Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej Dylematy i kierunki przemian

Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej Dylematy i kierunki przemian

Polish Rural Areas and Agriculture in the European Union Dilemmas and Directions of Changes scentific editors Mirosław Drygas and Andrzej Rosner Institute of Rural and Agricultural Development Polish Academy of Sciences Warsaw 2008

Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej Dylematy i kierunki przemian pod redakcją naukową Mirosława Drygasa i Andrzeja Rosnera Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk Warszawa 2008

SPIS TREŚCI Wstęp (Andrzej Rosner)................................................... 13 1. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w Polsce (Marek Kłodziński)............ 15 1.1. Wybór drogi rozwoju................................................ 16 1.2. Rozwój zrównoważony.............................................. 17 1.3. Reforma Wspólnej Polityki Rolnej..................................... 18 1.4. Kapitał społeczny i organizacje pozarządowe............................. 19 1.5. Szanse na rozwój.................................................. 22 2. Ewolucja społeczno-ekonomicznych podstaw legitymizacji Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej (Jerzy Wilkin)..................................... 25 2.1. Dwa modele kształtowania polityki gospodarczej.......................... 26 2.2. Ocena WPR kryzys legitymizacji?.................................... 31 2.3. Wzmacnianie legitymizacji WPR wśród polskich rolników.................. 36 2.4 Nowe wyzwania pod adresem WPR i obszary jej niezbędnej adaptacji.......... 37 2.5. Kształt WPR od gry interesów do kontraktu społecznego.................. 41 3. Ekonomiczne aspekty integracji wsi polskiej z UE (Leszek Klank)................. 43 3.1. Ceny rolne....................................................... 44 3.2 Nożyce cen....................................................... 47 3.3. Ceny ziemi....................................................... 49 3.4. Dochody rodzin rolniczych.......................................... 54 Podsumowanie........................................................ 57 4. Fundusze unijne: skuteczność i efektywność wspierania rozwoju obszarów wiejskich w Polsce (Katarzyna Zawalińska).................................. 59 Wstęp.............................................................. 59 4.1. Metodologia...................................................... 60 4.2. Wielkość i struktura funduszy pozyskanych na ROW....................... 65 4.3. Klasyfikacja funduszy ROW wg kryteriów ekonomicznych................... 70 4.4. Różnice w skuteczności instrumentów wsparcia ROW 2004 2006............ 75 4.5. Różnice w efektywności instrumentów wsparcia ROW...................... 81 4.6. Kryterium efektywnościowe a wybór instrumentów do realizacji polityki ROW.... 86 4.7. Rekomendacje dla polityki........................................... 88 5. Duże gospodarstwa rolne przed i po wejściu Polski do UE (Włodzimierz Dzun).................................................... 93 5.1. Główne tendencje przemian w strukturze gospodarstw rolnych i ich sytuacji finansowej w latach 1996 2007....................................... 95 5

