Zachowania zdrowotne związane z odżywianiem oraz występowanie nadwagi i otyłości w grupie studentów

Kardjalik Probl Hig K Epidemiol i wsp. Zachowania 2012, 93(1): zdrowotne 71-79 związane z odżywianiem oraz występowanie nadwagi i otyłości w grupie... 71 Zachowania zdrowotne związane z odżywianiem oraz występowanie nadwagi i otyłości w grupie studentów Nutrition-related health behaviors and prevalence of overweight and obesity in a group of university students Katarzyna Kardjalik 1/, Marek Bryła 2,3/, Irena Maniecka-Bryła 1,3/ 1/ Zakład Epidemiologii i Biostatystyki, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2/ Zakład Medycyny Społecznej, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 3/ Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego w Olsztynie Wprowadzenie. Badania epidemiologiczne ujawniają stały wzrost odsetka osób z nadmierną masą ciała. Nadwaga i otyłość są poważnym problemem zdrowia publicznego. Nadmierna masa ciała implikuje wiele poważnych skutków zdrowotnych i jest czynnikiem wielu chorób przewlekłych. Cel badania. Ocena zachowań zdrowotnych związanych z odżywianiem, które mogą mieć związek z występowaniem nadwagi i otyłości w próbie badanej oraz weryfikacja hipotezy: czy warunki mieszkaniowe i sytuacja materialna korelują z występowaniem nadmiernej masy ciała? Materiał i metody. Badaniem objęto losowo dobraną próbę 280 studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, mieszkających w domu studenta oraz w innym środowisku (domu rodzinnym, mieszkaniu własnym i mieszkaniu wynajmowanym). Narzędziem badania był autorski kwestionariusz ankiety zawierający 34 pytania dotyczące zachowań zdrowotnych związanych z odżywianiem. Dokonano pomiaru masy ciała, wzrostu i obwodu talii celem oceny częstości nadmiernej masy ciała wg wskaźnika BMI i częstości otyłości brzusznej wg wytycznych IDF. Wyniki. W badanej grupie 26,6% mężczyzn i 6,5% kobiet miało nadmierną masę ciała wg wskaźnika BMI, zaś 14,1% mężczyzn i 16,2% kobiet charakteryzowało się otyłością brzuszną. Warunki mieszkaniowe i sytuacja materialna nie miały związku (p>0,05) z częstością występowania nadwagi i otyłości w grupie studentów mieszkających w domu studenta jak i w innym środowisku. Stwierdzono natomiast istotnie wyższe średnie wartości wskaźnika BMI (p<0,05) w grupie kobiet mieszkających w DS (21,3±2,77 kg/m 2 ), niż u pozostałych (20,6±2,78 kg/m 2 ); również mieszkanki DS miały istotnie wyższy obwód talii (p<0,05). W badanej grupie występowały często nieprawidłowe nawyki żywieniowe, które mogą mieć związek z nadmierną masą ciała. Wnioski. Istnieje potrzeba popularyzacji wiedzy z zakresu edukacji żywieniowej w badanej grupie studentów, ze szczególnym uwzględnieniem mieszkańców domu studenta np. w formie zajęć fakultatywnych, a także rozpowszechniania prawidłowych zachowań żywieniowych poprzez akcje i programy zdrowotne realizowane na szczeblu samorządowym i rządowym. Introduction. Epidemiological research reveals a permanent increase of the population with excessive body mass. Overweight and obesity are a serious public health problem. Excessive body mass implicates many considerable health consequences and it is a factor of many chronic diseases. Aim. The estimation of nutrition-related health behaviors which can be connected with the occurrence of overweight and obesity in the examined group, the verification of the hypothesis: Are the living conditions and financial situation correlated with prevalence of excessive body weight? Material & methods. The research included a randomly selected group of 280 students of Medical University in Łódź living in a dormitory and other locations (family home, own or rented apartment). The instrument of research was an author s questionnaire which included 34 questions concerning nutrition-related health behaviors. The measurements of body mass, height and waist circumference were performed to assess the frequency of excessive body mass, according to the BMI ratio and the frequency of abdominal obesity according to the IDF guidelines. Results. In the examined group 26.6% of men and 6.5% of women manifested an excessive body mass and 14.1% of men and 16.2% of women had abdominal obesity. The living conditions and financial situation were unrelated (p>0,05) to the prevalence of overweight and obesity in student groups living in a dormitory and other locations. However, the highest average values of the BMI ratio (p<0,05) were noted in the group of women living in a dormitory (21,3±2,77 kg/m 2 ), than in the remaining women (20,6±2,78 kg/m 2 ); also the women living in a dormitory had a significantly higher waist circumference (p<0,05). The examined group revealed incorrect nutritional habits which can be