Historia elektrofizjologii w Polsce

ARTYKU REDAKCYJNY Jan KOCHANOWSKI Anna PUCZYÑSKA Joanna CEGIELSKA Historia elektrofizjologii w Polsce History of electrophysiology in Poland Klinika Neurologii II Wydzia³ Lekarski Warszawski Uniwersytet Medyczny Kierownik Kliniki: Prof. dr hab. n. med. Jan Kochanowski Dodatkowe s³owa kluczowe: neurofizjologia Polska historia Additional key words: neurophysiology Polish history Adres do korespondencji: Prof. dr hab. n. med. Jan Kochanowski Klinika Neurologii II Wydzia³ Lekarski Warszawski Uniwersytet Medyczny ul. Ceg³owska 80, 01-809 Warszawa Tel/fax: +48 22 5690239 e-mail: apuczynska@hotmail.com Pocz¹tki nauki o czynnoœci bioelektrycznej uk³adu nerwowego siêgaj¹ XVIII wieku, a narodziny neurofizjologii by³y nierozerwalnie zwi¹zane z postêpem nauki o elektrycznoœci i tzw. biopr¹dach. Prekursorem elektrycznoœci zwierzêcej by³ w³oski fizyk, lekarz i fizjolog, profesor Uniwersytetu Boloñskiego Luigi Galvani, yj¹cy w latach 1737-1798 (rycina 1). Podczas badañ anatomicznych przeprowadzanych na abich udkach uzyska³ pobudzenie miêœni, które b³êdnie przypisa³ elektrycznoœci zwierzêcej. W 1786 roku opisa³ pionierskie doœwiadczenie, w którym u ywaj¹c maszyny elektrostatycznej uzyska³ skurcz miêœnia aby i by³y to pierwsze obserwacje dotycz¹ce zjawisk elektrycznych w tkankach zwierzêcych. Tym samym zwróci³ uwagê badaczy na now¹ dziedzinê wiedzy, nazwan¹ póÿniej elektrochemi¹. Pomimo b³êdnego rozumienia zjawiska elektrycznoœci zwierzêcej (rycina 2) Galvani przyspieszy³ rozwój nauki w dziedzinie elektrycznoœci, inspiruj¹c innych do zg³êbiania tego zagadnienia. Systematycznie przeprowadzane przez niego doœwiadczenia sta³y siê podstaw¹ do stworzenia pierwszego ogniwa elektrycznego, jednak z powodu ubogiego oprzyrz¹dowania praca ta nie by³a w pe³ni zaakceptowana przez kilkadziesi¹t lat [5,6]. Z kolei Alessandro Volta (1745-1827) dowiód³ w 1796 roku, e przyczyn¹ zjawiska elektrycznoœci zwierzêcej jest powstanie tzw. napiêcia kontaktowego podczas zamkniêcia obwodu przez tkankê miêœniow¹ w momencie zetkniêcia siê z ni¹ dwóch ró nych metali. Spostrze enia te potwierdzi³ nastêpnie Emil Heinrich du Bois-Reymond (1818-1896) profesor fizjologii w Berlinie, który stworzy³ podstawy elektrodiagnostyki klinicznej tworz¹c miêdzy innymi mechanizm skurczu miêœnia szkieletowego [1,5,6]. Kolejnym prze³omowym krokiem by³o doœwiadczenie Richarda Catona, brytyjskiego fizjologa, który zaobserwowa³ wahania galwanometru po przy³o eniu elektrody bezpoœrednio do kory mózgu zwierz¹t i nazwa³ je pr¹dami elektrycznymi. Geneza wszystkich metod diagnostycznych stosowanych w elektrofizjologii pozostaje wci¹ wspólna i nierozerwalnie wi¹ e siê z rozwojem techniki pomiaru napiêæ bioelektrycznych. Pocz¹tkowo najbardziej intensywnie by³y prowadzone badania w Europie, a póÿniej w pierwszej po³owie XX wieku w krajach skandynawskich i Ameryce Pó³nocnej. Dla dalszego rozwoju nauki o czynnoœci bioelektrycznej uk³adu nerwowego istotne znaczenie mia³y równie badania polskich uczonych, czemu poœwiêcony bêdzie ten krótki rys historyczny. Pionierami elektrofizjologii w Polsce i w pewnym stopniu równie na œwiecie byli Rycina 1 Luigi Galvani. Rycina 2 Odkrycie elektrycznoœci zwierzêcej w 1786 roku. Discovery of animal electricity. wybitni fizjolodzy krakowscy. Ju bowiem w 1864 roku profesor Józef Majer (pierwszy kierownik Katedry Fizjologii w Krakowie) wyda³ podrêcznik Fizjologia uk³adu nerwowego a w 1857 Fizjologiê zmys³ów. Przedmiotem jego wielu zainteresowañ by³a równie fizjologia miêœni i nerwów. Jego nastêpca profesor Gustaw Piotrowski mia³ podobne zainteresowania a wspó³pracuj¹c z Wiedmanem napisa³ pracê O chy oœci, z jak¹ siê stan czynny w nerwach udziela. Za ojca polskiej neurofizjologii uwa a siê jednak Napoleona Nikodema Cybulskiego (1854-1919) (rycina 3), profesora i kierownika Zak³adu Fizjologii Wydzia³u Uniwersytetu Jagielloñskiego. Wa n¹ rolê w rozwoju nauki odegrali równie jego asystenci A. Beck (1863-1942, rycina 4) i S. Jeleñska-Macieszyna [10]. Napoleon Cybulski jest uznawany za twórcê polskiej szko³y neurofizjologii i jednoczeœnie za jednego z najwybitniejszych polskich naukowców XIX i XX wieku, gdy 1059