Spis treści 5.2. Rozwój grupy gospodarstw dużych obszarowo........................... 101 5.3. Rozwój grupy gospodarstw dużych, silnych ekonomicznie.................. 104 5.4. Rozwój gospodarstw dużych obszarowo i ekonomicznie w wybranych krajach UE... 106 5.5. Wpływ dużych gospodarstw rolnych na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich.... 109 6. Procesy dostosowawcze i dywersyfikacyjne wsi i rolnictwa Karpat Polskich (Wiesław Musiał)..................................................... 115 Wprowadzenie....................................................... 115 6.1. Kształtowanie się współczesnego oblicza rolnictwa i wsi karpackiej........... 116 6.2. Nienadążanie wsi za przemianami ekonomicznymi....................... 118 6.3. Subregionalna dywersyfikacja wsi karpackich............................ 123 Podsumowanie....................................................... 133 7. Program SAPARD i Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 2006. Wybrane efekty finansowe i rzeczowe (Mirosław Drygas)....................... 137 7.1. Przedakcesyjny Program SAPARD.................................... 138 7.1.1. Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych........ 139 7.1.2. Inwestycje w gospodarstwach rolnych............................. 141 7.1.3. Restrukturyzacja produkcji mleka................................ 142 7.1.4. Modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji zwierząt rzeźnych............................................. 143 7.1.5. Zwiększenie różnorodności produkcji gospodarstw rolnych............ 145 7.2. Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich............. 145 7.2.1. Tworzenie źródeł dodatkowego dochodu w gospodarstwach rolnych...... 146 7.2.2. Tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich...................... 147 7.2.3. Publiczna infrastruktura turystyczna na obszarach wiejskich........... 147 7.3. Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 2006................ 148 7.3.1. Inwestycje w gospodarstwach rolnych............................. 148 7.3.2. Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych................ 152 7.3.3. Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów... 153 Podsumowanie....................................................... 155 8. Dopłaty kompensacyjne do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania jako element kształtujący rozwój społeczno-ekonomiczny obszarów wiejskich (Dorota Klepacka-Kołodziejska)........................... 157 Wstęp.............................................................. 157 8.1. Podstawy metodologiczne pracy...................................... 158 8.2. Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania w Unii Europejskiej..... 165 8.3. Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania w Polsce............. 167 8.4. Sytuacja ekonomiczna gospodarstw na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania w Polsce........................................... 169 8.5. Wsparcie ONW w opinii rolników i ich postawy wobec kontynuacji gospodarowania................................................... 170 Wnioski............................................................ 172 6

Spis treści 9. Przemiany demograficzne i aktywność ekonomiczna ludności wiejskiej w pierwszych latach XXI wieku (Izasław Frenkel)............................. 175 9.1. Tendencje i czynniki demograficzne zmian ludności wiejskiej............... 175 9.2. Zmiany w strukturze ludności wiejskiej według wieku, płci i poziomu wykształcenia............................................ 181 9.3. Główne tendencje zmian sytuacji ludności wiejskiej na rynku pracy.......... 184 9.4. Zmiany struktury populacji pracujących i bezrobotnych na wsi.............. 191 9.5. Zamiast podsumowania............................................ 193 10. Sposoby przystosowania wiejskich gospodarstw domowych do zmian makroekonomicznych wynikających z procesu transformacji i włączenia Polski do Unii Europejskiej (Krystyna Gutkowska)........................... 195 11. Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce (Andrzej Rosner)............................... 211 12. Urbanizacja wsi w obrębie obszarów metropolitalnych Polski (Adam Czarnecki)..... 229 Wprowadzenie...................................................... 229 12.1. Poziom zurbanizowania wsi w 1996 roku.............................. 231 12.2. Poziom zurbanizowania wsi w 2002 roku.............................. 236 12.3. Migracje wahadłowe jako miernik urbanizacji wsi....................... 240 Podsumowanie....................................................... 244 13. Plany emigracyjne (wiejskiej) młodzieży (Krystyna Szafraniec).................. 247 13.1. Najnowsze emigracje Polaków w statystyce, badaniach i opiniach ekspertów...................................................... 248 13.2. Podstawy źródłowe analiz.......................................... 255 13.3. Plany emigracyjne (wiejskiej) młodzieży............................... 257 13.4. Gdzie szukać powodów emigracji? Społeczne portrety (wiejskich) 19-latków... 259 13.5. Planujący wyjazd za granicę i odrzucający taką perspektywę. W poszukiwaniu wiejskiej specyfiki................................... 261 14. Zagraniczne migracje zarobkowe mieszkańców wsi między koniecznością a wyborem (Barbara Perepeczko)........................................ 269 15. Kapitał kulturowy w działaniu, czyli stare i nowe migracje zarobkowe mieszkańców wsi (Izabella Bukraba-Rylska)................................ 281 15.1. Rys historyczny.................................................. 281 15.2. Migracje współczesne............................................. 284 15.3. Kapitał kulturowy w działaniu...................................... 286 15.4. Próba podsumowania............................................. 293 Zakończenie........................................................ 296 16. Mieć i być orientacje życiowe mieszkańców wsi w ujęciu pokoleniowym (Sylwia Michlska).................................................... 299 16.1. Orientacje życiowe mieszkańców wsi w świetle wcześniejszych badań........ 304 16.2. Orientacje życiowe mieszkańców wsi w okresie transformacji systemowej..... 306 16.3. Nasza typologia.................................................. 311 16.4. Typy orientacji życiowych i ich zróżnicowanie pod względem wieku......... 313 Podsumowanie....................................................... 316 17. Dostępność studiów wyższych dla młodzieży wiejskiej (Krzysztof Wasielewski)....... 319 7

