Picie alkoholu iużywanie narkotyków przez młodzież szkolną na terenie Miasta Chorzowa

Raport z badania Picie alkoholu iużywanie narkotyków przez młodzież szkolną na terenie Miasta Chorzowa Badanie wykonane na zlecenie Miasta Chorzowa przez PBS DGA Spółka z o.o. Sopot-Warszawa, wrzesień 2007 roku

Spis treści I. Wstęp II. Opis badania 1. Charakterystyka badania 2. Cele badania 2.1. Główne cele badania 2.2. Cele szczegółowe 3. Procedura badawcza 3.1. Przygotowanie próby 3.2. Proces weryfikacji wiarygodności i kontroli rzetelności zbioru 4. Charakterystyka badanych uczniów 4.1. Wiek i płeć 4.2. Wyniki w nauce 4.3. Style wypoczynku 4.4. Środowisko rodzinne badanych 4.5. Warunki materialne (finansowe) rodziny 4.6. Wydatki na własne potrzeby III. Prezentacja wyników 1. ajważniejsze wyniki badania 2. Palenie papierosów przez młodzież 2.1. Dostępność tytoniu w opinii badanych 2.2. Wiek inicjacji tytoniowej 2.3. Rozpowszechnienie palenia papierosów 2.4. Częstotliwość i poziom natężenia palenia papierosów w okresie ostatnich 30 dni 2.5. Wydatki związane z kupowaniem tytoniu 2.6. Ryzyko związane z paleniem tytoniu 3. Picie napojów alkoholowych przez młodzież 3.1. Ocena dostępność alkoholu w opinii badanych 3.2. Wiek inicjacji alkoholowej 3.3. Rozpowszechnienie picia napojów alkoholowych 3.4. Częstotliwość picia napojów alkoholowych i poziom ich konsumpcji w okresie ostatnich 30 dni 3.5. Wydatki związane z kupowaniem alkoholu 3.6. Ryzyko związane z piciem alkoholu 4. Problem upijania się młodzieży 4.1. Rozpowszechnienie zjawiska 4.2. Pierwsze doświadczenie związane z upiciem się 4.3. Częstotliwość i nasilenie zjawiska upijania się w okresie ostatnich 30 dni 5. Częstotliwość zakupu napojów alkoholowych przez młodzież osobiste doświadczenia uczniów 5 8 9 10 10 11 12 12 12 15 15 16 18 22 24 25 26 28 34 34 35 38 40 42 44 46 46 48 55 59 69 71 74 74 78 80 83 2

6. Częstotliwość picia napojów alkoholowych przez uczniów w lokalach gastronomicznych (pubach, dyskotekach itp.) 7. Postrzegane skutki picia alkoholu 8. Przykre doświadczenia związane z piciem alkoholu 9. Rozpowszechnienie zjawiska używania leków uspokajających i nasennych przez młodzież 10. Używanie narkotyków przez młodzież wprowadzenie 11. Używanie marihuany lub haszyszu przez młodzież 11.1. Dostępność marihuany lub haszyszu 11.2. Pierwszy kontakt z marihuaną lub haszyszem - wiek inicjacji 11.3. Rozpowszechnienie używania marihuany lub haszyszu 11.4. Częstotliwość sięgania po marihuanę lub haszysz w okresie ostatnich 30 dni 11.5. Umiejętność odmawiania na propozycje spróbowania marihuany lub haszyszu 11.6. Wydatki związane z kupowaniem marihuany (konopi) 11.7. Prawdopodobieństwo doświadczenia różnych zdarzeń, emocji i stanów umysłu w związku z użyciem marihuany 11.8. Ryzyko związane z używaniem marihuany lub haszyszu 12. Rozpowszechnienie używania innych niż konopie, najbardziej rozpoznawalnych przez młodzież narkotyków 12.1. Amfetamina 12.2. Ecstasy 12.3. Substancje wziewne (np. klej, aerozole itp.) 12.4. Pierwsze doświadczenie związane z używaniem najbardziej rozpoznawalnych narkotyków (wiek inicjacji) 12.5. Ryzyko związane z używaniem najbardziej rozpoznawalnych przez młodzież narkotyków 13. Częstotliwość używania innych grup (kategorii) narkotyków 14. Przykre doświadczenia związane z używaniem narkotyków 15. Przewidywana reakcja rodziców wobec palenia papierosów przez młodzież 16. Przewidywana reakcja rodziców wobec upijania się i używania narkotyków przez młodzież 17. Relacje z rodzicami oraz sytuacja rodzinna badanych 18. Relacje z przyjaciółmi i samoocena kontaktów z kolegami 19. Zachowania przemocowe podejmowane przez młodzież 20. Zachowania przemocowe doświadczane przez młodzież 21. Picie i upijanie się młodzieży w kontekście relacji z rodzicami 22. Picie i upijanie się w kontekście syndromu wykluczenia rówieśniczego 23. Udział w działaniach związanych z przemocą i agresją a picie i upijanie się młodzieży 24. Używanie narkotyków w kontekście relacji z rodzicami 25. Używanie narkotyków w kontekście syndromu wykluczenia rówieśniczego 3 89 95 98 107 112 114 114 117 119 126 128 129 131 134 136 136 141 146 152 156 159 167 176 178 180 187 193 203 213 215 217 221 223