Rycina 3 Napoleon Nikodem Cybulski. Rycina 4 Adolf Beck. Rycina 6 Kserokopia publikacji. Copy of the important publication. Rycina 5 Adolf Beck i Napoleon Cybulski. w kierowanym przez niego zak³adzie powsta³o szereg istotnych i nowatorskich w skali œwiatowej odkryæ. Spuœcizna prowadzonych bezpoœrednio przez Napoleona Cybulskiego i pod jego kierunkiem badañ naukowych jest niezwykle bogata a jego praca przyczyni³a siê do rozwoju ca³ej elektrofizjologii. Napoleon Cybulski by³ bowiem miêdzy innymi inicjatorem rejestracji potencja³ów czuciowych kory mózgu (1890), badañ oscylacyjnej aktywnoœci kory mózgowej (1914) a tak e prowadzi³ doœwiadczenia dotycz¹ce pobudliwoœci miêœni i nerwów (1890-1916). Prace, których by³ inicjatorem i wielokrotnie wykonawc¹, sta³y siê podstaw¹ dla rozwoju metod diagnostyki uk³adu nerwowego: elektroencefalografii, neurografii oraz czuciowych potencja³ów wywo- ³anych [16]. W tym samym czasie prace dotycz¹ce rejestracji pr¹dów mózgowych prowadzi³ angielski fizyk i wyk³adowca w szkole medycznej w Liverpoolu Richard Caton (1842-1926) i to prawdopodobnie on jako pierwszy zarejestrowa³ bezpoœrednie sygna³y elektryczne z powierzchni kory mózgu zwierz¹t. Do ich rejestracji u y³ galwanometru wynalezionego przez Lorda Kelvina w 1858 roku. W latach póÿniejszych og³osi³ równie wyniki obserwacji dotycz¹ce wp³ywu œwiat³a na czynnoœæ elektryczn¹ mózgu. W roku 1886 pracê na wydziale fizjologii Uniwersytetu Jagielloñskiego rozpocz¹³ 23-letni Adolf Beck, który od 1888 roku pod kierunkiem i z inspiracji Napoleona Cybulskiego rozpocz¹³ badania dotycz¹ce zmiennej aktywnoœci kory mózgowej po dra nieniu nerwów obwodowych (rycina 5). Prace te by³y przeprowadzane na makakach i psach, poprzez umieszczanie elektrod na korze mózgowej. Zapis zaœ rejestrowano po pobudzeniu bodÿcem elektrycznym nerwów obwodowych. Udowodniono, e zmiana aktywnoœci kory mózgowej jest zwi¹zana z dra nieniem nerwów obwodowych i jednoczeœnie obalono teoriê Wiliama Horseya, jakoby rejestrowane potencja³y by³y jedynie pr¹dem czynnoœciowym miêœni czaszki [16]. Niew¹tpliw¹ innowacj¹ w pracach Adolfa Becka i Napoleona Cybulskiego by³o zastosowanie standaryzowanych bodÿców dra ni¹cych. Przed nimi powszechne bowiem by³o dra nienie nerwów i miêœni za pomoc¹ cewki indukcyjnej aparatu du Bois- Reymonda, która nie dawa³a mo liwoœci okreœlenia wielkoœci stosowanego bodÿca. Cybulski wskaza³ na wady tego sposobu i zaproponowa³ znacznie lepsz¹ metodê dra - nienia przy pomocy roz³adowania kondensatora [2,4]. Kolejnym nowatorskim pomys³em by³o stworzenie metodologii mapowania kory na podstawie wielkoœci amplitudy wywo³anego potencja³u elektrycznego. Ówczeœnie stosowana aparatura by³a prymitywnym prototypem wzmacniacza i pozwala³a na rejestrowanie natê enia pr¹du tylko w mikroamperach [13]. Wyniki zarejestrowanych wychyleñ galwanometru zapisanych na uk³adzie rzêdnych zosta³y opublikowane jako Dalsze badania zjawisk elektrycznych w korze mózgowe w 1896 roku (rycina 7) [16]. Cybulski równolegle do badania zjawisk elektrofizjologicznych mózgu, prowadzi³ od pocz¹tku 1890 roku równie intensywne pra- 1060 J. Kochanowski i wsp.

