101 2.2.2. Rozwinięcie metody......................... 103 2.3. Podmioty pól semantycznych (słowa-klucze) i ich aspekty interpretacyjne................................ 104 2.4. Omówienie analizowanych pól semantycznych.............. 106 2.4.1. Analiza pola działanie w organizacji............... 106 2.4.2. Analiza pozostałych pól semantycznych.............. 106 2.4.2.1. Założenia ogólne...................... 106 2.4.2.2. Rozstrzygnięcia szczegółowe................ 109 3. Analiza wizji świata: glosy............................. 111
CZĘŚĆ TRZECIA Analiza materiału badawczego Spis treści 9 Rozdział 1. Zagadnienia wstępne: tło analizy elementów świata społecznego.................................... 119 1. Charakterystyka grupy badanej.......................... 119 1.1. Wiek, wykształcenie, zawód, droga zawodowa.............. 119 1.2. Czynniki prowadzące do pracy w organizacji pozarządowej....... 125 1.3. Zaangażowanie społeczne badanych.................... 131 2. Analiza aspektowa pojęcia zaangażowanie społeczne............ 133 3. Analiza znaczenia pojęcia działanie w organizacji.............. 141 3.1. Działanie w organizacji jako forma zaangażowania na rzecz innych.. 142 3.2. Działanie w organizacji jako działanie wyjątkowe............ 144 3.3. Działanie w organizacji jako praca zawodowa i kariera......... 148 3.4. Wady i zalety działania w organizacji.................... 153 3.5. Współpraca zewnętrzna i konkretne działania............... 158 3.6. Podsumowanie................................ 161 3.6.1. Czy działanie w organizacji to sposób na życie?......... 163 3.6.2. Działam, więc [czuję, że] jestem................... 164 Rozdział 2. Elementy świata społecznego: pojęcia podstawowe.... 168 1. Analiza pojęcia ludzie trzeciego sektora................... 168 1.1. Analiza pola semantycznego ludzie trzeciego sektora na podstawie materiału ze wszystkich organizacji..................... 168 1.2. Analiza subpól pola semantycznego ludzie trzeciego sektora na podstawie materiału z poszczególnych typów organizacji....... 172 1.2.1. Analiza subpola semantycznego ludzie trzeciego sektora na podstawie materiału z organizacji dużych, działających w Warszawie (WD).......................... 172 1.2.2. Analiza subpola semantycznego ludzie trzeciego sektora na podstawie materiału z organizacji małych, działających blisko Warszawy (WM)............................ 175 1.2.3. Analiza subpola semantycznego ludzie trzeciego sektora na podstawie materiału z organizacji dużych, działających w całym kraju (KD)............................... 177 1.2.4. Analiza subpola semantycznego ludzie trzeciego sektora na podstawie materiału z organizacji małych, działających w całym kraju (KM)............................... 178 2. Analiza pojęcia organizacje pozarządowe................... 183 2.1. Analiza pola semantycznego organizacje pozarządowe na podstawie materiału ze wszystkich organizacji..................... 183 2.2. Analiza subpól pola semantycznego organizacje pozarządowe na podstawie materiału z poszczególnych typów organizacji........ 187
10 Spis treści 2.2.1. Analiza subpola semantycznego organizacje pozarządowe na podstawie materiału z organizacji dużych, działających w Warszawie (WD).......................... 187 2.2.2. Analiza subpola semantycznego organizacje pozarządowe na podstawie materiału z organizacji małych, działających blisko Warszawy (WM)........................ 189 2.2.3. Analiza subpola semantycznego organizacje pozarządowe na podstawie materiału z organizacji dużych, działających w całym kraju (KD)............................... 191 2.2.4. Analiza subpola semantycznego organizacje pozarządowe na podstawie materiału z organizacji małych, działających w całym kraju (KM)............................ 193 3. Analiza pojęcia sektor publiczny........................ 198 3.1. Analiza pola semantycznego sektor publiczny na podstawie materiału ze wszystkich organizacji........................... 198 3.2. Analiza subpól pola semantycznego sektor publiczny na podstawie materiału z poszczególnych typów organizacji............... 