correlated with excessive body mass. Conclusions. The popularization of health education in the examined group (especially the dormitory group) will be advised in form of elective classes and presentation of proper nutritional habits in form of campaigns and health programs realized on the local and national government levels. Key words: students, overweight, obesity, nutritional habits Słowa kluczowe: studenci, nadwaga, otyłość, nawyki żywieniowe Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 71-79 www.phie.pl Nadesłano: 20.01.2012 Zakwalifikowano do druku: 05.02.2012 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr hab. n. med., prof. nadzw. UM w Łodzi Irena Maniecka-Bryła Zakład Epidemiologii i Biostatystyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi ul. Żeligowskiego 7/9, 90-752 Łódź tel. (42) 639 32 72, faks (42) 639 32 73 e-mail: irena.maniecka-bryla@umed.lodz.pl

72 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 71-79 Wprowadzenie Nadwaga i otyłość są ważnym problemem zdrowotnym w krajach całego świata, który dotyczy ludzi w każdym wieku i każdej rasy [1]. Szybko wzrastające wskaźniki zapadalności na nadwagę i otyłość sprawiają, że oba te zjawiska urastają do rangi epidemii współczesnych cywilizacji oraz pociągają za sobą niebagatelne koszty opieki zdrowotnej [2]. Wpływają też znacząco na kształtowanie się chorobowości z powodu chorób takich jak: zmiany sercowo-naczyniowe i zmiany składu krwi, udary mózgu, nadciśnienie tętnicze i zaburzenia układu moczowego, zaburzenia oddychania, cukrzyca 2 typu, miażdżyca, kamica pęcherzyka żółciowego, nowotwory złośliwe, choroby zwyrodnieniowe układu ruchu, choroby skóry, niepełnosprawność [3, 4, 5, 6, 7]. Do prostych metod, pozwalających na stwierdzenie normowagi, nadwagi lub otyłości należą metody antropometryczne, do których zalicza się: pomiar wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index) [1], pomiar obwodu brzucha [2], pomiar grubości fałdu tkanki podskórnej. Wśród czynników, które w znaczący sposób wpływają na występowanie nadwagi i otyłości wyróżnia się: niewłaściwe żywienie (czynnik dietetyczny) [8, 9, 10], czynniki genetyczne [1, 11], czynniki rodzinne [12, 13, 14], niską aktywność fizyczną [15], czynniki socjoekonomiczne [1, 8], współistniejące choroby i przyjmowane leki [11], czynniki psychologiczne i indywidualne [16]. Cel pracy Ocena zachowań zdrowotnych związanych z odżywianiem, które mogą wpływać na częstość występowania nadwagi i otyłości w grupie studentów objętych badaniem. Ponadto podjęto próbę odpowiedzi na pytanie: czy warunki mieszkaniowe badanych mają wpływ na częstość występowania zaburzeń masy ciała? Materiał i metody Badanie przeprowadzono w okresie od listopada 2010 r. do maja 2011 r. wśród 350 studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. 49 osób (tj. 14%) odmówiło wzięcia udziału w badaniu. Częściej zgody na badanie odmawiali mężczyźni. Narzędziem badania był autorski kwestionariusz ankiety zawierający 34 pytania dotyczące zachowań związanych z odżywianiem. Ze względu na liczne braki w odpowiedziach, do analizy statystycznej zakwalifikowano ostatecznie 280 kwestionariuszy (tj. 96,55% badanej próby). Badanie przeprowadzono w jednym z DS (domów studenta) Uniwersytetu Medycznego w Łodzi oraz w przerwach między zajęciami w salach dydaktycznych Uniwersytetu Medycznego. U każdego studenta w próbie badanej przeprowadzono także pomiar wzrostu, masy ciała oraz obwodu talii na wysokości pępka. Pomiaru masy ciała dokonano w lekkim ubraniu, bez butów na wadze elektronicznej z dokładnością do 0,1 kg. Pomiar obwodu talii i wzrostu wykonano za pomocą centymetra krawieckiego z dokładnością do 1 cm. Uzyskane dane empiryczne zakodowano i wprowadzono do komputera, tworząc bazę w programie Microsoft Office Excel 2007. W analizie statystycznej stosowano miary z zakresu statystyki opisowej średnią arytmetyczną (x), medianę (Me), modalną (Mo), odchylenie standardowe (SD) oraz z zakresu statystyki analitycznej. Hipotezy badawcze weryfikowano na poziomie istotności p<0,05. Do opisu struktury posługiwano się wskaźnikami struktury frakcjami [f], gdy liczebność nie przekraczała 100 i odsetkami (%). Zależność pomiędzy analizowanymi zmiennymi badano wykorzystując test t-studenta (gdy rozkład badanej cechy był normalny) lub Manna-Whitney a (gdy rozkład nie spełniał założenia normalności). Do porównania częstości występowania analizowanej cechy w danych grupach stosowano test c 2. Siłę związku statystycznego mierzono za pomocą współczynnika Yule a i współczynnika C-Pearsona. Wyniki Charakterystykę badanej próby przedstawiono w tabeli I. Warto nadmienić, iż w wyniku przeprowadzonej analizy statystycznej wykazano istnienie silnej korelacji