Rycina 7 Zapis wychyleñ galwanometru dokonywany na uk³adzie rzêdnych przez Becka i Cybulskiego (opublikowany w 1896 roku). Recording of galwanometer oscillations on vertical axis performed by Beck and Cybulski (1896 year). ce badawcze nad zjawiskami bioelektrycznymi miêœni. Dzia³aj¹cy na zasadzie kondensatora stymulator Cybulskiego (excitator absolutus), pozwala³ na precyzyjne stosowanie powtarzalnych bodÿców pobudzaj¹cych nerwy i miêœnie okreœlonym ³adunkiem w okreœlonym krótkim czasie [16]. W latach póÿniejszych Napoleon Cybulski bada³ w³aœciwoœci pr¹dów spoczynkowych i czynnoœciowych w miêœniach i w swoich pracach podj¹³ próbê wyjaœnienia zjawisk powstawania i rozprzestrzeniania siê potencja³u czynnoœciowego w obrêbie miêœni. S³usznie uwa a³, e potencja³ spoczynkowy jest cech¹ zdrowych komórek miêœniowych, a miejscem jego powstawania jest b³ona komórkowa. Wskazywa³ równie s³usznie na zmiany w nierównomiernym roz- ³o eniu jonów w poprzek b³ony komórkowej, jako Ÿród³a powstawania pr¹dów czynnoœciowych [16]. Upatrywa³ Ÿród³a powstawania pr¹dów czynnoœciowych w ruchu jonów. Obserwacje Cybulskiego znacznie wyprzedza³y wyniki badañ Hodgkina i Katza, które dotyczy³y generacji potencja³u spoczynkowego i czynnoœciowego w obrêbie neuronów, co œwiadczy o niezwyk³ej intuicji naukowej krakowskiego fizjologa [16]. Zupe³nie nowatorskimi by³y równie badania Adolfa Becka nad czynnoœci¹ bioelektryczn¹ rdzenia krêgowego aby. Wyniki jego doœwiadczeñ zosta³y opublikowane w pracy doktorskiej Oznaczenie lokalizacji w mózgu i rdzeniu za pomoc¹ zjawisk elektrycznych w 1890 roku (rycina 6) i przedstawione w najszerzej podówczas czytanym piœmie fizjologicznym Centerblatt für Physiologie. Rozprawa Becka dotyczy³a lokalizacji funkcji sensorycznych w mózgu jak i samego elektroencefalogramu a autor opisa³ miêdzy innymi wystêpowania desynchronizacji kory mózgu w odpowiedzi na stosowane bodÿce. Jego artyku³ rozpêta³ burzê w¹tpliwoœci dotycz¹c¹ pierwszeñstwa odkrycia opisywanych zjawisk, Ernest Fleischl von Marxow dowodzi³ bowiem, e obserwacje czynnoœci elektrycznej mózgu spisa³ wczeœniej w liœcie z³o onym w sejfie Cesarskiej Akademii Nauk w Wiedniu. W tym czasie rozwój takich badañ by³ na œwiecie intensywny, jednak badacze nie og³aszali natychmiast swoich spostrze eñ, co niekiedy powodowa³o znaczne trudnoœci w ustaleniu prawdziwego odkrywcy. Jest to jednak mo - liwe, bowiem pracowali oni z regu³y w odosobnionych oœrodkach. W latach 1913-1914 do badañ nad czynnoœci¹ bioelektryczn¹ mózgu powróci³ Cybulski i wówczas krakowski Zak³ad Fizjologii dysponowa³ ju mo liwoœci¹ zapisu fotograficznego czynnoœci mózgu odbieranej przy pomocy galwanometru strunowego. Podczas badañ przeprowadzanych na psach i ma³pach, zarejestrowano tutaj za pomoc¹ galwanometru Einthovena czynnoœæ spoczynkow¹ mózgu, której czêstotliwoœæ wahañ u psa wynosi³a 8-10 Hz. Zaobserwowano ponadto, e iloœæ tych wahañ i ich amplituda wzrasta podczas napadu padaczkowego [3,16], co by³o jednoznaczne ze stwierdzeniem rytmu alfa, na 15 lat przed Hansem Bergerem (twórc¹ klinicznej elektrofizjologii) [10]. Wyniki prac zakoñczonych w 1914 roku Napoleon Cybulski opublikowa³ wraz ze swoj¹ wspó³pracowniczk¹ S. Jeleñsk¹-Macieszyn¹ w 1917 roku, a praca Pr¹dy czynnoœciowe kory mózgu zawiera³a