201 3.2.1. Analiza subpola semantycznego sektor publiczny na podstawie materiału z organizacji dużych, działających w Warszawie... 201 3.2.2. Analiza subpola semantycznego sektor publiczny na podstawie materiału z organizacji małych, działających blisko Warszawy. 203 3.2.3. Analiza subpola semantycznego sektor publiczny na podstawie materiału z organizacji dużych, działających w całym kraju (KD).................................. 204 3.2.4. Analiza subpola semantycznego sektor publiczny na podstawie materiału z organizacji małych, działających w całym kraju (KM).................................. 206 4. Analiza pojęcia adresaci działań organizacji................. 209 4.1. Analiza pola semantycznego adresaci działań na podstawie materiału ze wszystkich organizacji........................... 209 4.2. Analiza subpól pola semantycznego adresaci działań organizacji na podstawie materiału z poszczególnych typów organizacji......... 213 4.2.1. Analiza subpola semantycznego adresaci działań na podstawie materiału z organizacji dużych, działających w Warszawie (WD).................................. 213 4.2.2. Analiza subpola semantycznego adresaci działań na podstawie materiału z organizacji małych, działających blisko Warszawy (WM).................................. 215 4.2.3. Analiza subpola semantycznego adresaci działań na podstawie materiału z organizacji dużych, działających w całym kraju (KD).................................. 216 4.2.4. Analiza subpola semantycznego adresaci działań na podstawie materiału z organizacji małych, działających w całym kraju (KM).................................. 218
Spis treści 11 Rozdział 3. Analizy porównawcze pojęć podstawowych......... 222 1. Porównanie pojęć organizacje pozarządowe i ludzie trzeciego sektora. 222 1.1. Zestawienie frekwencji obu pól....................... 222 1.2. Porównanie wewnętrznych elementów obu pól............. 223 1.3. Porównanie zewnętrznych elementów obu pól............. 226 2. Porównanie pojęć organizacje pozarządowe i sektor publiczny...... 228 2.1. Zestawienie frekwencji obu pól....................... 228 2.2. Konfrontacja ekwiwalentów pola organizacje pozarządowe z opozycjami pola sektor publiczny.................. 228 2.3. Porównanie określeń i działań podmiotu obu pól.......... 229 2.4. Porównanie działań na podmiot obu pól................ 233 3. Porównanie pojęć ludzie trzeciego sektora i adresaci działań organizacji 234 3.1. Zestawienie frekwencji obu pól....................... 234 3.2. Porównanie wewnętrznych elementów obu pól............ 235 3.3. Porównanie zewnętrznych elementów obu pól............. 239 Rozdział 4. Elementy świata społecznego: pojęcia pomocnicze.... 244 1. Analiza pojęcia media.............................. 244 2. Analiza pojęcia biznes.............................. 248 3. Analiza pojęcia Kościół i religia........................ 252 Rozdział 5. Analiza wizji świata na podstawie glos............ 256 1. Glosy o ludziach, czyli jacy są......................... 257 2. Glosy o rzeczywistości, czyli jak jest...................... 260 3. Glosy o przeszłości, czyli jak było, i o przyszłości, czyli jak będzie... 262 4. Glosy o zasadach, czyli jak być powinno................... 264 CZĘŚĆ CZWARTA Próba podsumowania Rozdział 1. Znaczenie przypisywane poszczególnym instytucjom życia publicznego.................................... 271 Rozdział 2. Świat społeczny dobry i zły. Ocena poszczególnych instytucji życia publicznego.......................... 274 Rozdział 3. Centrum i peryferie świata społecznego w organizacjach dużych, warszawskich i małych, krajowych.......... 277 Rozdział 4. Technokratyczne elementy światopoglądu ludzi trzeciego sektora....................................... 282 Rozdział 5. Czy polski trzeci sektor jest ruchem społecznym...... 287
12 Spis treści Bibliografia...................................... 295 Spis map i diagramów................................ 304 Tabele oraz scenariusz wywiadu dostępne na stronie internetowej http://antropologia.isns.uw.edu.pl/technokraci_dobroczynnosci.pdf