26. Udział w działaniach związanych z przemocą i agresją a używanie narkotyków przez młodzież 27. Analiza wiarygodności odpowiedzi 27.1. Wskaźniki wiarygodności wyników 27.2. Skłonność do przedstawiania się w lepszym świetle 27.3. Skłonność do koloryzowania zachowań 27.4. Wnioski IV. Rekomendacje 225 229 229 229 230 231 234 4

I. Wstęp 5

Badanie zrealizowane przez PBS DGA pn. Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną jest w pełni kompatybilne z realizowanymi w tym samym okresie (maj-czerwiec 2007 r.) ogólnopolskimi badaniami pt. Europejski Program Badań nad Używaniem Alkoholu i Środków Odurzających przez Młodzież Szkolną ESPAD 2007, prowadzonymi przez Instytut Psychiatrii i eurologii w Warszawie. Zostało ono przeprowadzone w oparciu o kwestionariusz ankiety przygotowany przez międzynarodowy zespół ekspertów pod kierunkiem Björna Hibbela ze Szwedzkiej Rady ds. Informacji o Alkoholu i Innych Środkach uzależniających (CA), który koordynuje badania ESPAD w Europie. ależy podkreślić, iż tegoroczne badania stanowią już czwartą edycję badań ESPAD (pierwsze odbyły się w 1995r.), które w 2007 r. objęły swym zasięgiem niemal 40 państw w Europie. Polska od samego początku uczestniczy w realizacji tego projektu, a jego koordynatorem w naszym kraju jest Janusz Sierosławski z Zakładu Badań nad Alkoholizmem i Toksykomaniami Instytutu Psychiatrii i eurologii. Wyniki badań zrealizowanych przez PBS DGA będą mogły być porównywane z wynikami badań ogólnopolskich ESPAD 2007 oraz tymi samymi badaniami (ESPAD) w wielu innych krajach europejskich. Raport z badań ogólnopolskich będzie przedstawiony w IV kwartale br. O skali problemu, jakim jest picie i upijanie się nastolatków dziś nie trzeba już nikogo przekonywać. Zjawisko to jest wskazywane przez większość Polaków jako jeden z najpoważniejszych problemów społecznych naszego kraju. Systematyczne działania profilaktyczne i naprawcze w tym zakresie rekomenduje również Komisja Europejska. Jest wiele powodów, dla których władze miasta powinny interesować się tym zjawiskiem. Picie alkoholu ma istotny związek z wieloma ryzykownymi zachowaniami, jakie podejmują nastolatki a w konsekwencji generuje szereg problemów społecznych, zdrowotnych i prawnych. Powoduje pogorszenie wyników w nauce, zmniejsza sprawność fizyczną i psychiczną młodych ludzi, jest także przyczyną pogorszenia się relacji z przyjaciółmi i z rodziną. Jak wykazują niektóre badania amerykańskie (Kandel, 1980; Kandel i Yamaguchi, 1993) opisane w raporcie r 29 pt. Alkohol i młodzież (PARPA, 2003; w serii Alkohol a zdrowie ) istnieją poważne dowody na to, iż picie alkoholu często poprzedza sięgnięcie po narkotyki, toruje drogę do używania nielegalnych substancji psychoaktywnych. Analiza zjawiska picia i upijania się nastolatków oraz sięgania przez nich po narkotyki w prezentowanych badaniach obejmowała dwie kohorty młodzieży uczniów trzecich klas gimnazjów (15-16-latków) oraz drugich klas szkół szkół ponadgimnajalnych (17-18-latków). Dzięki takiemu ujęciu możemy zaobserwować zmiany w zachowaniach i postawach nastolatków w szczególnie trudnym okresie dojrzewania. Badając rozpowszechnienie wspomnianych zjawisk pytaliśmy zarówno o osobiste doświadczenia badanych w tym zakresie, jak i o ich opinię na temat powszechności używania alkoholu i narkotyków w środowisku koleżeńskim (rówieśniczym). Istotne znaczenie we wspomnianej analizie ma również możliwość odniesienia danych dotyczących używania substancji psychoaktywnych do informacji na temat oceny relacji badanej młodzieży ze swoimi rodzicami oraz przyjaciółmi. W literaturze psychologicznej i opracowaniach socjologicznych wielokrotnie podkreśla się wpływ trudnych relacji rodzinnych, w szczególności braku wsparcia i pomocy ze strony rodziców, na występowanie ryzykownych zachowań związanych z piciem alkoholu i sięganiem po narkotyki przez młodzież. Innym równie ważnym korelatem tego zjawiska jest niski poziom więzi koleżeńskich (poczucie izolacji i odrzucenia przez grupę 6