pierwsz¹ na œwiecie fotografiê zapisu EEG napadu padaczkowego wywo³anego dra nieniem elektrycznym kory mózgu psa (rycina 8). Zapis ten jest cytowany w literaturze œwiatowej jako pierwszy stosunkowo czytelny zapis napadu padaczkowego [15,16]. Wówczas jednak odkrycie Napoleona Cybulskiego nie wywo³a³o wiêkszego zainteresowania klinicystów ze wzglêdu na brak mo liwoœci technicznych, które umo - liwia³yby ich zastosowanie kliniczne. I dopiero w latach 20-30-tych XX wieku Hans Berger stworzy³ metodê diagnostyki stosowan¹ w warunkach klinicznych [8,14]. Ale ju w 1913 roku, pracuj¹cy w Kijowie Ukrainiec polskiego pochodzenia Prawdzicz- Nemiñski, u ywaj¹c galwanometru zarejestrowa³ siedem ró nych typów zmian czynnoœci bioelektrycznej mózgu u œwinki morskiej i psów. Zarejestrowa³ on czynnoœæ kory wzrokowej i ruchowej, uzyskuj¹c zapis fal alfa i beta i t¹ rejestracjê nazwa³ elektrocerebrogramem [7,11]. We wczesnych latach XX wieku Kaufman z Petersburga, uczeñ wybitnego neurologa rosyjskiego W. Bechteriewa, zapisa³ czynnoœæ mózgu zarówno bezpoœrednio z kory jak i przez koœæ i oponê tward¹ [16]. W lipcu 1924 roku zosta³ wykonany przy u yciu galwanometru Edelmana I zapis bioelektrycznej czynnoœci mózgu u 17-letniego ch³opca, który by³ przygotowywany do operacji usuniêcia guza mózgu, a pomiarów dokona³ w³aœnie Hans Berger. W latach dwudziestych przeprowadzi³ on jeszcze kilka podobnych rejestracji u osób pozbawionych czêœci koœci czaszki. Zapis na papierze œwiat³oczu³ym regularnych fal z czêstoœci¹ 10 cyklów na sekundê nazwa³ falami alfa. Pierwszy zapis czynnoœci bioelektrycznej mózgu cz³owieka przez nieuszkodzon¹ czaszkê Hans Berger uzyska³ w roku 1925, przeprowadzaj¹c badanie u swojego syna. Wyniki utrzymywa³ jednak w tajemnicy a do skompletowania wiêkszego materia³u, który opublikowa³ w artykule Über das Elektroenkephalogramm des Menschen (1929). Uzyskany zapis nazwa³ elektroencephalogramem a w kolejnych pracach publikowanych co roku potwierdzi³ wystêpowanie w mózgu cz³owieka wiêkszoœci zjawisk opisywanych u zwierz¹t. W latach trzydziestych XX wieku rozwój techniczny spowodowa³ gwa³towne przyspieszenie badañ nad czynnoœci¹ bioelektryczn¹ mózgu cz³owieka. W tym czasie pojawi³y siê bowiem pierwsze aparaty EEG z zapisem atramentowym oparte na technice lampowej i zaczêto podejmowaæ próby analizy czêstotliwoœci czynnoœci bioelektrycznej mózgu [3]. Pierwsze w Polsce badanie EEG u cz³owieka zosta³o wykonane przez Z. Dhrockiego (1937-1939), który pracowa³ w Klinice Psychiatrii Uniwersytetu Warszawskiego. Pielêgnowa³ on tradycjê szko³y Cybulskiego i opublikowa³ kilka prac, jednak badañ nie móg³ kontynuowaæ ze wzglêdu na wybuch II wojny œwiatowej. W 1936 roku we Wroc³awiu Foerster i Altenburger wykonali badanie elektrokortykograficzne. Pod koniec lat trzydziestych XX wieku g³ówne prace nad analiz¹ i czynnoœci¹ bioelektryczn¹ mózgu przenios³y siê jednak do oœrodków w Ameryce Pó³nocnej, Anglii, Francji, Belgii, Niemczech i Rosji. II wojna œwiatowa zahamowa³a rozwój badañ w prawie ca³ej Europie, chocia kontynuowane one by³y w krajach skandynawskich. Jednak w tym okresie nie zaowocowa³y one istotnymi publikacjami klinicznymi, ale doniesieniami z neurofizjologii eksperymentalnej (Ragnar Granit nagroda Nobla w 1967 roku). G³ówny nurt