pomiędzy wysokością ciała a jego masą (wartość współczynnika C-Pearsona wyniosła 0,74). Oznacza to, że w badanej grupie w miarę wzrostu wysokości ciała, rosła także jego masa. Wykazano istnienie silnej korelacji (C=0,81) pomiędzy obwodem talii a masą ciała. Oznacza to, że w miarę wzrostu masy ciała zwiększał się także obwód talii w badanej grupie. Według wskaźnika BMI (tab. II) odsetek kobiet z nadwagą wyniosł 5,09%, z otyłością 1,39% (co dało łącznie 6,48% kobiet z nadmierną masą ciała spośród 216 badanych kobiet). Oceniając obwód talii wg wskaźnika IDF (International Diabetes Federation), otrzymano u 35 kobiet wynik 80 cm, co świadczy, że u 16,20% kobiet stwierdzono otyłość brzuszną. Obwód talii przekraczający 94 cm u mężczyzn był mniej czułym wskaźnikiem niż wskaźnik BMI (odsetek mężczyzn z nadwagą wg BMI 0,25, z otyłością 0,02, odsetek mężczyzn z otyłością brzuszną 0,14), natomiast u kobiet wielkość odsetka osób z nadmierną masą ciała wg wskaźnika BMI była mniejsza niż wg obwodu talii 80 cm. Nawet niektóre kobiety z masą ciała w normie wg wskaźnika BMI miały otyłość brzuszną. Istnieje jednak silna korelacja (C=0,74) po-

Kardjalik K i wsp. Zachowania zdrowotne związane z odżywianiem oraz występowanie nadwagi i otyłości w grupie... 73 Tabela I. Charakterystyka badanej próby (N=280) Table I. Characteristics of examined group (N=280) Zmienna /Variable Kategorie lub miary statystyczne /Categories or statistic measures Wskaźnik struktury [%] lub wartości miar /Index of structure [%]or values of measures Płeć/Gender kobiety 77,14 mężczyźni 22,86 Wiek (lata) x 21,99 /Age (years) SD 4,24 Me 22,49 Mo 22,49 Miejsce zamieszkania dom studenta 58,57 podczas mieszkanie rodzinne, 41,43 studiów mieszkanie własne, /Place of living mieszkanie wynajmowane during studies Miejsce pochodzenia wieś 31,79 miasto do 20 tys. 15,0 /Place of birth miasto 21-50 tys. 14,64 miasto 51-100 tys. 12,50 miasto powyżej 100 tys. 26,07 Masa ciała (kg) min 40,0 /Body mass (kg) max 120,0 x 63,3 SD 12,75 Me 60,6 Mo 55,0 Wzrost (cm) min 151,0 /Height (cm) max 194,0 x 170,2 SD 8,43 Me 169,0 Mo 168,0 BMI (kg/m²) min 16,0 max 33,2 x 21,7 SD 3,05 Me 21,3 Mo 19,3 Obwód talii (cm) min 55,0 /Waist max 110,0 circumference (cm) x 75,04 SD 10,09 Me 73,0 Mo 70,0 Tabela II. Struktura badanych według płci i wartości wskaźnika BMI [f] Table II. Structure of respondents by gender and BMI index value [f] BMI (kg/m²) /Men Ogółem/ Total n f n f N f <18,5 27 0,13 3 0,05 30 0,11 18,5-24,9 175 0,81 44 0,69 219 0,78 25,0-29,9 11 0,05 16 0,25 27 0,10 30,0-34,9 3 0,01 1 0,02 4 0,01 Razem 216 1,00 64 1,00 280 1,00 między wartością wskaźnika BMI a obwodem talii, gdy weźmie się pod uwagę całą próbę objętą badaniem. Porównując wartości wskaźnika BMI wśród mieszkańców DS i zamieszkujących poza nim, stwierdzono po przeprowadzeniu testu Manna-Whitney a, że wartość statystki Z wyniosła 13,08 przy Uα równym <-1,96; 1,96>. Oznacza to, że wartości wskaźnika BMI u osób mieszkających w domu studenta i poza nim różniły się istotnie osoby zamieszkujące dom studenta miały statystycznie istotnie wyższe wartości wskaźnika BMI niż osoby mieszkające poza domem studenta (tab. III). Tabela III. Struktura badanych studentów według miejsca zamieszkania i wartości wskaźnika BMI [f, %] Table III. Structure of examined students by place of living and BMI index value [f,%] BMI Niedowaga /Underweight Normowaga /Normal weight Nadwaga /Overweight Otyłość /Obesity Razem Mieszkający w DS /Living in dormitory /Men Mieszkający poza DS /Living out of dormitory Ogółem /Men N f n f n f n f n f 9 0,07 2 0,06 18 0,2 1 0,04 30 0,11 110 0,86 23 0,64 65 0,74 21 0,75 219 0,78 7 0,05 11 0,32 4 0,05 5 0,18 27 0,10 2 0,02 0 0 1 0,01 1 0,04 4 0,01 128 1,00 36 1,00 88 1,00 28 1,00 280 1,00 W wyniku przeprowadzonej analizy statystycznej wykazano, że średnia wartość BMI dla kobiet mieszkających w domu studenta wyniosła 21,3 kg/m 2 (x), a odchylenie standardowe (SD) wyniosło ± 2,77 kg/m 2, a dla kobiet spoza domu studenta 20,6 kg/m 2 (x), a odchylenie standardowe (SD) ± 2,78 kg/m 2. Połowa kobiet z domu studenta miała BMI wyższe niż 20,8 kg/m 2 (Me), natomiast połowa kobiet spoza domu studenta miała BMI wyższe niż 20,2 kg/m 2 (Me). Najczęściej występującą wartością BMI u kobiet z domu studenta było 19,5 kg/m 2 (Mo), natomiast u kobiet spoza domu studenta 19,3 kg/m 2 (Mo). Wykazano, że wartości wskaźnika BMI kobiet z niedowagą, normowagą, nadwagą i otyłością różniły się istotnie u mieszkających w domu studenta i poza nim w badanej grupie (c 2 =8,66; p<0,05). Jest to bardzo słaba zależność, wartość współczynnika C Pearsona wyniosła 0,19. Podobny rezultat otrzymano w teście Manna-Whitney a, gdzie wartość statystyki Z wyniosła -2,196 przy Uα <-1,96; 1,96>.

