JAK ZAANGAŻOWAĆ SIĘ WE WSPÓŁPRACĘ Z POLSKĄ? E-PORADNIK DLA POLAKÓW NA EMIGRACJI

JAK ZAANGAŻOWAĆ SIĘ WE WSPÓŁPRACĘ Z POLSKĄ? E-PORADNIK DLA POLAKÓW NA EMIGRACJI

SPIS TREŚCI WSTĘP... 2 Czego dowiecie się Państwo z tego poradnika?... 3 Dlaczego współpraca z Polską?... 4 CZĘŚĆ I STAN NA DZIŚ... 6 Na czym polega polityka polonijna?... 7 Czy Polacy za granicą są gotowi do współpracy z Polską?... 9 Zaangażowanie polityczne, kulturowe i organizacyjne Polaków mieszkających za granicą... 10 Ocena Polski i polskich instytucji... 11 Zaangażowanie we współpracę z Polską... 12 Gotowość do zaangażowania się we współpracę z Polską... 14 CZĘŚĆ II ROZWIĄZANIA... 16 Przykłady z innych krajów... 17 Kraj pochodzenia diaspora... 17 Relacje wewnątrz diaspory... 18 Kraj pochodzenia kraj pobytu... 18 Diaspora kraj pobytu... 19 Diaspora organizacje międzynarodowe i transnarodowe... 19 Rozwiązania dla Polaków szyte na miarę ich problemów... 20 Funkcjonowanie organizacji polonijnych... 20 Zróżnicowanie Polaków mieszkających za granicą... 22 Sieci społeczne... 24 Małe ojczyzny... 25 Między generacjami... 25 Wizerunek Polski i Polaków... 26 ZAKOŃCZENIE... 29

WSTĘP WSTĘP

CZEGO DOWIECIE SIĘ PAŃSTWO Z TEGO PORADNIKA? Niniejszy e-poradnik skierowany do Polaków i osób polskiego pochodzenia mieszkających za granicą ma na celu pomóc Państwu zaangażować się we współpracę z Polską. Na podstawie analizy rozwiązań stosowanych w innych krajach oraz wyników badań jakościowych i ilościowych przeprowadzonych podczas realizacji projektu Polityka polonijna w praktyce, przygotowaliśmy zestaw mamy nadzieję cennych informacji będących zachętą do tego, aby otworzyli się Państwo na współpracę z Polską. Niniejszą publikację kierujemy zarówno do osób, które mają już doświadczenia w takiej działalności (np. w ramach organizacji polonijnych), jak i tych, dla których jest to zupełnie nowy obszar zainteresowania. Dowiedzą się z niej Państwo, jakie korzyści wynikają ze współpracy z krajem pochodzenia. Dlaczego jest ona taka ważna? Jakie warunki powinny być spełnione, aby była ona skuteczna? Chcemy także opisać założenia polityki polonijnej oraz jej priorytety sformułowane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej. Poznacie Państwo również wyniki badań na temat gotowości angażowania się Polaków we współpracę z Polską. Wreszcie przedstawimy nasze propozycje dla tych, którzy chcą współpracować z Polską. Jeśli czytają Państwo ten poradnik, oznacza to, że współpraca z Polską może być dla Was ważna. Proszę zatem włączyć płytę Chopina, wziąć długopis i kartkę i podzielić ją linią na dwie części. Na jednej proszę napisać swoje spostrzeżenia, własne przykłady i wysłać na adres e-mailowy polonia@iz.poznan.pl. Dzięki temu będziemy mogli aktualizować ten poradnik. Na drugiej części kartki proszę wskazać czytając treść poradnika które rozwiązania możecie Państwo wprowadzić w życie. Życzymy udanej lektury i wielu inspiracji z pożytkiem dla Polski i Polaków! WSTĘP 3

DLACZEGO WSPÓŁPRACA Z POLSKĄ? Istnieje wiele powodów, dla których warto zaangażować się we współpracę z Polską oraz w jej promocję: Jest to ważne dla samych Polaków mieszkających za granicą Przeprowadzone w ramach projektu Polityka polonijna w praktyce badania ukazały, że Polacy pytani o gotowość do zaangażowania we współpracę z Polską i reprezentowanie jej interesów przedstawiali pozytywne deklaracje. Także wiele organizacji skupiających Polaków mieszkających za granicą uważa promocję Polski za jeden ze swoich podstawowych celów działania. Bardzo mi zależy, żeby Polska była silna. Bardzo mi zależy, żeby Polska ( ) uważała na siebie (Agnieszka, mieszka w Wielkiej Brytanii od 2001 r.). Jednocześnie wiele osób, mając przeświadczenie, że percepcja Polski i Polaków w kraju stałego pobytu rzutuje na ich relacje z otoczeniem, traktuje wizerunek Polski i Polaków jako istotną dla siebie kwestię. Współpracę z Polską można łatwo połączyć z lobbowaniem na rzecz własnej grupy w kraju pobytu, wykorzystując także instrumenty polityki integracyjnej. No i oczywiście propagowanie własnego kraju sprawia, sprawia przyjemność. A jeżeli, jeżeli jest to jeszcze połączone z aktywnością zawodową no to ( ) właściwie nic lepszego nie można sobie wyobrazić (Danuta, mieszka w Niemczech od 1999 r.). Generalnie, zaangażowanie we współpracę z Polską może przynieść różne korzyści: pomaga rozwinąć kontakty z Polakami i osobami z kraju przyjmującego, daje możliwości realizacji swoich pomysłów i zdobycia na nie finansowania, umożliwia podtrzymanie kontaktu z ojczyzną, który może kiedyś ułatwić powrót do kraju, może poprawić dostęp do informacji oraz pomysłów na działalność społeczną i gospodarczą, wyrabia nawyk angażowania się w sprawy swojej społeczności. WSTĘP 4