prac badawczych nad czynnoœci¹ bioelektryczn¹ mózgu cz³owieka przeniós³ siê w tym czasie do Stanów Zjednoczonych i Kanady [18]. Po zakoñczeniu II wojny œwiatowej polscy uczeni ponownie uzyskali szansê przyczynienia siê do rozwoju elektroencefalografii. Pierwszy bowiem encefaloskop katodowy zosta³ zbudowany w Polsce w 1947 roku w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego z inicjatywy lekarza psychiatry W³adys³awa Semadeniego. Pracowa³ on pod kierunkiem ówczesnego adiunkta Instytutu Fizyki J. Pniewskiego i przy poparciu J. Mazurkiewicza Kierownika Kliniki Psychiatrii UW, a do jego konstrukcji u yto lamp katodowych pochodz¹cych z rozbitych w Gdañsku niemieckich ³odzi podwodnych a zapis rejestrowano z ekranu encefalosko- 1061

pu na taœmie filmowej. Wkrótce zaczê³y powstawaæ pierwsze pracownie EEG, a w 1948 roku W³adys³aw Semadeni utworzy³ pracowniê w Klinice Psychiatrycznej w Warszawie i zosta³ jej kierownikiem. U ywa³ on do rejestracji aparatu firmy Rham, w którym zapis powstawa³ na papierze termoczu³ym z podgrzewanymi piórkami [3]. W tym samym roku ma³ eñstwo Karolina i Adam Jusowie, we wroc³awskiej Klinice Psychiatrii, wykonali swoje pierwsze prace elektroencefalograficzne na aparacie ocalonym z wojny, którego u ywa³ jeszcze Foerster i jego wspó³pracownicy w latach trzydziestych. Wkrótce ma³ eñstwo to przenios³o swoje prace badawcze do odzi a potem do Pruszkowa i Warszawy, gdzie w latach piêædziesi¹tych Adam Jus by³ kierownikiem Kliniki Psychiatrii. Jusowie maj¹ ogromne zas³ugi w propagowaniu wiedzy i kszta³ceniu lekarzy, byli reprezentantami w Polsce ducha francuskiej szko³y neurofizjologii klinicznej. W roku 1953 rozpoczêli oni w odzi prowadzenie szkolenia podstawowego z zakresu EEG a ich pierwszymi uczniami zostali J. Majkowski i A. Janusz [5]. W kolejnych latach szkolenia z zakresu elektrofizjologii przeniesiono do Instytutu w Tworkach (Jus i Ekiert, doroœli) oraz do Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie (Koœlacz-Folga, dzieci-autorka pierwszej polskiej monografii o elektroencefalografii dzieciêcej) [3,5]. Na uczestnikach tych pierwszych szkoleñ obecnie opiera siê elektroencefalografia w naszym kraju. Na pocz¹tku lat piêædziesi¹tych XX wieku powsta³a pracownia w Klinice Neurologicznej Akademii Medycznej w Warszawie, której kierownictwo obj¹³ neurolog i neurofizjolog profesor Jerzy Majkowski. W 1957 roku natomiast utworzono pracowniê EEG w Klinice Neurochirurgii w Warszawie, która zajmowa³a siê g³ównie badaniami u chorych z padaczk¹ przed kwalifikacj¹ do leczenia operacyjnego i to w³aœnie tutaj wykonano pierwsze polskie badanie elektrokortykograficzne [3]. Ju w 1956 roku powsta³a pracownia EEG przy Klinice Neurochirurgii w Krakowie, gdzie trafi³ 16-kana³owy aparat EEG firmy Schwarzer. Przez pierwsze lata badania prowadzone by³y tutaj pod kierunkiem dr Jerzego Grabowskiego a nastêpnie Jana Tr¹bkê, który w 1961 roku obroni³ pracê doktorsk¹: Czynnoœæ bioelektryczna mózgu zawarta w paœmie 200-500 Hz. Cztery lata póÿniej habilitowa³ siê on na podstawie pracy Elektrofizjologiczny obraz asymetrii pó³kul mózgu, a w latach siedemdziesi¹tych XX wieku zosta³ kierownikiem i jednoczeœnie za³o ycielem Zak³adu Informatyki Medycznej [19]. W latach 40-50-tych XX wieku nast¹pi³ rozkwit