74 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 71-79 Otyłość brzuszną tj. obwód talii 80 cm stwierdzono u 10,65% mieszkanek domu studenta i 5,56% kobiet nie mieszkających w domu studenta (tab. IV). Ogólnie 16,20% badanych kobiet miało otyłość brzuszną co wg IDF stanowi znaczne ryzyko rozwoju chorób. Natomiast 83,80% kobiet miało obwód talii poniżej 80 cm, co jest uznawane za wartość prawidłową. Tabela IV. Struktura badanych studentów według miejsca zamieszkania i obwodu talii [f] Table IV. Structure of examined students by place of living and waist circumference [f] Obwód talii/waist circumference W normie /Normal Nadmierny /Excessive Razem Mieszkający w DS /Living in dormitory /Men Mieszkający poza DS /Living out of dormitory Ogółem /Men N f n f n f n f n f 105 0,82 30 0,83 76 0,86 25 0,89 236 0,84 23 0,18 6 0,12 12 0,14 3 0,11 44 0,16 128 1,00 36 1,00 88 1,00 28 1,00 280 1,00 W wyniku przeprowadzonej analizy statystycznej wykazano, że obwody talii kobiet mieszkających w domu studenta oraz poza nim różniły się istotnie zarówno w teście mediany (c 2 =6,78; p<0,05) jak i w teście Kruskala-Wallisa (wartość statystyki Z wyniosła -2,96 przy Uα <-1,96; 1,96>). Wartość współczynnika korelacji Yule a wyniosła -0,16. Oznacza to, że mieszkanki domu studenta miały statystycznie istotnie większy obwód talii niż kobiety nie mieszkające w domu studenta, ale jest to zależność o słabej mocy. Natomaist w grupie badanych mężczyzn ww. zależności nie stwierdzono. Można stwierdzić, że otyłość brzuszną miało ogólnie 15,71% studentów, natomiast obwód talii uważany za prawidowy (tj. <80 cm u kobiet i <94 cm u mężczyzn) miało 84,3% studentów. Wykazano, że obwody talii kobiet mieszkających w domu studenta i poza nim różniły się istotnie, nie wykazano natomiast istnienia takiej zależności w grupie mężczyzn. Wykazano, że istnieje istotna statystycznie zależność bardzo słabej mocy (C=0,14) pomiędzy miejscem pochodzenia i wartością wskaźnika BMI. Osoby pochodzące ze wsi miały istotnie częściej niższe wartości wskaźnika BMI niż osoby pochodzące z miasta, które miały istotnie wyższe wskaźniki BMI (tab. V). Zarówno w teście Manna-Whitney a (wartość statystyki Z=2,41 przy Uα=<-1,96;1,96>) jak i w teście mediany (c 2 =5,97; p<0,05) udowodniono, że obwody talii kobiet pochodzących ze wsi oraz pochodzących z miasta różniły się istotnie. pochodzące ze wsi miały istotnie statystycznie większe obwody talii od kobiet pochodzących z miasta (tab. VI), natomiast w grupie mężczyzn takich zależności nie stwierdzono. W wyniku przeprowadzonej analizy statystycznej okazało się, że nie istnieje zależność statystyczna pomiędzy poborem stypendium socjalnego a wyborem Tabela V. Struktura badanych według wartości wskaźnika BMI i miejsca pochodzenia [f] Table V. Structure of respondents by BMI index value and place of birth [f] BMI Niedowaga /Underweight Normowaga /Normal weight Nadwaga /Overweight Otyłość /Obesity Osoby pochodzące ze wsi /People from country Osoby pochodzące z miast /People from city Ogółem n f n f N f 6 0,07 24 0,13 30 0,11 76 0,85 143 0,75 219 0,78 5 0,06 22 0,12 27 0,10 2 0,02 2 0,01 4 0,01 Razem 89 1,00 191 1,00 280 1,00 Tabela VI. Struktura badanych według płci, miejsca zamieszkania i obwodu talii [f, %] Table VI. Structure of respondents by gender, place of living and waist circumference [f, %] /Woman /Man Miejsce pochodzenia/place of birth < 80 cm 80 cm Razem < 94 cm 94 cm Razem Ogółem n f n f n f n f n f n f N % Wieś/Country 56 0,31 18 0,51 74 0,34 13 0,24 2 0,22 15 0,23 89 31,79 miasto do 20 tys. mieszkańców/town up 30 0,17 5 0,14 35 0,16 6 0,11 1 0,11 7 0,11 42 15,00 to 20 thousand occupants miasto 21-50 tys. mieszkańców/city 21-23 0,13 4 0,11 27 0,13 12 0,22 2 0,22 14 0,22 41 14,64 50 thousand occupants miasto 51-100 tys. mieszkańców/city 22 0,12 3 0,09 25 0,12 8 0,15 2 0,22 10 0,16 35 12,50 51-100 thousand occupants miasto powyżej 100 tys. mieszkańców/ 50 0,28 5 0,14 55 0,25 16 0,29 2 0,22 18 0,28 73 26,07 City over 100 thousand occupants Razem/ Total 181 1,00 35 1,00 216 1,00 55 1,00 9 1,00 64 1,00 280 100,00

Kardjalik K i wsp. Zachowania zdrowotne związane z odżywianiem oraz występowanie nadwagi i otyłości w grupie... 75 produktów żywnościowych (c 2 =7,1; p>0,05), zarówno w grupie osób mieszkających w domu studenta (c 2 =5,26; p>0,05), jak i mieszkających w innym niż dom studenta środowisku (c 2 =2,58; p>0,05). Oznacza to, że fakt poboru stypendium socjalnego (napływ dodatkowych funduszy) nie miał wpływu na wybór produktów żywnościowych. Jest to dość zaskakujące, gdyż wydawałoby się, że osoby o gorszym statusie materialnym mogą w wyborze produktów żywnościowych kierować się np. ceną. Okazało się jednak, że istnieje statystyczna zależność o słabej mocy (C=0,29) pomiędzy subiektywnie odczuwaną sytuacją materialną a decyzją o wyborze produktów żywnościowych w grupie osób o dobrej i bardzo dobrej sytuacji materialnej. Łącznie prawie ¾ ankietowanych (74,64%) deklarowało, że w domu rodzinnym spożywa posiłki wspólnie z całą rodziną, ale tylko u co 4. badanego posiłki te są spożywane regularnie (tab. VII). U 25,35% ankietowanych nie spożywano w domu rodzinnym posiłków wspólnie i regularnie. U zdecydowanej