Polska potrzebuje wsparcia Polaków mieszkających za granicą Polacy mieszkający za granicą to ogromny, często niewykorzystany potencjał Polski potencjał możliwości, wiedzy, umiejętności, doświadczenia i cennych kontaktów. Dlatego Polska stara się rozwinąć politykę polonijną, której zadaniem jest nawiązywanie i rozwijanie współpracy z nimi. Jednym z celów tej kooperacji jest chęć zaangażowania Polonii w kształtowanie dobrego wizerunku Polski za granicą. To właśnie Państwo jesteście często najlepszą wizytówką naszego kraju. Inne państwa także rozwijają współpracę ze swoją diasporą Współczesne państwa, które posiadają duże diaspory, takie jak Irlandia, Włochy, Nowa Zelandia, Meksyk, Indie czy Niemcy, starają się utrzymywać kontakty z osobami pochodzącymi z tych krajów. W tym celu powstają specjalne instytucje (ciała konsularne i konsultacyjne, transnarodowe sieci), zabiega się o udział emigrantów w wyborach, nadaje specjalne prawa (np. zapewnia ochronę państwa, serwis turystyczny, wsparcie organizacji pozarządowych w krajach pobytu obywateli swojego państwa). Jednocześnie państwa organizujące takie działania wobec diaspory oczekują w zamian wsparcia czasem finansowego (w postaci transferów finansowych, inwestycji), czasem zaś pozafinansowego (np. w postaci zaangażowania w promocję i reprezentowanie interesów, dzielenia się doświadczeniem i wiedzą). WSTĘP 5

CZEŚĆ I: STAN NA DZIŚ CZĘŚĆ I. STAN NA DZISIAJ 6

NA CZYM POLEGA POLITYKA POLONIJNA? Istotnym momentem definiującym kształt polityki polonijnej była transformacja systemowa z 1989 r., kiedy to zredefiniowano nie tylko stosunek państwa polskiego do Polaków mieszkających za granicą, ale także rolę, jaką Polonia mogłaby odgrywać w procesach przemian politycznych i gospodarczych III RP. Z jednej strony zwrócono szczególną uwagę na Polaków na terytoriach byłego ZSRR, których otoczono opieką i wspierano ich starania o zachowanie polskiej tożsamości i kontaktu kulturowego z Ojczyzną. Z drugiej strony, Polacy mieszkający w krajach zachodnich mieli aktywnie wspierać procesy polskiej transformacji: zarówno poprzez transfery finansowe, know-how, jak i wsparcie polityczne w dziedzinie dyplomacji (np. w kontekście przystąpienia Polski do NATO). Jednak z czasem okazało się, że tak prowadzona polityka jest stosunkowo mało efektywna zarówno z perspektywy Polski, jak i Polonii. Na początku XXI w. zdano sobie sprawę z konieczności stworzenia planu, który pozwoli zdynamizować politykę polonijną tak, by pełniej wykorzystać ogromny potencjał wielomilionowej, zróżnicowanej zbiorowości osób narodowości polskiej lub polskiego pochodzenia. W 2002 r. powstał Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za granicą 1, który jako punkt wyjścia przyjmował stwierdzenie, iż: Sprawy Polonii i Polaków zamieszkałych za granicą i współpraca z nimi stanowią istotny element polskiej polityki zagranicznej. Jednocześnie definiował on dziewięć głównych kierunków polityki polonijnej: Działania na rzecz zapewnienia Polonii i Polakom za granicą prawa i możliwości kultywowania polskości w państwach ich zamieszkania, rozwijania kontaktów z krajem oraz korzystania ze wszystkich praw mniejszości narodowych; Dążenie do podniesienia rangi i znaczenia Polonii i mniejszości polskich za granicą w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym, naukowym, naukowo-technicznym i kulturalnym państw zamieszkania; Wsparcie działalności gospodarczej Polonii i współpracy biznesu polonijnego z krajem; Rozwój aktywności młodego pokolenia Polonii; Rozszerzenie dostępu i możliwości Polonii i Polaków za granicą do nauczania i doskonalenia znajomości języka polskiego; Zapewnienie Polonii i Polakom za granicą rzetelnej informacji o Polsce; Stwarzanie Polonii i Polakom za granicą warunków do jak najszerszego dostępu do dóbr polskiej kultury narodowej; Pozyskiwanie Polonii i Polaków za granicą do wspierania polskich interesów państwowych i narodowych w sprawach, w których są one zgodne z interesami państw zamieszkania Polonii; Szczególna pomoc Polakom na Wschodzie, w tym w odbudowywaniu polskiej inteligencji. Sprawy Polonii i Polaków zamieszkałych za granicą i współpraca z nimi stanowią istotny element polskiej polityki zagranicznej 1 Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za granicą zaakceptowany na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 10.12.2002 r., CZĘŚĆ I. STAN NA DZISIAJ 7