Wstęp Wstęp Przeprowadzone przeze mnie badania samoświadomości pracowników organizacji pozarządowych w Polsce warto jak sądzę scharakteryzować nie tylko poprzez wskazanie ich celów, opisanie przebiegu i wyników, lecz także przez zarysowanie ich granic w sposób negatywny, a więc stwierdzenie, czym te badania nie były. Zarówno pierwszy, jak i drugi sposób prezentacji całego projektu odnajdzie Czytelnik we wszystkich częściach pracy, jednak na wstępie spróbuję zakreślić jej podstawowe ramy. Po pierwsze, przedmiotem mojego zainteresowania byli ludzie, a nie organizacje traktowane jako sieci relacji formalnych lub jako struktury społeczne. Po drugie, interesowały mnie poglądy osób faktycznie działających, wykonawców, a nie tych, którzy tworzą pozarządową ideologię i wytyczają drogi rozwoju trzeciego sektora. Moim celem było zatem odtworzenie codziennego, potocznego widzenia świata społecznego, a nie jego wizji głoszonej przez ideologów czy liderów trzeciego sektora. Po trzecie, starałam się maksymalnie ograniczyć wstępne założenia i zapomnieć o tym, co przed przystąpieniem do badań sądziłam o ludziach trzeciego sektora, do których sama należę. Doskonale zdawałam sobie sprawę z komplikacji, która może wynikać z takiego: współanimowania badanych zjawisk lub procesów społecznych 1. Bardzo obawiałam się, że: sytuacja dwoistości roli społecznej 2, w jakiej się znalazłam, może mnie 1 A. Wyka, O pewnej dwoistości, (w:) D. Gawin (red.), Homo eligens. Społeczeństwo świadomego wyboru, Warszawa 1999, IFiS PAN, s. 77. 2 Ibidem, s. 78.
14 Wstęp skłaniać do z góry pozytywnej i nazbyt zaangażowanej interpretacji badanych zjawisk. Antidotum na opisane lęki okazała się zastosowana metoda analizy zebranego materiału. Zrealizowany przeze mnie projekt badawczy został osadzony w paradygmacie teorii ugruntowanej, z jej jak pisze Earl Babbie fundamentalną, indukcyjną zasadą tworzenia teorii z danych 3. Przetworzone dane z materiału empirycznego w moich badaniach służyły przede wszystkim interpretacji wybranych pojęć. Z tego powodu rola poszczególnych pojęć zarówno użytych na etapie gromadzenia materiału, jak i w czasie jego analizy okazała się zasadnicza. Pojęcia te i ich wzajemne relacje stanowiły więc podstawową oś, wokół której osnute zostały wnioski z przeprowadzonych badań. Mam tu na myśli dwie grupy pojęć, a w konsekwencji dwie, związane z nimi, perspektywy teoretyczne przyjęte w niniejszej pracy. Pierwsza odnosi się bezpośrednio do problematyki badań, czyli do teoretycznych ram, w których rozpatrywane są zagadnienia trzeciego sektora i społeczeństwa obywatelskiego. Druga gromadzi pozostałe, omówione dalej, pojęcia i analizy socjologiczne, w których starałam się zaprezentować uzyskane wyniki (przede wszystkim opozycja centrum peryferie, koncepcja grup odniesienia Merona oraz teoria wymiany). Obie perspektywy miały za zadanie zarówno zdefiniowanie przedmiotu badań, jak i zinter pretowanie relacji i procesów, w ramach których funkcjonuje on w świecie społecznym. Przyjęty przeze mnie schemat postępowania badawczego zakładał dwojaką rolę przywoływanych w pracy teorii. Rozpoznanie teoretyczne podjętej tu problematyki posłużyło mi pierwotnie jedynie do opanowania obszaru pojęciowego. Z analogicznego powodu część teoretyczna pracy została umieszczona jako pierwsza, by Czytelnik mógł się zorientować, jak poruszać się po materiale zawartym w analizach empirycznych. Jednak podstawowa rola użytych w pracy modeli teoretycznych polegała na skonfrontowaniu ich z zebranym materiałem i przyjrzeniu się, jak pracują 3 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, PWN, s. 400; por. też: A. Strauss, J. Corbin, Grounded Theory Methodology. An Overview, (w:) N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Strategies of Qualitative Inquiry, Sage Publications, Thousand Oaks, London, New Dehli 1988; A. Strauss, J. Corbin, Basics of Qualitaive Research. Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory, Sage Publications, Thousand Oaks, London, New Dehli 1998; K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa 2000, PWN.