elektromiografii, kiedy to pracuj¹cy w Kopenhadze Fritz Buchthal stworzy³ podstawy iloœciowej elektromiografii klinicznej. Pos³ugiwa³ siê on metod¹ manualn¹, polegaj¹c¹ na rêcznym pomiarze i analizie dwudziestu powtarzaj¹cych siê potencja³ów czynnoœciowych jednostki ruchowej [7]. Sam termin EMG zosta³ wprowadzony w 1943 roku przez Weddella i wsp. [19]. W badaniach neurograficznych, pocz¹tkowo ze wzglêdów technicznych, mo liwe by³o badanie przewodzenia jedynie we w³óknach ruchowych a od 1949 roku rozpoczêto równie pomiary we w³óknach czuciowych. Badania te by³y przeprowadzane zarówno u ludzi zdrowych jak i u pacjentów z chorobami nerwowo-miêœniowymi. Pierwsza w Polsce pracownia elektromiografii powsta³a w Warszawie w 1959 roku i by³a kierowana przez wybitn¹ postaæ polskiej neurofizjologii profesor Irenê Hausmanow¹-Petrusewicz. W pracowni tej prowadzono badania diagnostyczne i naukowe z zakresu elektromiografii, elektroneurografii i transmisji nerwowo-miêœniowej, w stanie normy i patologii [7]. Bardzo obszerny dorobek naukowy pani Profesor i jej wspó³pracowników ma zasiêg œwiatowy. W roku 1954 zosta³a profesorem nadzwyczajnym, w 1975 profesorem zwyczajnym a jej dorobek liczy oko³o 400 prac (w tym 31 ksi¹ ek, jak Elektromiografia kliniczna, Choroby nerwowomiêœniowe i Choroby nerwów obwodowych ). Jest doktorem honoris causa Uniwersytetu Pasteura i cz³onkiem honorowym 14 towarzystw naukowych (w tym 12 zagranicznych). Obecnie pani profesor jest Kierownikiem Zespo³u Chorób Nerwowo-Miêœniowych Instytutu Medycyny Doœwiadczalnej i Klinicznej PAN imienia Miros³awa Mossakowskiego i nadal prowadzi aktywn¹ dzia- ³alnoœæ naukow¹ i dydaktyczn¹ [10,18]. Spoœród naukowców polskich w dziedzinie neurofizjologii postaci¹ o znacz¹cym dorobku naukowym jest równie profesor Barbara Emeryk-Szajewska, której prace wp³ynê³y na rozwój i unowoczeœnienie diagnostyki elektrofizjologicznej chorób nerwowo-miêœniowych (w zakresie miastenii i zespo³ów miastenicznych oraz stwardnienia zanikowego bocznego). W 2008 roku zosta³ wydany pod redakcj¹ jej i docent Marii Niewiadomskiej-Wolskiej I tom Neurofizjologii klinicznej, poœwiêcony zagadnieniom elektromiografii i neurografii. Nale y tu równie doceniæ dorobek wieloletniego kierownika Zak³adu Neurofizjologii w Instytucie Psychiatrii i Neurologii profesor Danuty Wochnik-Dyjas (honorowego cz³onka PTNK) oraz profesor Katarzyny Rowiñskiej- Marciñskiej. Liczne pracownie EMG zaczê³y powstawaæ w latach siedemdziesi¹tych XX wieku, co wi¹ e siê z wprowadzeniem metod automatycznych i programów komputerowych. Otworzy³y one nowe mo liwoœci, dziêki którym dosz³o do upowszechnienia badañ EMG. Sta³a siê bowiem mo liwa szersza analiza i ocena wiêkszej liczby parametrów oraz automatycznego badania zale noœci miêdzy nimi [7]. Twórc¹ programów do automatycznego zbierania danych EMG by³ dr hab. mat. Jerzy Kopeæ, wieloletni adiunkt Kiniki Neurologicznej w Warszawie i wspó³pracownik profesor Hausmanowej, który ca³e ycie zawodowe poœwiêci³ zagadnieniom neurofizjologii klinicznej. Profesor Jerzy Majkowski za³o y³ w 1993 roku Fundacjê Epileptologii, staj¹c na czele Kliniki Neurologii i Epileptologii Centrum Medycznego Kszta³cenia Podyplomowego w Warszawie. Natomiast neurochirurg Eugeniusz Mempel zastosowa³ jako pierwszy w Polsce