większości badanych studentów w domach rodzinnych można było zaobserwować pozytywny nawyk spożywania posiłków wspólnie o określonych porach. Niestety, nawyki ankietowanych w czasie studiowania uległy niekorzystnej zmianie i tylko co 10. badany jadał w regularnych odstępach czasu (tab. VIII). Co 4. student spożywał posiłki zawsze nieregularnie, a zdecydowana większość nie jadała posiłków regularnie. Główną przyczyną nieregularności spożywania posiłków był nieregularny rozkład zajęć (zdecydowana większość badanych udzieliła takiej odpowiedzi) i brak czasu. Nadmierne obciążenie nauką, brak chęci na przygotowanie posiłku oraz praca i obowiązki poza Tabela VII. Struktura badanych według spożywania posiłków w domach rodzinych o regularnych porach [%] Table VII.Structure of respondents by regular meal consumption in the family home [%] Spożywanie posiłków w rodzinie o ustalonych porach /Having regular meals in the family home % Regularnie /Regularly 26,44 Raczej nieregularnie /Rather irregularly 48,21 Raczej nie /Rather not 18,21 Nie /No 7,14 Razem 100,00 Tabela VIII. Badani według regularności spożywania posiłków [%] Table VIII. Structure of respondents by regular meal consumption [%] Regularność posiłków/regularity of meals % Tak, są regularne /Yes, they are regular 9,64 Nie zawsze są regularne /Not always regular 64,29 Zawsze nieregularne /Always irregular 26,07 Razem 100,00 uczelnią były przyczyną nieregularności posiłków 15,36%. Struktura głównych przyczyn nieregularności była zbliżona u osób mieszkających w domu studenta, jak i poza nim. Postanowiono sprawdzić, czy regularność spożywania posiłków koreluje ze wskaźnikiem BMI i z obwodem talii. Nie wykryto zależności w badanej grupie pomiędzy wartością wskaźnika BMI a regularnym spożywaniem posiłków (c 2 =1,64; p>0,05). Okazało się też, że nie istnieje istotna statystycznie zależność pomiędzy regularnością spożywania posiłków a obwodem talii, zarówno u kobiet (c 2 =2,09; p>0,05), jak i u mężczyzn (c 2 =1,68; p>0,05). Warto podkreślić fakt, że jeżeli osoba przygotowująca posiłki w rodzinie ma nadmierną masę ciała, to korelowało to z wartością obwodu talii osób objętych badaniem. W grupie kobiet istniała słaba zależność (Q=0,307) pomiędzy częstością występowania otyłości brzusznej a faktem, że osoba przygotowująca posiłki w rodzinie miała nadmierną masę ciała. Oznacza to, że w grupie kobiet statystycznie częściej występowała otyłość brzuszna, gdy osoba przygotowująca posiłki miała nadmierną masę ciała. Podobna zależność wystąpiła w grupie mężczyzn i była ona jeszcze silniejsza (Q=0,355). statystycznie częściej cierpieli na otyłość brzuszną, gdy osoba przygotowująca posiłki w ich domu rodzinnym miała nadmierną masę ciała. Obliczono, że średnia liczba posiłków spożywanych w ciągu dnia w badanej grupie wyniosła 3,77 (x), a odchylenie standardowe (SD) wyniosło ± 1,49. Połowa badanych zjadała więcej niż cztery posiłki (Me=4,15) w czasie dnia, a najczęściej ankietowani spożywali cztery posiłki (Mo=4,07) w czasie dnia. Największy odsetek ankietowanych z niedowagą, normowagą i nadwagą spożywał 3-4 posiłki w czasie dnia, natomiast największy odsetek osób otyłych spożywał 5-6 posiłków na dzień. Nie wykazano zależności pomiędzy wartością wskaźnika BMI a liczbą posiłków spożywanych w czasie dnia (c 2 =14,31; p>0,05). Jedynie w grupie kobiet wykryto taką słabą korelację (C=0,27). Oznacza to, że w grupie kobiet osoby z niższym wskaźnikiem BMI zjadały statystycznie mniej posiłków w czasie dnia niż osoby o wyższym wskaźniku BMI. Jest to dość zaskakujące, gdyż wydawałoby się, że większa liczba posiłków spożywanych w czasie dnia ułatwia zachowanie prawidłowej masy ciała. Okazało się też, że liczba posiłków spożywanych w czasie dnia nie korelowała z występowaniem otyłości brzusznej zarówno w grupie kobiet (c 2 =2,06; p>0,05), jak i w grupie mężczyzn (c 2 =0,98; p>0,05). Stwierdzono, że częstość spożywania śniadań nie koreluje z wartością wskaźnika BMI w całej grupie ankietowanych, natomiast istnieje taka zależność o słabej mocy (C=0,30) w grupie kobiet. częściej spożywające śniadania miały statystycznie

76 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 71-79 istotnie mniejszą wartość wskaźnika BMI niż kobiety spożywające rzadko śniadania lub nie jedzące ich wcale. W grupie mężczyzn nie zaobserwowano takiej zależności. Obliczono także, że częstość spożywania śniadań nie koreluje w grupie kobiet z występowaniem otyłości brzusznej, zaobserwowano natomiast taką zależność o słabej mocy (C=0,37) w grupie mężczyzn. Im rzadziej spożywano śniadania w grupie mężczyzn, tym obwód talii był większy Jeżeli chodzi o częstość spożywania produktów typu fast-food w badanej grupie (tab. IX), to okazało się, że żaden z 280 studentów nie spożywał tych produktów codziennie lub prawie codziennie, co jest pozytywnym zjawiskiem. 45% respondentów zjadało jednak produkty fast-food dość często, bo kilka razy w miesiącu. Prawie 43% spożywało je rzadziej niż raz w miesiącu. Co 10. badany zadeklarował, że nigdy ich nie jadał. 