Wstęp 15 w tym materiale. Ostateczny dobór teorii został zatem w rzeczywistości dokonany ex post. W teoriach tych poszukiwałam możliwości wyjaśnienia i zinter pretowania zjawisk, które wcześniej odnalazłam w świecie realnym, a nie odwrotnie. Innymi słowy, przyświecała mi idea jak pisze Andrzej Piotrowski charakteryzująca: rozwijane dziś w socjologii interpretatywnej podejścia empiryczne, [które MD] cechują się znacznie większą pokorą wobec złożoności zjawisk społecznych i powściągliwością wobec idealizacji nakładanych na przedmiot przed jego badaniem, niż empiryzm socjologii strukturalno-weryfikacyjnej i deterministycznej teorii ludzkich działań 4. Oczywistym punktem wyjścia do rozważań teoretycznych było dla mnie odniesienie się do bogatej literatury dotyczącej koncepcji społeczeństwa obywatelskiego i miejsca w nim trzeciego sektora (w pierwszym rozdziale pierwszej Części pracy). Kolejnym krokiem było nakreślenie społecznego otoczenia właściwego przedmiotu badań tu pomocna okazała się koncepcja grup odniesienia Roberta Mertona. Kluczową konstrukcją, a zarazem ramą pozwalającą formułować wnioski dotyczące wizji świata społecznego pracowników poszczególnych typów organizacji, stały się zatem dwustronne relacje trzeciego sektora i jego ludzi z innymi (bardziej lub mniej znaczącymi) instytucjami i środowiskami, czyli grupami odniesienia (por.: drugi rozdział pierwszej Części pracy). Założona na wstępie badań zasada doboru organizacji pozarządowych miała na celu jedynie uzyskanie możliwie reprezentatywnej ich próby i uwzględnienie w niej większego, niż gdziekolwiek indziej w kraju, nasycenia Warszawy i jej okolic tego typu organizacjami. Zgromadzony w badaniu terenowym materiał dostarczył informacji o wielu różnicach w obrębie trzeciego sektora. Analiza materiału empirycznego pokazała bowiem znaczne zróżnicowanie poglądów badanych w zależności od tego czy organizacja, w której działali była bliska (fizycznie i symbolicznie 5 ), czy daleka organizacjom warszawskim. Tym samym, kolejną przydatną ramą teoretyczną do interpretacji wskazanych zróżnicowań okazała się opozycja centrum peryferie (por.: trzeci rozdział pierwszej Części pracy). Zdefiniowanie prezentowanej przez zbadane osoby wizji świata społecznego wymagało jeszcze oprócz wskazania elementów, które wizja ta 4 A. Piotrowski, Ład integracji. Studia z socjologii interpretatywnej, Łódź 1998, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 138. 5 Por.: Część druga, rozdział 1, punkt 2.2 niniejszej pracy.