rówieśniczą). Obie te kwestie są przedmiotem naszych badań i zostaną scharakteryzowane w niniejszym raporcie. Ważną częścią realizowanych przez nas badań jest także problem dostępności alkoholu i narkotyków dla młodych ludzi. Kwestia ta podlegała wielopłaszczyznowej analizie. Po pierwsze otrzymaliśmy informacje o subiektywnym poczuciu łatwości zdobycia (kupienia) poszczególnych substancji przez młodzież, po drugie dowiedzieliśmy się, ile pieniędzy na papierosy, napoje alkoholowe i konopie wydaje młodzież. Badania pokazały nam również skalę naruszeń prawa przez sprzedawców napojów alkoholowych, którzy wbrew obowiązującemu prawu bardzo często sprzedają alkohol osobom małoletnim. Wyniki prezentowanych badań dostarczyły nam również wiele informacji na temat konsekwencji ponoszonych przez młodzież w związku z piciem alkoholu i używaniem substancji psychoaktywnych, a także scharakteryzowały ich osobiste przekonania związane ze szkodliwością tego typu zachowań. Realizowane przez ostatnie 12 lat (1995 2007) ogólnopolskie badania ESPAD ujawniły dużą zmienność i dynamikę niektórych zjawisk. Dzięki cykliczności i powtarzalność tych badań uzyskano możliwość analizy trendów, co wydaje się jedną z największych wartości tego projektu. Podobną cykliczność warto wprowadzić również w badaniach regionalnych i lokalnych, gdyż dzięki temu możliwa będzie ocena zmian zachodzących w skali miasta lub województwa, a pośrednio także ocena efektów realizowanych w tym zakresie działań profilaktycznych i naprawczych. 7

II. Opis badania 8

1. Charakterystyka badania Projekt badawczy: Klient: Wykonawca: Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną na terenie Miasta Chorzowa Miasto Chorzów PBS DGA Spółka z o.o. Termin realizacji prac terenowych: 17 maja 15 czerwca 2007 roku Metodologia: Długość wywiadu: Próba: badanie ilościowe w formie ankiety audytoryjnej (z zapewnieniem anonimowości) 45 minut uczniowie trzecich klas gimnazjum oraz drugich klas szkół ponadgimnazjalnych Liczba badanych klas: 100 klas 50 klas trzecich gimnazjum 50 klas drugich szkół ponadgimnazjalnych Liczba badanych osób: 1925 uczniów: 802 uczniów klas trzecich gimnazjum 1123 uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych Prace terenowe: przeszkoleni ankieterzy PBS DGA Sp. z o.o. Analizy statystyczne: SPSS, Excel 9