2,5% jadało je zbyt często, bo kilka razy w tygodniu. Ogólnie można powiedzieć, że ponad połowa ankietowanych nie jadała fast-foodów lub jadała je rzadziej niż 1 raz w miesiącu, co jest pozytywnym zjawiskiem. Okazało się, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni z podobną częstością spożywali te produkty. Brak jest zależności pomiędzy płcią a częstością spożywania produktów fast-food (c 2 =6,11; p>0,05). Osoby, które podczas studiów mieszkały w domu studenta jadały produkty fast-food z taką samą częstością, jak osoby mieszkające w innym niż dom studenta środowisku (c 2 =2,3; p>0,05). Okazało się, że osoby mieszkające na wsi spożywały te produkty istotnie statystycznie rzadziej niż osoby pochodzące z miasta (c 2 =8,33; p<0,05). Osoby pochodzące z miasta natomiast spożywają fast-foody częściej. Jest to zależność słabej mocy (C=0,17). Postanowiono również ocenić, jak często w badanej grupie studenci przyjmowali różne suplementy diety. Okazało się, że ponad połowa (55%) badanych Tabela IX. Struktura badanych według płci i częstości spożywania produktów typu fast-food [f] Table IX. Structure of respondents by gender and regularity of fast food meals [f] Częstość spożywania produktów typu fast-food /Regularity of fast food meals /Men Ogółem n f n f N f Nigdy/Never 18 0,08 8 0,13 26 0,09 Rzadziej niż 1 raz w miesiącu /More rarely than 1 per month 101 0,47 19 0,30 120 0,43 Kilka razy w miesiącu 91 0,42 35 0,55 126 0,45 /a few times per month Kilka razy w tygodniu 5 0,02 2 0,03 7 0,03 /a few times per week b.d. /Lack of data 1 0,00 0 0,00 1 0,00 Razem 216 1,00 64 1,00 280 1,00 deklarowała przyjmowanie różnych suplementów diety. Nie stwierdzono zależności pomiędzy płcią a częstością przyjmowania suplementów. z podobną częstością, co mężczyźni zażywały różne suplementy (tab. X). Studenci mieszkający w czasie studiów w domu studenta z podobną częstością przyjmowali suplementy, co studenci mieszkający w innym środowisku. Tabela X. Struktura badanych według płci i częstości przyjmowania suplementów diety [f] Table X. Structure of respondents by gender and regularity of dietary suplement intake [f] Przyjmowanie suplementów diety /dietary suplement intake /Men Ogółem n f n f N f Tak/Yes 120 0,56 34 0,53 154 0,55 Nie/No 96 0,44 30 0,47 126 0,45 Razem/ Total 216 1,00 64 1,00 280 1,00 Co ciekawe, okazało się, że wśród 154 studentów, którzy zadeklarowali przyjmowanie suplementów diety: 25,97% używało je regularnie (14,28% ogólnej liczby badanych), 65,58% przyjmowało suplementy czasami (36,07% ogólnej liczby badanych), a 8,44% przyjmowało suplementy tylko w związku z zaleceniem lekarza (4,64% ogólnej liczby badanych). Okazuje się zatem, że przyjmowanie suplementów było dość powszechne wśród badanych studentów, ale tylko co 20. deklarujący przyjmowanie syplementów, przyjmował je najbardziej racjonalnie, czyli w związku z zaleceniem lekarza. Pozostali badani robili to poza kontrolą lekarza, na własną rękę. Prawie połowa badanych najczęściej wybierała smażenie, jako sposób obróbki mięsa, które nadaje wprawdzie potrawie dodatkowe walory smakowe (tłuszcz jest nośnikiem smaku), ale wzbogaca mięso w kalorie i tłuszcz. Prawie co 4. badany zadeklarował, że jego najbardziej ulubionym sposobem obróbki termicznej mięsa było pieczenie, natomiast co 8. wybierał gotowanie. Zarówno wśród osób mieszkających w domu studenta, jak i poza nim najbardziej lubianym sposobem obróbki mięsa było jego smażenie. W domu studenta ponad połowa badanych wybierała smażenie do obróbki mięsa, natomiast poza domem studenta 41,38%. W grupie spoza domu studenta, na drugim miejscu znalazło się pieczenie (co 4. badany z tej grupy udzielił takiej odpowiedzi), natomiast na trzecim miejscu gotowanie. Wśród osób mieszkających w domu studenta, pieczenie mięsa miało równie wielu zwolenników jak wśród osób mieszkających poza nim. Wśród osób mieszkających poza domem studenta prawie co 10. osoba wolała grillować mięso, wśród osób mieszkających w domu studenta grillowanie miało mniej amatorów (tab. XI).

Kardjalik K i wsp. Zachowania zdrowotne związane z odżywianiem oraz występowanie nadwagi i otyłości w grupie... 77 Tabela XI. Struktura badanych według miejsca zamieszkania w czasie studiów i preferowanych sposobów obróbki mięsa [%] Table XI. Structure of respondents by place of living during studies and preferred methods of meat preparation [%] Preferowany sposób obróbki mięsa /preferred method of meat preparation Miejsca zamieszkania /Place of living w DS /in dormitory poza DS /out of dormitory Ogółem n % n % N % Smażenie /Frying 83 50,61 48 41,38 131 46,79 Pieczenie /Baking 37 22,56 29 25,00 66 23,57 Gotowanie /Boiling 13 13,41 13 12,07 26 9,29 Grillowanie /Grilling 22 7,93 14 11,21 36 12,86 Duszenie /Stewing 1 3,66 5 6,03 6 2,14 Wędzenie /Curing 6 0,61 7 4,31 13 4,64 b.d. /Lack of data 2 1,22 0 0,00 2 0,71 Razem 164 100,00 116 100,00 280 100,00 Postanowiono też sprawdzić, czy preferowane przez badanych sposoby obróbki mięsa mogą korelować z wartością wskaźnika BMI i z obwodem talii. Podzielono sposoby obróbki mięsa na zużywające więcej tłuszczu (smażenie) i na zużywające mniej tłuszczu (duszenie, gotowanie itd.). Okazało się, że w grupie ogólnej badanych istnieje słaba zależność pomiędzy metodami obróbki mięsa a wartością wskaźnika BMI. Osoby, które preferowały smażenie miały statystycznie istotnie większą