16 Wstęp zawiera odnalezienia teoretycznego ujęcia dla rozważań o relacjach i procesach zachodzących w ramach trzeciego sektora i wokół niego. Do tego celu posłużyły mi kluczowe pojęcia teorii wymiany; przede wszystkim pojęcie daru (rozumianego jak pisze Marcel Mauss jako: darowizna, podarunek ofiarowywany szczodrze nawet wtedy, gdy ten gest towarzyszący transakcji jest tylko fikcją, formalizmem i kłamstwem społecznym 6 ) oraz częściowo przeciwstawne wobec daru pojęcie wymiany (por.: czwarty rozdział pierwszej Części pracy). W ten sposób zakreślone zostały teoretyczne ramy przeprowadzonych badań. Dokonane analizy postrzegania przez respondentów społeczeństwa obywatelskiego i trzeciego sektora zostały osadzone w ramach opozycji centrum peryferie, a zachodzące w nich relacje zinterpretowane z wykorzystaniem pojęć daru i wymiany. Badanie terenowe realizowałam w okresie od czerwca do grudnia 2001 roku. Jego celem jak już wspomniałam nie było poznanie organizacji, lecz ludzi: badałam elementy ich światopoglądu w takim zakresie, w jakim zagadnienia te związane były z faktem zaangażowania badanych w działalność organizacji pozarządowych. Perspektywę badawczą wyznaczał tutaj człowiek i formułowana przez niego wizja świata. Realizację takiego podejścia zapewnia badaczowi terenowemu m.in. metodologia teorii ugruntowanej, która stanowiła też najbardziej ogólną ramę dla proponowanego w niniejszej pracy warsztatu badawczego. Z wielu teoretycznych ram procesu badawczego, jakie proponuje metodologia teorii ugruntowanej (takich jak prawomocność teorii powstałych na podstawie odpowiednio analizowanych danych empirycznych lub określenie celu badań jako odkrywania aspektów świata społecznego na podstawie wzorów działań i interakcji procesualnych), dla mnie istotne było zwłaszcza celowe poszukiwanie w badanej grupie zróżnicowanych perspektyw i wizji świata społecznego 7. W polskiej literaturze przedmiotu obszerne omówienie koncepcji metodologii teorii ugruntowanej zawiera książka Krzysztofa Koneckiego 8. Źródła tego podejścia Konecki lokuje w: założeniach teoretycznych sym- 6 M. Mauss, Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w społeczeństwach archaicznych, (w:) M. Mauss, Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, PWN, s. 213. 7 A. Strauss, J. Corbin [1988], op. cit. (przyp. 3), s. 21 22. 8 K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych.teoria ugruntowana, Warszawa 2000, PWN.
Wstęp 17 bolicznego interakcjonizmu, zaś badacza określa mianem»naturalistycznego«badacza z humanistyczną orientacją teoretyczną, postrzegającego rzeczywistość jako definiowaną przez kreatywną jednostkę na podstawie licznych perspektyw o pochodzeniu społecznym Wyjaśnienia wymaga jeszcze jedna kwestia związana z zastosowaniem metodologii teorii ugruntowanej w omawianych badaniach. Kierunek ten przyjmuje: indukcję jako sposób teoretyzowania, tj. założenie, że: teoria, np. dotycząca jakiegoś procesu, zaczyna wyłaniać się po rozpoczęciu zbierania danych empirycznych, natomiast analiza dedukcyjna służy sformułowaniu na podstawie zaobserwowanych»zmysłowo«i»wyindukowanych«kategorii, konceptualnych wskazówek, gdzie dalej szukać grup lub podgrup porównawczych 9. Wskazówka ta w moim wypadku nie została w pełni zrealizowana: dobór próby nastąpił na początku projektowania badań; próba nie była już później uzupełniana ze względu na kryterium teoretycznego nasycenia 10. Postulat oparcia budowy próby na danych empirycznych został jednak zrealizowany poprzez przeanalizowanie zebranych wcześniej materiałów pisanych (co obszerniej zostało przedstawione w rozdziale pierwszym drugiej Części pracy), a także poprzez wykorzystanie doświadczenia osobistego i zawodowego badacza, co jest zabiegiem w tym podejściu badawczym w pełni uzasadnionym 11. Poczyniona modyfikacja była zgodna z duchem teorii ugruntowanej, która zaleca 12 użytkownikowi adaptowanie jej do sytuacji badawczej, wykorzystywanie tych elementów, których zastosowanie wydaje się możliwe i celowe ze względu na przedmiot badań 13. 9 Ibidem, s. 45. 10 Ibidem, s. 30 32. 11 Ibidem, s. 46. 12 Konecki pisze wręcz: Emergentny charakter rzeczywistości skazuje [podkr. MD] badacza na zmienność i innowacyjność w używaniu określonych metod. Z m u s z a go [podkr. MD] do»pragmatyzmu metodologicznego«, por.: K. Konecki, op. cit., s. 36. Wydaje się, że w zacytowanym fragmencie Konecki, chcąc silnie podkreślić znaczenie zasady dostosowywania metody do materiału badawczego, użył w rezultacie wyrażeń sprzecznych z duchem teorii ugruntowanej, która z założenia na nic badacza nie skazuje i do niczego go nie zmusza. Być może tak zdecydowane stanowisko Koneckiego bierze się stąd, że był on (odwrotnie niż ja) skupiony na badaniu przede wszystkim formalnej strony funkcjonowania instytucji; por.: A. Strauss, J. Corbin, [1998], op. cit., s. 23 i dalsze. 13 K. Konecki, op. cit, s. 23.