W programie podkreślono możliwość wykorzystania Polonii zachodnioeuropejskiej w procesie akcesji Polski do Unii Europejskiej oraz Polonii amerykańskiej w kształtowaniu stosunków bilateralnych między Polską a USA. Wkrótce po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej zaobserwowano zwiększoną falę emigracji zarobkowych i zdano sobie sprawę z konieczności dokonania kolejnej redefinicji polityki polonijnej, która powinna w większym niż do tej pory stopniu uwzględniać współczesnych migrantów. W 2007 r. opracowano nowy, bardziej szczegółowy Program 2, uwzględniający także nowe fale emigracji związanej z otwarciem rynków pracy w niektórych państwach UE. Poza rozszerzeniem grup docelowych działania polityki polonijnej zmieniły się nieco także jej cele strategiczne, które zdefiniowano jako: Ochronę wynikających z prawa międzynarodowego i umów dwustronnych praw przysługujących polskim mniejszościom narodowym; Utrzymanie polskości za granicą, zwłaszcza w krajach zwartego zamieszkiwania diaspory, m.in. poprzez wspieranie procesów służących wzmacnianiu środowisk polskich, podnoszenie ich prestiżu, wspieranie edukacji i kultury; Zachowanie polskiego dziedzictwa narodowego za granicą; Ułatwienie powrotu do kraju Polakom i osobom polskiego pochodzenia, zwłaszcza z państw, w których następuje szybka asymilacja, a także z tych, do których nastąpiła migracja zarobkowa po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Utworzenie propolskiego lobby oraz promocja Polski za granicą. Od około 2011 r. daje się zaobserwować kolejna zmiana, którą można nazwać tworzeniem nowej polityki polonijnej. Należy podkreślić, że zmiana ta w odróżnieniu od wcześniejszych nie wyraża się w dokumentach o charakterze strategicznym 3, ale raczej przyjmuje kształt krótkoterminowych planów i konkretnych działań. 2 Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za granicą przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 30.10.2007 r., http://www.msz.gov.pl/ resource/ad28993a-f211-4db2-8263-c655c928410b/ r., 3 W 2011 r. przygotowano projekt Rządowego programu współpracy z Polonią i Polakami za granicą (http://www.msz.gov.pl/resource/13ff6551- d8aa-4799-91d3-efe4660b1417). Z informacji na temat rządowego programu współpracy z Polonią i Polakami za granicą oraz wykorzystania środków wydatkowanych z budżetu państwa na współpracę z Polonią i Polakami za granicą w 2012 r., przedłożonej przez Ministra Spraw Zagranicznych (https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/informacja-na-temat-rzadowego-programu-wspolpracy-z-polonia-ipolakami-za.html) wynika, iż zakładano jego przyjęcie w 2013 r. 4 Np. na podstawie cytowanej Informacji na temat rządowego programu współpracy z Polonią i Polakami za granicą oraz wykorzystania środków wydatkowanych z budżetu państwa na współpracę z Polonią i Polakami za granicą w 2012 r., Planu współpracy z Polonią i Polakami za granicą w 2013 roku (http://www.msz.gov.pl/resource/7dc8cbce-9364-4a96-8c38-f56e71796c2d:jcr) czy też Planu współpracy z Polonią i Polakami za granicą w 2014 roku (http://www.msz.gov.pl/resource/add94038-7544-40bc-8320-bc5363503be1:jcr) oraz projektu Rządowego programu współpracy z Polonią i Polakami za granicą z 2011 r. (http://www.msz.gov.pl/resource/13ff6551-d8aa-4799-91d3-efe4660b1417). Jednym z elementów realizacji nowej polityki polonijnej jest przeniesie głównego ciężaru finansowania polityki polonijnej i wsparcia Polaków mieszkających za granicą i ich organizacji z Senatu na Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Zmiana ta choć wydaje się techniczna pociąga jednak za sobą istotne korekty praktyki polityki polonijnej, polegające przede wszystkim na zmianie sposobu przyznawania funduszy na wsparcie dla instytucji działających na rzecz Polonii. Od 2011 r. MSZ organizuje konkursy, których założenia oparte są na rokrocznie ogłaszanych Planach współpracy z Polonią i Polakami za granicą. Mimo iż założenia nowej polityki polonijnej nie zostały w sformalizowany sposób wyrażone w jednym dokumencie o charakterze strategicznym, to można jednak starać się je odtworzyć 4. Jak się wydaje, wśród najważniejszych z nich należałoby wymienić następujące tezy: w działania polityki polonijnej aktywnie włączani mają być Polacy mieszkający za granicą, szczególnie poprzez uzyskanie ich zrozumienia i poparcia dla polskiej racji stanu oraz wykorzystanie potencjału do promocji Polski i jej interesów; polityka polonijna służy jako instrument realizacji polityki państwa polskiego, szczególnie zaś polityki zagranicznej oraz polskiej racji stanu; podmiotem odpowiedzialnym za określanie celów polityki polonijnej, jak i koordynację działań podejmowanych w związku z jej realizacją jest Minister Spraw Zagranicznych; realizacja polityki polonijnej odbywa się we współpracy między różnymi organami administracji publicznej oraz innymi podmiotami. CZĘŚĆ I. STAN NA DZISIAJ 8