elektrody g³êbinowe do badania czynnoœci bioelektrycznej mózgu cz³owieka. Jako pierwszy, wspó³pracuj¹c z profesorami Tadeuszem Baci¹ i Romanem Stadnickim, prowadzi³ on badania nad umiejscowieniem mózgowych ognisk padaczkorodnych za pomoc¹ stereoelektroencefalografii [9]. Profesor T. Bacia prowadzi³ tak e badania dotycz¹ce cichych klinicznie napadów padaczkowych. W 1968 roku wprowadza³ on stereoencefalografiê (SEEG) do badañ nad padaczk¹, ze szczególnym uwzglêdnieniem ogniska padaczkowego i mechanizmu napadów. Wspó³dzia- ³a³ on tak e w opracowaniu polskiego echoencefaloskopu (1966-1968) i wprowadzaniu echoencefalografii do praktyki klinicznej [9]. Du ¹ aktywnoœci¹ cechowa³ siê równie oœrodek neurofizjologii w Poznaniu, gdzie w 1960 roku zastosowano metodê operacyjnego leczenia padaczki. W Katedrze Psychiatrii Warszawskiej Akademii Medycznej kierownictwo objê³a prof. Wanda Horyd, która kierowa³a przez wiele lat równie Zak³adem Neurofizjologii Klinicznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Po niej zagadnieniami elektrofizjologii klinicznej w chorobach psychicznych zajmowa³a siê dr Halina Ekiert i profesor Waldemar Antoni Szelenberger oraz dr Micha³ Skalski, których przedmiotem badañ sta³y siê przede wszystkim zagadnienia dotycz¹ce snu w zdrowiu i patologii. W neurologii wojskowej z kolei aktywnym badaczem w zakresie neurofizjologii sta³ siê profesor Teofan Dom a³ a obecnie ju jego nastêpcy. Nale y równie wspomnieæ o znacz¹cej roli w rozwoju neurofizjologii klinicznej Instytutu Nenckiego, który wspó³pracowa³ z Oœrodkiem Neurochirurgii Polskiej Akademii Nauk. Wspó³praca ta rozwinê³a siê w zakresie badania wielu modalnoœci potencja³ów wywo³anych (Prof. Remigiusz Tarnecki, prof. Jerzy Konorski). W Instytucie Nenckiego rozpoczyna³a swoj¹ pracê naukow¹ prof. El bieta Jankowska, laureatka nagrody im. Marcelego Nenckiego w 2011 roku, która jest jedn¹ z najwybitniejszych specjalistów w dziedzinie organizacji funkcjonalnej rdzenia krêgowego i obecnie prowadzi systematyczne badania na Uniwersytecie w Göteborgu, wspó³pracuj¹c z naukowcami z ca³ego œwiata [10]. Du a dynamika rozwoju ró nych technik elektrofizjologicznych sprawi³a, e ograniczone ramy tego artyku³u uniemo liwiaj¹ chocia by wymienienie wielu wa nych postaci. Niew¹tpliwie jednak nale y wspomnieæ profesor Zofiê Majewsk¹ z Gdañska, twórczyniê neurologii dzieciêcej w Polsce i osobê doceniaj¹c¹ znaczenie neurofizjologii w wieku rozwojowym [12,17). Pe³n¹ nowoczesn¹ dzieciêc¹ neurofizjologiê kliniczn¹ w Krakowie utworzy³ profesor Marek Kaciñski Kierownik Katedry Neurologii Dzieci i M³odzie y Uniwersytetu Jagielloñskiego. Pierwsza Sekcja EEG powsta³a w roku 1958 przy Polskim Towarzystwie Psychiatrycznym i w trzy lata póÿniej zosta³a w³¹czona do Miêdzynarodowej Federacji Towarzystw EEG i Neurofizjologii Klinicznej. Powstanie w 1976 roku Polskiego Towarzystwa Elektroencefalografii i Neurofizjologii Klinicznej by³o udan¹ prób¹ scalenia neurofizjologii klinicznej w Polsce. W marcu 1977 odby³ siê w Warszawie zjazd za³o ycielski Towarzystwa, podczas którego prezesem zosta³ wybrany profesor Jerzy Majkowski. W roku 1993 na zjeÿdzie Krajowym w Miêdzyzdrojach przy niewielkiej przewadze g³osów dokonano zmiany nazwy Towarzystwa na Pol- 1062 J. Kochanowski i wsp.