18 Wstęp Przyjęcie przeze mnie perspektywy antropocentrycznej spowodowało istotne ograniczenie przedmiotu badań i analiz: pominięte zostały takie obiektywne czynniki (stanowiące często trzon badań dotyczących działalności sektora pozarządowego), jak formalna lub nieformalna struktura organizacji, kultura organizacyjna (w tym style zarządzania), zakres jakościowy i ilościowy działań organizacji, itp. Zagadnienia te, a raczej ich interpretacje dokonywane przez badanych, stanowiły jedynie kontekst zarówno dla przeprowadzanych wywiadów, jak i dla wniosków formułowanych w trakcie późniejszej pracy analitycznej i interpretacyjnej nad zgromadzonym materiałem. Przykładem mogą tu być stawiane przeze mnie na początku wywiadu pytania 14 dotyczące działalności organizacji, które stanowiły zaledwie pretekst, element wprowadzający do wywiadu właściwego; miały także na celu uzyskanie od badanego informacji dotyczących nie tego jak jest, lecz raczej tego, jak jego zdaniem jest czyli subiektywnego rozumienia i postrzegania takich aspektów organizacji, jak misja, cele, zakres działań, struktura, itp. Przed dokonaniem ostatecznego wyboru metod i technik starałam się zapoznać ze stosowanymi w badaniach socjologicznych podejściami badawczymi wykorzystywanymi do portretowania grup społecznych. Autorzy większości analiz, do których dotarłam 15, decydowali się na zastosowanie jednej lub dwu technik; najczęściej były to wywiady kwestionariuszowe i analiza dostępnych danych statystycznych, rzadziej wywiady. Zwykle jednak portretowane grupy społeczne dawały się łatwo wyodrębnić, przynajmniej na podstawie jednej, tzw. obiektywnej cechy: zawodu (np. pielęgniarki, górnicy, pracownicy socjalni), wykształcenia (np. inteligencja), wieku (np. studenci) lub miejsca zamieszkania (np. mieszkańcy wsi, mieszkańcy Rzeszowa), a często typologię tę opierano na kilku wymiarach, jak w wypadku dziennikarzy wrocławskich, młodego pokolenia wsi polskiej czy inteligencji prowincjonalnej. 14 Por.: scenariusz wywiadu zamieszczony w internecie na stronie http://antropologia.isns.uw.edu.pl/technokraci_dobroczynnosci.pdf 15 Ciekawy przegląd możliwych podejść metodologicznych do tego rodzaju badań zawiera zbiór pod redakcją Zdzisława Zagórskiego, Socjologiczne portrety grup społecznych, tom I, Wrocław 1999, tom II, Wrocław 2002, WUW, a także opracowania Jacka Kurczewskiego dotyczące polskiej klasy średniej, por.: m.in. J. Kurczewski, Zamiast wstępu. Od mieszczaństwa do klas średnich i Etos polskich klas średnich w procesie przemian. Podsumowanie, (w:) J. Kurczewski, I. Jakubowska-Branicka (red.), Biznes i klasy średnie. Studia nad etosem, Warszawa 1994, ISNS UW, s. 5 16 i 235 262.