Spis treści Wprowadzenie....................................................... 319 17.1. Przemiany struktur oświatowych a dostęp młodzieży wiejskiej do edukacji..... 321 17.2. Wyższe wykształcenie w systemie wartości młodzieży wiejskiej przed i po 1989 roku.............................................. 325 17.3. Młodzież wiejska (i chłopska) na studiach wyższych we wskaźnikach i opracowaniach analiza krytyczna.................................. 328 17.4. Młodzież wiejska na studiach wyższych główne tendencje i prawidłowości... 329 17.5. Wybory edukacyjne a potencjalna pozycja w strukturze społecznej.......... 333 18. Psychospołeczny wymiar zmian na polskiej wsi (Barbara Fedyszak-Radziejowska).... 337 Wprowadzenie....................................................... 337 18.1. Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania zmian......................... 339 18.2. Rolnicy wobec Wspólnej Polityki Rolnej............................... 346 18.3. Symboliczny powrót polskiej wsi przez Brukselę do Polski.............. 349 Podsumowanie....................................................... 354 19. Wspólnota a uczestnictwo społeczne wsi. Modele społeczne a rzeczywistość empiryczna (Maria Wieruszewska)....................................... 357 20. Jak organizacje lokalne wspierają mieszkańców wsi w rzeczywistości unijnej? (Ryszard Kamiński).................................................. 373 20.1. Organizacje pozarządowe moda czy rzeczywista alternatywa............... 373 20.2. Trzeci sektor na wsi skrajne opinie i nieuchwytna aktywność............. 375 20.3. Formy organizacji na nowe czasy.................................... 378 20.4. Czy inwestycje w infrastrukturę społeczną wspierają rozwój kapitału społecznego?.................................................... 380 20.5. Wiejskie organizacje pozarządowe: Stare (tradycyjne), ale czy jeszcze wiarygodne? Nowe (modne), ale czy autentyczne?....................... 387 21. Rozwój wiejski nowa utopia czy konieczność? (Maria Halamska, Ruta Śpiewak)... 393 21.1. Rural development: rozwój obszarów wiejskich czy rozwój wiejski?........... 393 21.2. Rozwój wiejski: specyfika czasowo-przestrzenna koncepcji................ 394 21.3. Rozwój wiejski: próba konceptualizacji................................ 396 21.4. Rozwój wiejski w Polsce, czyli wdrażanie koncepcji...................... 404 21.5. czy utopia?.................................................... 412 Podsumowanie (Mirosław Drygas)........................................... 417 Summary (Mirosław Drygas)............................................... 427