skie Towarzystwo Neurofizjologii Klinicznej (PTNK). Prezesami Zarz¹du G³ównego PTNK byli kolejno profesorowie: Jerzy Majkowski, W³adys³aw Traczyk, Tadeusz Bacia, Jan Tr¹bka, Marek Kowalczyk i Jerzy Kotowicz. Od 2006 roku prezesem PTNK jest prof. Jan Kochanowski, kierownik Kliniki Neurologii II Wydzia³u Lekarskiego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Poza oœrodkami akademickimi rozwin¹³ siê w ostatnich latach w Polsce biofeedback (dr Michaela Pakszys, dr Alicja Kubik). Opiekê naukow¹ nad nim objê³o PTNK tworz¹c sekcjê biofeedbacku, a dr Alicja Kubik opracowa³a zasady szkolenia w tej dziedzinie neurofizjologii klinicznej. Nie by³oby rozwoju elektrofizjologii bez stale udoskonalanych metod rejestracji i analizy danych. Pozwalaj¹ one na coraz precyzyjniejsz¹ interpretacjê zjawisk zachodz¹cych w uk³adzie nerwowym. I dlatego aktualne wydaj¹ siê byæ s³owa wypowiedziane przez Napoleona Cybulskiego: Mam nadziejê, e przyjdzie czas, w którym elektrokardiogram, elektromiogram, a mo e i elektroneurogram bêd¹ stanowi³y tak¹ sam¹ i równie niezbêdn¹ podstawê diagnostyki, jak¹ badanie moczu i krwi posiada obecnie [16]. Zdanie to, wypowiedziane w 1910 roku, wydaje siê coraz bardziej aktualne. Piœmiennictwo 1. American Association of Electrodiagnostic Medicine: Glossary of terms in electrodiagnostic medicine. Muscle Nerve 2001, 10 Suppl. 7, S1. 2. Beck A.: Oznaczenie lokalizacji w mózgu i rdzeniu za pomoc¹ zjawisk elektrycznych. Rozpr. Wydz. Mat.- Przyr. Ser. II, 1981, 1, 186. 3. Czarkwani-WoŸniakowska L., Bacia T.: Rys historyczny neurofizjologii klinicznej. 4. Cybulski N., Jeleñska-Macieszyna S.: Pr¹dy czynnoœciowe kory mózgowej. Bull. Int. Acad. Cracovie 1914, 776. 5. Darwaj B.: Historia Elektroencefalografii i Neurofizjologii Klinicznej w Polsce. Opracowanie w oparciu o materia³y w³asne oraz pomoc i udostêpnienie materia³ów przez H. Ekiert, J. Majkowskiego i W. Szelenbergera. 6. de Micheli-Serra A.: Remembering Luigi Galvani on the bicentennial of his death. Gac Med. Mex. 1999, 135, 323. 7. Emeryk-Szajawska B., Niewiadomska-Wolska M.: Neurofizjologia kliniczna t I. Med. Prakt. Kraków 2010. 8. Haas L.F.: Hans Berger (1873-1941), Richard Caton (1842-1926) and electroencephalography. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatr., 2003, 74, 9. 9. Informator biograficzny: Kto jest kim w Polskiej Medycynie. Warszawa 1987. 10. Instytut Biologii Doœwiadczalnej im. M. Nenckiego PAN: Doniesienia 2011-09-27. 11. Jung R., Berger W.: Fiftieth anniversary of Hans Berger's publication of the electroencephalogram, his first records in 1924-1931. Archiv. Psychiatr. Nervenkrank. 1979, 227, 279. 12. Kaciñski M.: Kliniczna neurofizjologia dzieciêca w Krakowie. Przegl. Lek. 2010, 67, 661. 13. Konieczna S.: Historia Polskiej Neurologii i Neurochirurgii: Profesor Zofia Majewska twórczyni polskiej szko³y neurologii rozwojowej. Neur. Neurochir. Pol. 2008, 42, 274. 14. Ku³ak W., Sobaniec W.: Historia odkrycia EEG. Neur. Dziec. 2006, 15, 53. 15. Majkowski J.: Atlas elektroencefalografii. PZWL, Warszawa 1991. 16. Rola R.: Historia Polskiej Neurologii i Neurochirurgii, Napoleon Cybulski-pionier neurofizjologii w Polsce. Neur. Neurochir. Pol. online 03-03-2011. 17. Œródka A.: Biogramy uczonych Polskich. Ossolineum, Warszawa 1990. 18. Witkowska A.: Zarys historii elektromiografii. Znaczenie elektromiografii globalnej w diagnostyce neurofizjologicznej. Nowiny Lek. 2008, 77, 227. 19. Zyss T., Banach M.: Historia krakowskiej neurofizjologii. Przegl. Lek. 2010, 67, 657. 1063