Wstęp 19 Badani przeze mnie pracownicy organizacji pozarządowych to grupa dużo trudniejsza do zdefiniowania, niż wskazane powyżej, i w znacznie większym stopniu zróżnicowana pod względem wieku, wykształcenia, miejsca zamieszkania oraz wykonywanego zawodu. Dla wielu z nich praca w organizacji nie była pracą zarobkową. Nawet zaś, gdy otrzymywali za nią wynagrodzenie, to w ramach organizacji wykonywali oni bardzo różne zawody 16, byli terapeutami, księgowymi, managerami, prawnikami, itd. W tej sytuacji problematyczne wydaje się ścisłe określenie badanej grupy jako grupy zawodowej. Celem zastosowanych przeze mnie technik zbierania danych i ich interpretacji było zbudowanie wielowymiarowego portretu tej grupy i zaprezentowanie spójnego mimo istotnego zróżnicowania wewnętrznego obrazu tytułowej samoświadomości społecznej pracowników organizacji pozarządowych w Polsce 17. Szczegółową relację z podjętych przeze mnie decyzji metodologicznych Czytelnik odnajdzie w poświęconej tym zagadnieniom drugiej Części niniejszej pracy. Cześć trzecia, najobszerniejsza, stanowi prezentację wyników przeprowadzonych badań. Zgodnie z poczynionymi założeniami metodologicznymi, dokonałam w niej analizy różnych aspektów samoświadomości społecznej pracowników polskich organizacji pozarządowych, przede wszystkim rozumienia przez nich wybranych pojęć. Rozdział pierwszy trzeciej Części stanowi wprowadzenie w tę problematykę: oprócz scharakteryzowania grupy badanej zostały w nim zawarte analizy pojęć zaangażowanie społeczne i działanie w organizacji. Rozdział drugi prezentuje analizy postrzegania przez badanych podstawowych z punktu widzenia moich badań elementów świata społecznego: ludzi trzeciego sektora, organizacji pozarządowych, sektora publicznego i adresatów działań organizacji. Wstępne wnioski na ich temat Czytelnik odnajdzie w rozdziale trzecim, w którym przeprowadziłam analizy porównawcze wymienionych pojęć. Czwarty rozdział części badawczej to uzupełnienie wizji świata społecznego badanych o analizę pojęć potraktowanych tutaj jako pomocnicze, wśród których znalazły się media, biznes oraz Kościół i religia. Cześć badawczą zamyka analiza glos (rozdział piąty), w której zaprezentowałam 16 Określenie wykonywany zawód nie jest w tym kontekście do końca precyzyjne, gdyż nakłada się na pełnione w organizacjach funkcje, por.: Część trzecia, rozdział 1, punkt 1. 17 Por.: Część czwarta niniejszej pracy.
20 Wstęp bardziej ogólne w stosunku do już przedstawionych wypowiedzi badanych, dotyczące postrzegania przez nich ludzi, rzeczywistości społecznej, przeszłości i przyszłości, a także poglądów na temat zasad, które ich zdaniem powinny być realizowane w życiu społecznym. Zawarte w części badawczej analizy i interpretacje starałam się zgodnie z przyjętymi założeniami metodologicznymi w jak najbardziej rygorystyczny sposób zakotwiczyć w uzyskanych wynikach. Część czwarta pracy to podsumowanie, wskazujące pewne tendencje, które nie tyle wprost wynikają z zaprezentowanych dotąd zestawień i obliczeń, ile przedstawiają mój sposób postrzegania i interpretowania całości zgromadzonego materiału badawczego. Z tego powodu niektóre tezy postawione w tej części pracy mogą się Czytelnikowi wydać zbyt stanowcze. Wyostrzenie ich miało jednak na celu wskazanie ogólnych (niestety czasem niepokojących 18 ) wniosków, jakie wynikają z zebranego materiału i dokonanej analizy. W żadnym razie moim celem nie było zaprezentowanie jednoznacznego obrazu polskiego trzeciego sektora, z którym pozostaję (i mam nadzieję pozostanę) związana zarówno emocjonalnie, jak i zawodowo. Podsumowania zostały zakończone próbą odpowiedzi na pytanie, czy polski trzeci sektor można uznać za ruch społeczny. miejscu. 18 Jeśli w rozprawie naukowej tego rodzaju oceny w ogóle są prawomocne i na