CZY POLACY ZA GRANICĄ SĄ GOTOWI DO WSPÓŁPRACY Z POLSKĄ? Polityka polonijna zakłada aktywizację polskich środowisk za granicą oraz działania związane z budowaniem polskiego lobby. Czy jednak Polacy mieszkający za granicą chcą współpracować z Polską? Czy mają ochotę angażować się w działania mające na celu promocję Polski? Czy wiedzą w jaki sposób można to zrobić? Aby odpowiedzieć na te i inne pytania, przeprowadziliśmy badania socjologiczne. Zrealizowaliśmy sondaż internetowy na próbie 3500 Polaków mieszkających za granicą. Badanie obejmowało osoby polskiego pochodzenia, które mieszkają od co najmniej trzech miesięcy w jednym z 11 krajów Europy Zachodniej (Irlandia, Wielka Brytania, Norwegia, Holandia, Hiszpania, Szwecja, Włochy, Belgia, Francja, Niemcy, Austria) lub w USA. Ponadto przeprowadziliśmy 35 wywiadów pogłębionych z osobami polskiego pochodzenia z Holandii, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Szwecji, Francji, USA i Norwegii, które dostarczyły szczegółowych informacji uzupełniających bardziej ogólny obraz tworzony przez wyniki sondażu. Wyniki naszych badań opisaliśmy dokładnie w ekspertyzie pt. Polityka polonijna w ocenie jej wykonawców i adresatów, którą można pobrać tutaj. Poniżej prezentujemy najważniejsze ustalenia naszych badań. CZĘŚĆ I. STAN NA DZISIAJ 9

ZAANGAŻOWANIE POLITYCZNE, KULTUROWE I ORGANIZACYJNE POLAKÓW MIESZKAJĄCYCH ZA GRANICĄ Osoby, które wzięły udział w naszym badaniu, to często osoby młode, w wieku produktywnym, zdecydowane na długookresowy pobyt za granicą. Nastawione są one głównie na jak najszybsze wejście w struktury społeczeństwa przyjmującego, o czym świadczy chociażby fakt, że przeszło połowa badanych (56%) buduje i podtrzymuje sieci relacji społecznych z osobami spoza własnej zbiorowości, a relacje wewnątrzgrupowe ogranicza w zasadzie do podtrzymywania więzi z rodziną w kraju (88%) i z najbliższymi przyjaciółmi na emigracji (80%). Ponadto badania ujawniły niski poziom uczestnictwa ankietowanych w trzech najważniejszych płaszczyznach życia społecznego: politycznej, kulturowej i organizacyj- nej. Blisko połowa badanych (48%) wykazała bierność polityczną, tylko co piąty respondent zadeklarował regularne i częste uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych (19%), zaś do zaangażowania w działalność trzeciego sektora przyznał się jedynie co siódmy badany (14%). Niski poziom partycypacji społecznej, zwłaszcza politycznej, jest szczególnie zauważalny wśród migrantów nowych, zarówno tych, którzy wyjechali z Polski w latach 1990-2003, jak i wśród emigrantów poakcesyjnych. Co więcej, okazało się, że w warunkach migracyjnych stopień społecznej aktywności znacznie się obniża. Jest to o tyle niepokojące, że bierna postawa utrudniać może podejmowanie różnych inicjatyw, w tym związanych z realizacją polityki polonijnej. Generalnie zebrane wyniki sugerują, że Polacy mieszkający za granicą mają tendencję do wycofywania się do sfery prywatnej i unikają wszelkich zinstytucjonalizowanych form aktywności na rzecz własnej zbiorowości. Kolejnym wnioskiem, który nasuwa się przy interpretacji wyników, jest niski poziom zaangażowania badanych w działalność organizacyjną własnej społeczności. Zgodnie z uzyskanymi od respondentów informacjami, badani dość niechętnie działają w organizacjach polonijnych tylko co ósmy respondent zadeklarował zaangażowanie w działalność tego typu organizacji (12%). Zebrane w trakcie badań dane pozwalają zaobserwować, że stosunkowo największą aktywność w tym zakresie wykazywali Polacy przebywający we Francji, w Stanach Zjednoczonych oraz w Szwecji. Najniższy poziom aktywności charakteryzował natomiast polskich imigrantów w Hiszpanii, Belgii oraz we Włoszech. Co ciekawe, najniższy odsetek aktywnie uczestniczących w życiu społeczności imigracyjnej odnotowano w grupie osób w wieku 24-34 oraz 35-44 lata. Relatywnie większym zaangażowaniem w polonijną działalność organizacyjną cechują się najmłodsi badani do 18. roku życia oraz osoby po 45. roku życia. Co ciekawe, najniższy odsetek aktywnie uczestniczących w życiu społeczności imigracyjnej odnotowano w grupie osób w wieku 24-34 oraz 35-44 lata. CZĘŚĆ I. STAN NA DZISIAJ 10