2. Cele badania 2.1. Główne cele badania Podstawowym celem badania jest diagnoza rozpowszechnienia zjawiska używania substancji psychoaktywnych przez młodzież. W badaniach pytamy nie tylko o skalę tych doświadczeń, ale również o ich częstotliwość i okoliczności dzięki temu możliwe jest oszacowanie wielkości populacji młodych ludzi, którzy mają za sobą pojedyncze eksperymenty lub wielokrotne doświadczenia związane z piciem alkoholu, upijaniem się i używaniem narkotyków. Badania stanowią również cenne źródło wiedzy na temat sposobów, w jakie alkohol i narkotyki najczęściej docierają do rąk nastolatków oraz powodów sprawiających, że młodzi ludzie po nie sięgają. Ważnym celem naszych badań jest również poznanie postaw młodzieży wobec różnych substancji psychoaktywnych, ich orientacji w tym zakresie oraz ocena poziomu ryzyka związanego z używaniem poszczególnych środków. Wiedza ta jest niezbędna przy planowaniu i wdrażaniu nowoczesnych strategii oraz programów profilaktycznych. 10

2.2. Cele szczegółowe identyfikacja i pomiar czynników mających wpływ na podaż i popyt na alkohol i narkotyki wśród młodzieży. Zagadnienia podlegające badaniu: fizyczna dostępność papierosów, alkoholu i narkotyków (łatwość zakupu), psychologiczna dostępność, czyli subiektywne przekonanie o łatwości/trudności zdobycia/kupienia określonej substancji psychoaktywnej, gotowość do podjęcia prób (eksperymentów) z tymi środkami, opinie młodzieży na temat szkodliwości picia alkoholu i używania narkotyków, osobiste przykre doświadczenia związane z używaniem alkoholu lub narkotyków, wiedza na temat rozpowszechnienia używania alkoholu i narkotyków w grupie rówieśniczej wśród przyjaciół oraz starszego rodzeństwa badanych nastolatków. skorelowanie uzyskanych informacji na temat doświadczeń związanych z piciem alkoholu i używaniem narkotyków z odpowiedziami na pytania dotyczące: jakości relacji z rodzicami i przyjaciółmi, stosowania przemocy lub podlegania jej. wiedza dodatkowa: włączenie do ankiety pytań dodatkowych pozwoliło oszacować wielkość populacji młodzieży, która czuje się społecznie izolowana w swojej grupie rówieśniczej. 11

3. Procedura badawcza 3.1. Przygotowanie próby Próbę badawczą wylosowano na podstawie danych o strukturze populacji uczniów szkół znajdujących się na terenie miasta Chorzowa zawartych w zbiorze danych Ministerstwa Edukacji arodowej. Losowanie klas przebiegało dwustopniowo. W pierwszym etapie losowano szkoły uwzględniając wielkość populacji uczniów uczęszczających do każdej ze szkół. Prawdopodobieństwo wylosowania szkoły zależało od udziału uczniów danej szkoły w całości populacji uczniów danego typu klas w całym mieście im więcej uczniów miała szkoła tym większe było prawdopodobieństwo znalezienia się tej szkoły w próbie badanych szkół. Po wylosowaniu próby szkół uczestniczących w badaniu ankieterzy PBS DGA dokonywali losowania klas wewnątrz poszczególnych szkół na podstawie przygotowanego algorytmu zapewniającego losowy dobór klasy wewnątrz poszczególnych szkół. Dane z arkuszami odpowiedzi respondentów zostały wprowadzone do zbioru danych za pośrednictwem skanera ankiet. Dzięki elektronicznemu procesowi skanowania ankiet uniknięto obarczenia zbioru danych z błędami ludzkimi powstającymi w procesie wprowadzania ankiet tradycyjnymi metodami. Analiz statystycznych dokonano zostały przeprowadzone za pomocą pakietu statystycznego SPSS ver. 15. Zbiór danych z odpowiedziami uczniów chorzowskich szkół został włączony do zbioru danych ze wszystkich miast oraz województw uczestniczących w tegorocznej fali badania przeprowadzanego przez PBS DGA. Wyniki ze zbioru łączącego odpowiedzi wszystkich uczestniczących miast i województw posłużyły do analiz spójności wewnętrznej wyników oraz do przygotowania pomiaru rzetelności odpowiedzi. 3.2. Proces weryfikacji wiarygodności i kontroli rzetelności zbioru W przypadku prowadzenia badania za pomocą metody ankiet samowypełnialnych często konieczne jest dokonanie wtórnej selekcji ankiet, w których jakość danych budzi wątpliwości. W celu otrzymania statystyk najlepiej odzwierciedlających rzeczywistą częstotliwość występowania zjawisk wśród badanych uczniów dokonano kilkuetapowej selekcji ankiet. Wykluczanie ankiet ze zbioru lub pomijanie odpowiedzi w niektórych pytaniach miało na celu wykluczenie wpływu na wyniki odpowiedzi respondentów, którzy mogli nieuważnie lub nierzetelnie wypełniać kwestionariusz. 3.2.1. Usuwanie ankiet z nadmierną ilością braków danych Przed rozpoczęciem analiz statystycznych usunięto z zbioru ankiety posiadające więcej niż 50% braków danych. W skali całej populacji wszystkich badanych miast i województw takie ankiety stanowiły 0,9% wszystkich ankiet. W Chorzowie z powodu nadmiernego odsetka braków danych usunięto 0,4 ankiet ze zbioru tzn. 8 ankiet. W celu uniknięcia wpływu typu szkoły wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych odpowiedzi uczniów szkół ponadgimnazjalnych zostały poddane procesowi ważenia. Proces ważenia polega na porównaniu struktury badanej populacji uczniów do próby uczniów odpowiadających w badaniu. W przypadku różnic (nadreprezentacji lub niedoboru uczniów z poszczególnych typów szkół) 12