CONTENTS Foreword (Andrzej Rosner)................................................. 13 1. Multifunctional development of rural areas in Poland (Marek Kłodziński)............ 15 1.1. Choice of development path.......................................... 16 1.2. Sustainable development............................................. 17 1.3. Reform of Common Agricultural Policy................................. 18 1.4. Social capital and non-governmental organisations........................ 19 1.5. Chances of development............................................. 22 2. Evolution of the social and economic rationale for the legitimisation of the Common Agricultural Policy of the European Union (Jerzy Wilkin)....................... 25 2.1. Two models for shaping economic policy................................ 26 2.2. CAP assessment legitimisation crisis?................................. 31 2.3. Strengthening the legitimisation of CAP among Polish farmers............... 36 2.4. New challenges and areas of necessary adaptation......................... 37 2.5. CAP shape from the play of interests to a social contract.................. 41 3. Economic aspects of the integration of rural Poland with the EU (Leszek Klank)........................................................ 43 3.1. Agricultural prices................................................. 44 3.2. Price differentials.................................................. 47 3.3. Land prices....................................................... 49 3.4. Farming households incomes......................................... 54 Summary............................................................ 57 4. EU funds: Effectiveness and efficiency of support for the development of rural areas in Poland (Katarzyna Zawalińska).............................. 59 Introduction......................................................... 59 4.1. Methodology...................................................... 60 4.2. Size and structure of funds for rural development......................... 65 4.3. Classification of rural development funds according to economic criteria....... 70 4.4. Differences in the effectiveness of instruments designed to support rural development in 2004 2006........................................... 75 4.5. Differences in the efficiency of instruments designed to support rural development in 2004 2006...................................... 81 4.6. The efficiency criterion and a choice of instruments for rural development policy.......................................... 86 4.7. Recommendations for policy-makers................................... 88 9

Contents 5. Large farms before and after Poland's entry to the EU (Włodzimierz Dzun).......... 93 5.1. Main trends of change in the structure of farms and their financial situation in the years 1996 2007.............................................. 95 5.2. Development of the group of large farms............................... 101 5.3. Development of the group of large and economically strong farms........... 104 5.4. Development of large and economically strong farms in selected EU countries... 106 5.5. Impact of large farms on the development of agriculture and rural areas....... 109 6. Adjustment and diversification processes in the rural areas and agriculture of Polish Carpathians (Wiesław Musiał)........................................... 115 Introduction......................................................... 115 6.1. Development of a contemporary face of Carpathian agriculture and rural areas.... 116 6.2. Rural areas lagging behind in economic change.......................... 118 6.3. Subregional diversification of Carpathian villages........................ 123 Summary........................................................... 133 7. SAPARD and Sectoral Operational Programme Restructuring and Modernisation of the Food Sector and Rural Development 2004-2006. Selected financial and material effects (Mirosław Drygas)..................................... 137 7.1. Pre-accession SAPARD programme................................... 138 7.1.1. Improvement in the processing and marketing of agricultural and fish products............................................. 139 7.1.2. Investment in farms........................................... 141 7.1.3. Restructuring of milk production................................. 142 7.1.4. Modernisation of farms specialised in livestock production............ 143 7.1.5. Increase in the diversity of farm production........................ 145 7.2. Diversification of economic activity in rural areas........................ 145 7.2.1. Creating sources of additional income on farms..................... 146 7.2.2. Creating jobs in rural areas..................................... 147 7.2.3. Public tourist infrastructure in rural areas.......................... 147 7.3. Sectoral Operational Programme Restructuring and Modernisation of the Food Sector and Rural Development 2004 2006................... 148 7.3.1. Investment in farms........................................... 148 7.3.2. Improvement in the processing and marketing of agricultural products... 152 7.3.3. Diversification of agricultural activity and farming-related activity in order to ensure diverse forms of activity or alternative sources of income...... 153 Summary........................................................... 155 8. Less favoured areas compensatory allowances as a factor influencing the socio-economic development of rural areas (Dorota Klepacka-Kołodziejska)....... 157 Introduction......................................................... 157 8.1. Methodological basis............................................... 158 8.2. Less favoured areas in the European Union............................. 165 8.3. Less favoured areas in Poland........................................ 167 8.4. Economic situation of LFA farms in Poland............................. 169 8.5. Farmer s opinions on LFA support and their attitude towards agriculture activity... 170 Conclusions......................................................... 172 10