OCENA POLSKI I POLSKICH INSTYTUCJI Nasze badania pokazują, że Polacy mieszkający za granicą nie zawsze pozytywnie oceniają politykę Polski względem Polonii. Uzyskane deklaracje pokazują, że ponad dwie piąte badanych (44,9%) negatywnie ocenia politykę polonijną i tylko co dwunasty formułuje pozytywne oceny (8,1%). Opinie na temat polityki polonijnej są zróżnicowane ze względu na kraj pobytu migranta. Najwięcej opinii negatywnych formułują Polacy mieszkający w Wielkiej Brytanii (55,8%), Irlandii (54,1%) oraz Norwegii i Holandii (po 50%), natomiast stosunkowo najwięcej opinii pozytywnych pojawia się wśród Polaków w Stanach Zjednoczonych, Austrii (po 14,3%) i Szwecji (10,8%). Zwraca również uwagę fakt, że stosunkowo wysoki odsetek badanych nie sformułował żadnych ocen względem polityki polonijnej (24,3%), a co piąty deklarował opinie ambiwalentne, nie oceniając jej ani źle, ani dobrze (22,7%). Działalność organizacji polonijnych oceniana jest pozytywnie przez ponad jedną piątą ankietowanych (21,2%), natomiast przez co dziewiątego negatywnie (11,4%). Blisko połowa badanych nie potrafiła dokonać oceny funkcjonowania organizacji polonijnych (47,1%), a co piąty respondent deklarował, że nie ocenia ich ani dobrze, ani źle. Zwraca jednocześnie uwagę fakt, że respondenci cechują się bardzo niskim poziomem wiedzy o organizacjach polonijnych tylko połowa z nich przyznała, że wie o ich działalności w kraju obecnego pobytu (52,5%). Część badanych Polaków mieszkających za granicą miała różnego typu kontakty z działającymi tam instytucjami polskimi (tj. m.in. Ambasadą RP, Konsulatem RP, Instytutem Polskim) i tylko niecałe dwie piąte respondentów wskazało na brak tego typu styczności (38,8%). Największy odsetek badanych miał do czynienia z Konsulatem RP (33,7%) i dopiero w dalszej kolejności wskazywano na kontakt z Ambasadą RP (17,9%) i Instytutem Polskim (4,5%). Wśród badanych przeważały oceny pozytywne (25,6%) oraz ambiwalentne (18,7%), a co siódmy badany ocenił funkcjonowanie polskich instytucji w kraju pobytu negatywnie (14,8%). Na ogół dobrze o polskich instytucjach na obczyźnie wypowiadali się polscy imigranci w USA (42,5% ocen pozytywnych), Austrii (32,3%) oraz we Włoszech (32,5%). Natomiast złe oceny najczęściej wystawiali Polacy mieszkający w krajach skandynawskich: Norwegii 27,6% ocen negatywnych i Szwecji 23,1% oraz w Hiszpanii (25,3%). Respondenci cechują się bardzo niskim poziomem wiedzy o organizacjach polonijnych. CZĘŚĆ I. STAN NA DZISIAJ 11

ZAANGAŻOWANIE WE WSPÓŁPRACĘ Z POLSKĄ Kolejnym faktem godnym podkreślenia jest to, że stosunkowo niski poziom uczestnictwa w życiu organizacyjnym środowiska polonijnego nie wyklucza prywatnego (nie publicznego i zinstytucjonalizowanego) angażowania się na rzecz szeroko pojętych interesów Polski. Badania wykazały, że blisko trzy czwarte ankietowanych deklaruje emocjonalne przywiązanie do ojczystego kraju (73%), a przeszło trzy piąte czuje się reprezentantem swego narodu w codziennym życiu na obczyźnie (61%). Większość respondentów deklarowała jednocześnie podejmowanie różnego rodzaju działań mających na celu promocję Polski w kraju pobytu. Przykładowo, z deklaracji badanych wynika, że 75% z nich w prywatnych, codziennych rozmowach promowało polskie produkty. Podobny odsetek ankietowanych przedstawiał Polskę w dobrym świetle (74%), prawie trzy czwarte (73%) deklarowało promocję turystyki do Polski, a dwie trzecie przyznało, że promowało polską kulturę (65%). Aktywność ta pomimo że w tej formie również niesie ze sobą istotne korzyści dla wizerunku Polski i Polaków ma jednak jedynie podłoże prywatne i właściwie nie wykracza zasadniczo poza sferę kontaktów towarzyskich. Tendencja ta znajduje swoje potwierdzenie w analizie analogicznych działań w sferze kontaktów zawodowych. Okazuje się, że w miejscu pracy jedynie co trzeci badany przedstawiał Polskę w dobrym świetle, promował polskie produkty oraz promował turystykę do Polski (odpowiednio: 36,2%, 31,3%, 29,3%). Jeszcze mniejszy był odsetek badanych, którzy deklarowali promocję polskiej kultury (26%). Badania wykazały ponadto, że tego rodzaju aktywność nie jest na szeroką skalę podejmowana również w Internecie. Przykładowo do promocji polskiej kultury za pośrednictwem mediów społecznościowych przyznał się tylko co czternasty ankietowany (7%), a do promocji turystycznych walorów kraju pochodzenia tylko co szesnasty (6%). Dotychczasowe doświadczenia w promocji Polski Czy zdarzyło się Panu(i) podejmować wymienione poniżej działania reprezentujące Polskę w Pana(i) obecnym kraju pobytu? Przedstawianie Polski w dobrym świetle Promowanie polskiej kultury Promowanie turystyki do Polski Promowanie współpracy gospodarczej z firmami w Polsce Promowanie polskich produktów Tak, w rozmowach prywatnych Tak, w rozmowach zawodowych Tak, poprzez media społecznościowe Nie podejmowałem takich działań 74,0% 36,2% 6,5% 19,8% 65,6% 26,5% 6,8% 27,2% 72,6% 29,3% 5,8% 20,4% 16,5% 15,9% 1,9% 72,9% 75,7% 31,3% 4,7% 17,7% Blisko trzy czwarte ankietowanych deklaruje emocjonalne przywiązanie do ojczystego kraju (73%), a przeszło trzy piąte czuje się reprezentantem swego narodu w codziennym życiu na obczyźnie (61%). CZĘŚĆ I. STAN NA DZISIAJ 12