wartość wskaźnika BMI. Osoby o niższej wartości wskaźnika BMI preferowały metody pozwalające na zmniejszenie ilości tłuszczu w daniu np. gotowanie, duszenie, wędzenie c 2 =10,49; p<0,05). Jest to słaba zależność (C=0,19). Zależność ta była istotna statystycznie w grupie osób mieszkających w DS (c 2 =8,34; p<0,05) oraz w grupie osób pochodzących z miasta (c 2 =9,71; p<0,05). Dyskusja Badania dotyczące oceny zachowań zdrowotnych związanych z odżywianiem w ostatnich latach nabrały znaczenia w kontekście coraz częstszego występowania nadwagi i otyłości w grupie młodzieży. Uzyskane w badaniu wyniki porównano z rezultatami innych autorów prac o zbliżonej tematyce, które także były przeprowadzane w grupie studentów. Jednym z takich projektów było badanie przeprowadzone wśród studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi w roku 2007 [17], w którym okazało się, że średnio co 4. badany mężczyzna miał I stopień otyłości, a 2,0% mężczyzn miało otyłość II stopnia. Średnio co 12. kobieta miała I stopień chronicznego niedoboru energii, 1,0% miało odpowiednio II oraz III stopień chronicznego niedoboru energii. Co 20. badana kobieta miała otyłość I stopnia, a 1,0% miała BMI przekraczające 35,0 kg/m². W grupie studentów badanych przez pierwszą autorkę niniejszej pracy nie odnotowano osób z otyłością II stopnia, natomiast odsetek osób z nadmierną masą ciała był niższy nadwaga dotyczyła średnio co 4. mężczyzny, a otyłość tylko co 50. W grupie kobiet prawie co 3. miała niedowagę, której nie różnicowano na stopnie, co 20. miała nadwagę, a co 100. była otyła. W innym badaniu przeprowadzonym także wśród studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi w 2007 r. [18] ujawniono, że odsetek mężczyzn z nadwagą wyniósł 32,6% (zaś w badaniu własnym co 4.), z otyłością 3,2% (w niniejszej 2%). W grupie kobiet nadwagę miało 4,9% (w pracy autorki: co 20. kobieta), a otyłość 0,8% (w pracy autorki: co setna kobieta). Wyniki wydają się być zatem zbliżone, jedynie w grupie mężczyzn odsetek badanych z nadwagą różni się, ale być może jest to spowodowane tym, że w pracy własnej mężczyźni częściej odmawiali zgody na wzięcie udziału w badaniu, natomiast w badaniu E. Trafalskiej i A. Grzybowskiego [18] studenci byli pozyskiwani do badania metodą losowania zespołowego. W ww. projekcie otyłość brzuszną według wskaźnika WHR stwierdzono u 4,1% kobiet i 1,6% mężczyzn, natomiast w niniejszej pracy autorki otyłość brzuszną (wg wytycznych IDF) stwierdzono u 1,6% kobiet i 1,4% mężczyzn. Należy jednak podkreślić, że w obydwu badaniach posługiwano się innymi wytycznymi, stąd mogą wynikać rozbieżności w wynikach. Badani studenci, zarówno w pracy autorki jak i w innych badaniach, cechowali się nieprawidłową kulturą i higieną spożywanych posiłków. W zdecydowanej większości studenci odżywiali się nieregularnie, preferowali potrawy smażone (szczególnie mężczyźni) oraz nieregularnie spożywali pierwsze śniadanie [19, 20]. W opracowaniu T. Szczęsnej i in. [21] podjęto próbę odpowiedzi na pytanie: czy sytuacja finansowa może mieć wpływ na wybór produktów żywnościowych? Podobnie jak w pracy własnej, okazało się, że sytuacja finansowa nie ma wpływu na preferencje produktów spożywczych, a jedynie na częstość ich spożywania. Okazało się też, że w grupie osób mieszkających w czasie studiów w domu studenta głównym czynnikiem decydującym o zakupie danego produktu była jego cena. W pracy autorki osoby o gorszej sytuacji materialnej zdecydowanie częściej kierowały się ceną podczas kupna żywności, natomiast osoby o dobrej i bardzo dobrej sytuacji zwracały większą uwagę na jakość pożywienia. W grupie osób mieszkających w domu studenta ta zależność była także widoczna. Postanowiono porównać wyniki tejże pracy z wynikami badań o podobnej tematyce, jakie były przeprowadzane w wybranych krajach świata, tj. Japonii, Chinach, Libanie i Belgii. W badaniu K. Skibniewskiej [22], w którym porównywano zwyczaje żywieniowe studentów polskich i belgijskich okazało się, że Polacy

78 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 71-79 spośród metod obróbki kulinarnej najbardziej preferowali smażenie (podobnie jak w pracy autorki), natomiast Belgowie woleli piec (66,0% badanych udzieliło takiej odpowiedzi). Podobne badanie na temat zachowań zdrowotnych związanych z odżywianiem zostało przeprowadzone w Libanie [23]. Okazało się, że tamtejsi studenci cechują się dużo wyższym niż w niniejszej pracy odsetkiem osób z nadmierną masą ciała. Nadwagę miało 24,0% badanych Libańczyków, a otyłych było 7,2%. Masę ciała mieszczącą się w granicach normy miał mniejszy niż w pracy autorki odsetek libańskich studentów (64,7%), zaś niedowagę tylko 4,1% i podobnie jak w pracy autorki częściej kobiety miały niedowagę. W badaniach przeprowadzonych wśród studentów na Dalekim Wschodzie (tj. Chin [24] i Japonii [25]) zaskakujący okazał dość wysoki odsetek osób z niedowagą w Japonii co 4. studentka, a w Chinach 16,6% studentów miało BMI poniżej 18,5 kg/m². Zaskakiwał także niski odsetek osób z nadmierną masą ciała w Japonii jedynie 1,2% studentek, a w Chinach ok. 3,0% miało nadmierną masę ciała. Okazuje się, że szczupły wygląd jest w tych krajach bardzo pożądany. Takie znaczne