Contents 9. Demographic changes and economic activity of the rural population in the first years of the 21st century (Izasław Frenkel)......................... 175 9.1. Demographic trends and factors behind rural population change............. 175 9.2. Changes in the rural population structure by age, sex and educational attainment....................................................... 181 9.3. Main trends of change in the situation of the rural population on the labour market............................................... 184 9.4. Changes in the structure of rural working and unemployed populations....... 191 9.5. Instead of a summary.............................................. 193 10. Ways of rural households adjustment to macroeconomic changes resulting from the transformation process and Poland's accession to the European Union (Krystyna Gutkowska)................................................. 195 11. Spatial disparities in the level of socio-economic development of rural areas in Poland (Andrzej Rosner)............................................. 211 12. Urbanisation of rural areas within Poland's metropolitan areas (Adam Czarnecki).................................................... 229 Introduction........................................................ 229 12.1. Level of rural areas urbanisation in 1996.............................. 231 12.2. Level of rural areas urbanisation in 2002............................. 236 12.3. Shuttle migrations as a measure of rural areas urbanisation............... 240 Summary........................................................... 244 13. Emigration plans of rural youth (Krystyna Szafraniec)........................ 247 13.1. Statistics, research and experts opinions on the recent international migration of Poles................................................ 248 13.2. Source materials for research....................................... 255 13.3. Emigration plans of (rural) youth.................................... 257 13.4. Where to look for the reasons behind emigration. Social portraits of (rural) 19-year-olds..................................................... 259 13.5. People planning migration abroad and those rejecting the prospect. In search for special rural characteristics.............................. 261 14. International labour migration of rural people between necessity and choice (Barbara Perepeczko)................................................. 269 15. Cultural capital in action, or old and new labour migrations of rural people (Izabella Bukraba-Rylska).............................................. 281 15.1. Historical outline................................................. 281 15.2. Contemporary migrations.......................................... 284 15.3. Cultural capital in action.......................................... 286 15.4 Attempt to summarise............................................. 293 Conclusion......................................................... 296 16. To have and to be rural people s life orientations from a generational perspective (Sylwia Michalska).......................................... 299 16.1. Rural people s life orientations in the light of earlier research.............. 304 16.2. Rural people s life orientations in the period of systemic transformation...... 306 16.3. Our typology.................................................... 311 11

Contents 16.4. Types of life orientations and their distribution by age.................... 313 Summary........................................................... 316 17. Accessibility of higher education to rural youth (Krzysztof Wasielewski)............ 319 Introduction......................................................... 319 17.1. Changes in educational structures and access of rural youth to education..... 321 17.2. Higher education in the system of rural youth s values before and after 1989... 325 17.3. Rural and farming youth in higher educational institutions: indices and studies critical analysis....................................... 328 17.4. Rural youth in higher educational institutions main trends and regularities... 329 17.5. Educational choices and the potential position in the social structure........ 333 18. Psychosocial dimension of change in rural Poland (Barbara Fedyszak-Radziejowska)........................................ 337 Introduction......................................................... 337 18.1. Socio-economic determinants of change............................... 339 18.2. Farmers vis-a-vis the Common Agricultural Policy....................... 346 18.3. Symbolic return of the Polish village via Brussels to Poland.............. 349 Summary........................................................... 354 19. Community and social participation in rural areas. Social models and empirical reality (Maria Wieruszewska)........................................... 357 20. How local organisations support rural residents in the reality of the EU (Ryszard Kamiński).................................................. 373 20.1. Non-governmental organisations a fad or a real alternative............... 373 20.2. Third sector in rural areas extreme views and intangible activity........... 375 20.3. Forms of organisation for new times................................. 378 20.4. Does investment in social infrastructure support the development of social capital?................................................. 380 20.5. Rural non-governmental organisations: Old (traditional) but are they still credible? New (trendy) but are they genuine?......................... 387 21. Rural development a new utopia or a necessity? (Maria Halamska, Ruta Śpiewak)...................................................... 393 21.1. Rural development: development of rural areas or rural development?........ 393 21.2. Rural development: space and time features of the concept................ 394 21.3. Rural development: an attempt to conceptualise......................... 396 21.4. Rural development in Poland implementation of the concept............. 404 21.5....or a utopia?.................................................... 412 Summary (Mirosław Drygas)............................................... 417