Wiele z badanych osób uważało, że najlepszą formą promocji Polski jest swego rodzaju praca u podstaw. Dość powszechne bowiem wśród respondentów było przeświadczenie, że ich codzienna aktywność zawodowa, funkcjonowanie w kręgach towarzyskich czy społeczności lokalnej w sposób, który jest pozytywnie oceniany przez otoczenie, stanowi znaczący wkład w kształtowanie wizerunku Polski i Polaków za granicą. Ważnym aspektem ma być w tym względzie podtrzymywanie dobrze rozpoznawalnego przez inne nacje polskiego etosu pracy. Respondentom bliskie wydawało się założenie, że rzetelne i uczciwe funkcjonowanie w społeczeństwie przyjmującym ze świadomością jednostkowego wpływu na postrzeganie całej grupy etnicznej przez otoczenie jest najbardziej pożądaną formą wspierania interesów zarówno kraju pochodzenia, jak i samej diaspory. Jednocześnie wyraźnie zauważalne wśród badanych było pewnego rodzaju napięcie wynikające z próby znalezienia kompromisu pomiędzy otwartym komunikowaniem o swoim pochodzeniu w sytuacjach prywatnych i publicznych a swoistym obnoszeniem się z narodowością. To jest moja działalność jako Polaka że oni wiedzą, kto ja jestem. Ja pracuję w redakcji wszyscy dokładnie wiedzą, kto ja jestem, co ja robię. A ja plakietki PL nie noszę. Bo mi to niepotrzebne; bo ja to robię swoją pracą (Cyprian, mieszka w Holandii od lat 80.). CZĘŚĆ I. STAN NA DZISIAJ 13

GOTOWOŚĆ DO ZAANGAŻOWANIA SIĘ WE WSPÓŁPRACĘ Z POLSKĄ Gotowość do uczestnictwa w działaniach organizacji polonijnych zadeklarował co trzeci badany (36%), przy czym tylko co dziewiąty z tej grupy wyrażał zdecydowanie pozytywną postawę w tym zakresie (11% odpowiedzi zdecydowanie tak ). Prawie dwie piąte ankietowanych nie wyraziło gotowości do jakiejkolwiek aktywności organizacyjnej w środowisku polonijnym (37%), a co trzeci badany nie miał zdania na ten temat (27%). Na podstawie uzyskanych wyników sądzić zatem można, że poziom gotowości badanych do angażowania się w działania organizacji polonijnych jest średni. Co więcej, przeprowadzona analiza wykazała, że gotowość Polaków mieszkających za granicą do zaangażowania się w działania organizacji polonijnych zależy od kontekstu. Oznacza to, że pojawia się ona i/lub wzrasta w momencie zagrożenia szeroko pojętych interesów narodowych. Wskaźnikiem tego trendu są zauważalnie częstsze deklaracje zaangażowania się badanych w działania organizacji polonijnych w sytuacji: pojawienia się informacji o polskich obozach śmierci (42,9% badanych), przedstawiania Polaków w sposób negatywny, stereotypowy (33,7%), przedstawiania Polski w sposób negatywny, jako zacofany kraj (39,3%). Na podstawie uzyskanych wyników sądzić zatem można, że poziom gotowości badanych do angażowania się w działania organizacji polonijnych jest średni. Gotowość do zaangażowania się w działalność organizacji polonijnych W jaki sposób był(a)by Pan(i) gotowy(a) zaangażować się w działanie organizacji polonijnych w Pan(i) obecnym kraju pobytu? Wskazania wszystkich badanych Wskazania badanych gotowych do zaangażowania poprzez członkostwo 14,1% 39,6% poprzez wolontariat 12,3% 34,5% poprzez korzystanie z ich oferty 8,1% 22,7% chciał(a)bym założyć taką organizację 2,5% 6,9% poprzez udzielanie im wsparcia finansowego 2,1% 5,9% CZĘŚĆ I. STAN NA DZISIAJ 14

Gotowość do reakcji na stereotypowe wypowiedzi na temat Polski Czy gdyby: Spotykał(a) Pan(i) osoby wypowiadające się o polskich obozach śmierci Spotykał(a) się Pan(i) z wypowiedziami opisującymi Polaków za granicą jako przestępców i naciągaczy Spotykał(a) się Pan(i) z wypowiedziami przedstawiającymi Polskę jako zacofany kraj Część badanych, którzy nie mieli wcześniej doświadczeń dotyczących udziału w działaniach na rzecz Polski i Polaków w poszczególnych krajach, wykazywała duże zainteresowanie i gotowość podjęcia tego typu aktywności, nie mając jednocześnie większego wyobrażenia o tym, jakie mogłyby to być działania. był(a)by Pan(i) gotów(owa): odnieść się bezpośrednio do takich wypowiedzi i je prostować tak nie trudno powiedzieć zaangażować się w działania organizacji polonijnych obalające takie stereotypy tak nie trudno powiedzieć zainicjować akcję za pośrednictwem portali społecznościowych tak nie trudno powiedzieć 81,6% 6,8% 11,6% 42,9% 23,9% 33,2% 43,2% 23,8% 33,0% 71,7% 13,3% 15,7% 33,7% 30,2% 36,1% 32,9% 31,2% 35,9% 78,6% 11,0% 10,3% 39,3% 28,6% 32,1% 40,3% 28,0% 31,7% Dla integrowania Polaków mieszkających za granicą wokół wspólnych przedsięwzięć na rzecz Polski taki stan rzeczy może mieć dwojakie znaczenie. Pozytywne, gdyż świadczy o braku istotnych uprzedzeń i otwartości na przyszłe możliwości zaangażowania, ale jednocześnie negatywne, jeśli potraktować go jako symptom niewielkiego potencjału do samoorganizowania się i wykazywania inicjatywy. W trakcie rozmów z respondentami udało się również zidentyfikować pewne warunki, które wpływają na gotowość do podejmowania przez nich działań: apolityczność organizowanych przedsięwzięć, zgodność z obszarem zainteresowań zawodowych lub hobby badanych, poczucie, że państwo polskie nie traktuje diaspory instrumentalnie do realizacji swoich celów i oferuje jej wsparcie bez względu na formułowane oczekiwania. Nie mam nic przeciwko temu, jest mi trudno sobie wyobrazić, w jakiej formie by to mogło być, ale dlaczego nie? (...) To ja przed tym wywiadem się zastanawiałem, czasami może też wcześniej. To jest trudno mieć jakiś taki dobry, wiodący jakiś pomysł, który może zachwycić kogoś, czy może zaowocować czymś (Stanisław, mieszka w Szwecji od lat 70.). CZĘŚĆ I. STAN NA DZISIAJ 15