różnice, których nie dostrzeżono porównując studentów libańskich i belgijskich z polskimi, mogą wynikać z różnic kulturowych. Dopiero stosunkowo od niedawna Chiny otworzyły rynek i dał się zaobserwować wzrost ekonomiczny w Państwie Środka. Istnieje przypuszczenie, że podobne badania przeprowadzone za kilka lat ukażą wzrost odsetka osób z nadmierną masą ciała także w Chinach i w Japonii, a pandemia otyłości dotknie swoim zasięgiem także te kraje, w których do tej pory nadmierna masa ciała nie stanowiła problemu zdrowotnego. Wnioski 1. Istnieje potrzeba popularyzacji wiedzy z zakresu edukacji żywieniowej w badanej grupie studentów, ze szczególnym uwzględnieniem mieszkańców domu studenta np. w formie zajęć fakultatywnych, a także rozpowszechniania prawidłowych zachowań żywieniowych poprzez akcje i programy zdrowotne realizowane na szczeblu samorządowym i rządowym. 2. Z uwagi na ograniczenia związane z wielkością i doborem próby badanej uniemożliwiające uogólnienie otrzymanych wyników przy jednoczesnym wykazaniu nieprawidłowości w tendencji w zakresie wielu zachowań związanych z odżywianiem studentów kierunków medycznych, należy prowadzić poszerzone badania w tej populacji. Piśmiennictwo / References 1. Tatoń J, Czech A, Bernas M. Otyłość, zespół metaboliczny. PZWL, Warszawa 2007. 2. Obesity: preventing and managing the global epidemic. WHO, Genewa 2000. 3. Janion M. Niedoceniane ryzyko wieńcowe u młodych kobiet. Kardiol Pol 2010, 68(9): 1038-1039. 4. Ostrowska L, Stefańska E, Czapska D i wsp. Czynniki ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego u osób z nadwagą i otyłością a spożycie głównych składników odżywczych i witamin antyoksydacyjnych. Żyw Czł Met 2003, 30(3/4): 782-789. 5. Piechota G, Małkiewicz J, Karwat ID. Otyłość jako przyczyna lub skutek niepełnosprawności. Prz Epidemiol 2005, 59(1): 155-161. 6. Kupczyńska K, Wierzbowska-Drabik K. Otyłość a ryzyko sercowo-naczyniowe przegląd aktualnych doniesień. Pol Prz Kardiol 2010, 12(2): 149-153. 7. Lange E, Pyzalska M. Ocena sposobu żywienia osób z chorobą nowotworową. Żyw Czł Metab 2008, 35(1): 36-50. 8. Ostrowska L, Karczewski J, Szwarc J. Sposób żywienia jako jeden z czynników środowiskowych nadwagi i otyłości. Rocz PZH 2007, 58(1): 307-313. 9. Grajeta H, Biernat J. Badanie przyczyn występowania nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 13-15 lat. Bromat Chem Toksykol 2005, supl: 41-44. 10. Drygas W. Otyłość. Uwarunkowania środowiskowe i socjomedyczne. Med Metabol 2003, 7(2): 47-51. 11. Jarosz M, Respondek W. Otyłość przyczyny i następstwa Fam Med Prim Care Rev 2008, 10(3): 879-886. 12. Reguła J, Zielke M. Styl życia i preferencje pokarmowe dzieci i młodzieży otyłej w porównaniu z osobami o prawidłowych wskaźnikach rozwoju somatycznego. Żyw Czł Metab 2007, 34(3/4): 692-963. 13. Ostrowska L, Czapska D, Stefańska E i in. Zachowania behawioralne a stan zdrowia osób z nadwagą i otyłością. Żyw Czł Metab 2007, 34(3/4): 944-949. 14. Report No.854: Physical status: The use of interpretation of anthropometry. WHO, Geneva 1995. http://www.whqlibdoc. who.int/trs/who_trs_854.pdf (19.II.2011). 15. Sygit K. Styl życia dzieci i młodzieży wiejskiej z nadwagą i otyłością. Zdr Pub 2010, 120(1): 19-22. 16. Szcześniak G, Laskowska-Szcześniak M, Łopatyński J. Świadomość problemu nadwagi i otyłości wynikająca z samooceny cech antropometrycznych. Med Metab 2003, 7(4): 6-10. 17. Drygas W. Współczynnik masy ciała a ryzyko zgonu. Badanie POL-MONICA w populacji polskiej w średnim wieku komentarz redakcyjny. Kardiol Pol 2005, 62(2): 106-107. 18. Trafalska E, Grzybowski A. Czynniki ryzyka otyłości i chorób współistniejących wśród studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Żyw Czł Metab 2007, 34(3/4): 965 971. 19. Gacek M. Charakterystyka sposobu żywienia młodzieży rozpoczynającej studia w AWF w Krakowie. Rocz PZH 2003, 54(2): 207-212.

Kardjalik K i wsp. Zachowania zdrowotne związane z odżywianiem oraz występowanie nadwagi i otyłości w grupie... 79 20. Szponar B, Krzyszycha R. Ocena sposobu odżywiania studentów Uniwersytetu Medycznego w Lublinie w roku akademickim 2007-2008. Bromat Chem Toksykol 2009, 42(2): 111-116. 21. Szczęsna T, Wojtala M, Waszkowiak K. Wpływ wiedzy żywieniowej, edukacji oraz sytuacji materialnej na preferencje pokarmowe i zachowanie żywieniowe studentów akademii rolniczej zamieszkałych w akademiku. Probl Hig Epidemiol 2005, 86(1): 30-35. 22. Skibniewska K, Radzymińska M, Jaworska MM i in. Badania zwyczajów żywieniowych studentów polskich i belgijskich. Żywn Nauk Technol Jakość 2009, 4(65): 250 258. 23. Yahia N, Achkar A, Abdallah A, et al. Eating habits and obesity among lebanese university students. Nutr J 2008, 32. http://www.nutritionj.com/content/7/1/32 (05.08.2011). 24. Sakamaki R, Toyama K, Amamoto R et al. Nutrition knowledge, food habits and health attitude of Chinese university students a cross sectional study. Nutr J 2005, 4(4). http://www.nutritionj.com/content/4/1/4/ (02.08.2011). 25. Sakamaki R, Amamoto R, Mochida Y. A comparative study of food habits and body shape perception of university students in Japan and Korea. Nutr J 2005, 4(31). http://www. nutriotionj.com/content/4/1/31/ (02.087.2011).