CZEŚĆ II: ROZWIĄZANIA CZĘŚĆ II. ROZWIĄZANIA 16

PRZYKŁADY Z INNYCH KRAJÓW Diaspora czyli członkowie narodu żyjący w innych krajach bądź wśród innych narodów funkcjonuje w sieci kontaktów i relacji ze swoim krajem, ze środowiskiem międzynarodowym, organizacjami pozarządowymi oraz międzynarodowymi. Każda z płaszczyzn tej sieci może mieć wpływ na poprawę sytuacji diaspory w kraju przyjmującym. Kolejne akapity niniejszego podręcznika mają na celu dostarczenie Polakom za granicą wiedzy o tym, jakie są doświadczenia diaspor z innych krajów i jakie możliwości stoją przed nimi w zakresie rozwijania współpracy z Polską oraz innymi ważnymi aktorami. Niektóre z nich będą zawierały opisy działania członków diaspory inne zaś aktywność państw lub innych organizacji (np. międzynarodowych). Kraj pochodzenia diaspora W budowaniu sieci relacji między krajem pochodzenia i diasporą mogą być pomocne następujące narzędzia: oferowanie udziału w konkursie grantowym i wspieranie w ten sposób finansowo polskich organizacji emigranckich i polonijnych na całym świecie (np. Emigrant Support Programme w Irlandii); zakładanie wyspecjalizowanych agend dachowych dla polskich organizacji odpowiedzialnych za koordynację lokalnych centrów dla polskich emigrantów, tworzenie oferty edukacyjnej i doradczej oraz występowanie w sprawach diaspory wobec polityków na poziomie krajowym w kraju migracji (np. Coalition of Irish Immigration Centers w USA, http://ciic-usa.org/); rozwój sieci biznesowych (np. Enterprise Ireland); działalność charytatywna na rzecz Polski (np. Ireland Funds, IFI, itp.); tworzenie rynku dla polskich produktów za granicą; wzbogacenie strategii wsparcia diaspory o programy dla młodych emigrantów, organizacja szkół letnich dla polskich studentów zagranicznych w Polsce, programy wymiany kulturalnej; tworzenie programu przybliżania wiedzy na temat Polski i jej diaspory do nauczania za granicą i w projektach szkolnych w kraju pochodzenia; wykorzystanie Social Web do angażowania i uczenia dzieci i młodzieży na emigracji o Polsce; zachowanie tożsamości poprzez finansowanie projektów dziedzictwa kulturowego; zapobieganie wykluczeniu i marginalizacji udzielanie porad prawnych Polakom zanim udadzą się na emigrację, umożliwienie skorzystania na emigracji z porad telefonicznych pod bezpłatnymi numerami w kraju pochodzenia, wsparcie przez wyspecjalizowane agendy; programy mentoringu biznesowego (krajowi biznesmeni mentorami biznesmenów diaspory za granicą i vice versa), impulsy dla członków diaspory zainteresowanych inwestycjami (np. The Global Irish Economic Forum); rozwój programu badań na temat polskiej diaspory, oral history, zbieranie informacji o życiu diaspory, badania nad genealogią jako ważny element formułowania poczucia tożsamości. tworzenie zachęt do powrotu do Polski; tworzenie systemów wsparcia dla osób pracujących za granicą poniżej kwalifikacji (w Irlandii problem rozwiązuje się poprzez wymianę informacji między ministerstwem, organizacjami emigranckimi, grupami samopomocowymi); tworzenie programów dla alumnów absolwentów studiów, programów stypendialnych krajów pochodzenia; wspieranie i doradztwo dla polskich przedsiębiorstw, rozwój stosunków biznesowych i handlu między Polską a nowymi krajami i regionami pobytu nowych emigrantów; rozbudowa programów wymiany kulturalnej, społecznej oraz pedagogicznej, współpraca w kształtowaniu tych programów z krajami, gdzie znajduje się diaspora. CZĘŚĆ II. ROZWIĄZANIA 17

Relacje wewnątrz diaspory Musimy pamiętać, że Polacy za granicą to bardzo zróżnicowana społeczność. Różnią się oni między sobą takimi cechami, jak wiek, sytuacja ekonomiczna i położenie społeczne, czas emigracji, stopień integracji w społeczeństwie przyjmującym, rodzaj relacji z ojczyzną, identyfikacja etniczna. Ważne są także różnice wynikające ze specyfiki kraju pobytu jego sytuacja polityczna, relacje z Polską, w tym podpisane umowy bilateralne dotyczące diaspory, sytuacja gospodarcza, polityka integracyjna. Relacje w tak zróżnicowanej wewnętrznie zbiorowości nie zawsze są łatwe. Dlatego warto zwrócić uwagę na to, w jaki sposób można kształtować relacje wewnątrz diaspory między różnymi jej przedstawicielami i grupami. Najczęściej stosowanymi narzędziami są: filantropia i działalność instytucji socjalnych; usługi centrów powołanych w kraju pobytu (np. Irlandia Centra Pastoralne, Polska Misja Katolicka), organizacje samopomocy diaspory, nieformalne sieci kontaktów; organizowanie kulturalnych i sportowych programów wymiany między członkami diaspor, sponsoring sportu; przekazywanie informacji na temat kraju pochodzenia przez nowo przybyłych, rekrutacja utalentowanych osób i zachęty do udziału w programach powrotów, a także wsparcie diaspory dla nowo przybyłych (gdzie przeszkoleni członkowie diaspory pracują na rzecz członków diaspory zagrożonych wykluczeniem społecznym, informując ich o prawach i obowiązkach w kraju przyjmującym (np. Türkische Bund in Berlin-Brandenburg e.v.); budowanie korporacyjnych powiązań (np. Global Irish Network). Kraj pochodzenia kraj pobytu Nie bez znaczenia dla sytuacji diaspory są także relacje między ojczyzną a krajem pobytu. Relacje, jakie Polska buduje z różnymi krajami, mogą mieć duże znaczenie dla sytuacji Polaków i osób polskiego pochodzenia, które w tych krajach mieszkają. W tym kontekście warto pamiętać o: prowadzeniu analiz systemowych wykorzystania potencjału współpracy państwa pochodzenia i państwa pobytu w zakresie aktywizacji diaspory poprzez powiązanie programów skierowanych do diaspory i programów integracyjnych; konsultacje z poszczególnymi instytucjami państw przyjmujących, informowanie o planowanych projektach (np. Ständige Konferenz der Kultusminister der Länder in der Bundesrepublik Deutschland odpowiedzialna za politykę edukacyjną w krajach federacji Niemiec, może przeprowadzać konsultacje z ministerstwami edukacji państw pochodzenia członków diaspory na temat nauki języka ojczystego). CZĘŚĆ II. ROZWIĄZANIA 18

Diaspora kraj pobytu Bardzo ważne jest także, by Polacy mieszkający za granicą utrzymywali dobre stosunki ze swoim nowym krajem. Warto zwrócić uwagę na to, że państwa pobytu często oferują różnorodne możliwości rozwoju dla migrantów i mniejszości: kooperacja z instytucjami emigranckimi korzystanie z oferty nauki języka i podnoszenia kwalifikacji w kraju pobytu wykorzystanie szansy na awans społeczny, co w konsekwencji będzie z korzyścią dla kraju wysyłającego, zarówno po powrocie emigranta do ojczyzny, jak i podczas jego pobytu w kraju emigracji (np. projekt modelowy Ankommen in Alltag und Beruf Willkommenpaket für Fachkräfte finansowany ze środków Federalnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Republiki Federalnej Niemiec); pomoc w znalezieniu pracy na miarę kwalifikacji w kraju pobytu, wsparcie w uznawaniu dyplomów (np. Netzwerk Integration durch Qualifizierung IQ); zidentyfikowanie ofert rozwoju zawodowego w kraju pobytu członków diaspory i wsparcie dla organizacji diaspory celem przekazywania informacji o istniejących możliwościach dla różnorodnych grup docelowych (np. dla emigrantów między 18. a 26. rokiem życia w Niemczech funkcjonują tzw. Jugendmigrationsdienste). Diaspora organizacje międzynarodowe i transnarodowe Przynajmniej od początku XXI w. obserwować można wzmożone zainteresowanie potencjałem rozwojowym diaspor ze strony wielu państw wysyłających, a także organizacji międzynarodowych, takich jak np. Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji, Bank Światowy, Unia Afrykańska czy Unia Europejska. Katalizatorem tego intensywnego skupienia uwagi na roli diaspor w rozwoju stał się, między innymi, raport Banku Światowego z 2003 r., który ukazał wielkość transferowanych kwot, przekazywanych przez migrantów do swoich krajów. Niektóre z organizacji międzynarodowych przygotowują własne programy, zogniskowane najczęściej na niwelowaniu negatywnych skutków odpływu wysoko wykwalifikowanych pracowników z krajów Południa (np. UNDP i program Transfer of Knowledge through Expatriate Professionals czy IOM i program Migration for Development in Africa); Część z tych instytucji stworzyła także osobne programy wspierające diaspory w ich działaniach. Jako przykład może tutaj służyć African Diaspora Program, uruchomiony w 2007 r. przez Bank Światowy. Program ten wiąże się między innymi z szeregiem instrumentów finansowych mających na celu wspieranie wybranych projektów organizacji diaspory. Pozarządowe organizacje rozwojowe (INGOs), takie jak np. Oxfam Novib czy ICCO, wspierają projekty rozwojowe prowadzone przez organizacje diaspory, szczególnie poprzez dotowanie tych spośród nich, które podejmują działania wspólne, dzięki czemu rozwijać się ma struktura instytucjonalna diaspory. CZĘŚĆ II. ROZWIĄZANIA 19