pomiędzy strukturą populacji uczniów w Chorzowie a strukturą próby przebadanych uczniów nadawano uczniom należącym do danego typu szkoły ponadgimnazjalnej wagę zrównującą udział w strukturze badanej populacji uczniów do struktury uczniów uczących się w szkołach ponadgimnazjalnych w Chorzowie. 3.2.2. Proces wykluczania odpowiedzi z analiz statystycznych Odpowiedzi respondentów zostały sprawdzone pod względem spójności logicznej pomiędzy odpowiedziami. Kryteria badania spójności logicznej zostały oparte o metodologię używaną w ogólnoeuropejskich badaniach ESPAD 2003. Proces selekcji danych podzielono na dwa etapy: w pierwszych etapie wyselekcjonowano ankiety, w których znajdowały duże ilości niespójności logicznych pomiędzy odpowiedziami dotyczącymi używania tych samych substancji; w drugim etapie wyselekcjonowano odpowiedzi respondentów mających skłonność do deklarowania potencjalnie zawyżonego poziomu konsumpcji narkotyków. 3.2.2.1. Wykluczanie odpowiedzi ze względu na niespójności w odpowiedziach W celu wyeliminowania ze zbioru mało wiarygodnych uczniów, którzy wielokrotnie udzielali na pytania ankiety wewnętrznie sprzecznych odpowiedzi dokonano szczegółowej analizy wzorów odpowiedzi respondentów przy użyciu zaawansowanych metod statystycznych tzw. analizy skupień metodą zmiennych latentnych (latent class analysis). W wyniku przeprowadzonych analiz wytypowano grupę respondentów udzielających niespójnych logicznie odpowiedzi w trzech różnych częściach ankiety: 1. niespójności w pytaniach dotyczących palenia tytoniu oraz picia alkoholu (grupy pytań dotyczących spożycia alkoholu) np. respondent twierdzi, że nie pił alkoholu w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a następnie zaznacza, że pił 3-5 razy w ciągu ostatnich 30 dni; 2. niespójności w pytaniach dotyczących używania amfetaminy, ecstasy lub substancji wziewnych; 3. niespójności w deklaracjach dot. używania marihuany, wieku inicjacji narkotykowej oraz inicjacji związanej z używaniem leków uspokajających lub nasennych np. respondent twierdzi, że nie używał w życiu żadnego z narkotyków, a następnie zaznacza, że po raz pierwszy używał amfetaminy w wieku x lat. W wyniku przeprowadzonych analiz statystycznych, opracowując część raportu dotyczącą rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych wyeliminowano ze zbioru tych respondentów, którzy wykazali się wysokim poziomem niespójności (w co najmniej dwóch spośród trzech części ankiety). Wspomniani powyżej respondenci zostali natomiast uwzględnieni w analizach statystycznych, w częściach raportu dotyczących postaw, cech społecznodemograficznych oraz zachowań niezwiązanych z korzystaniem z substancji psychoaktywnych (np. style spędzania wolnego czasu). Odsetek respondentów udzielających niespójnych odpowiedzi w całym zbiorze łączącym wyniki ze wszystkich badanych miast i województw wynosił. W Chorzowie zidentyfikowano 38 takich respondentów (tzn. 1,97 % badanych). 13

3.2.2.2. Wykluczanie odpowiedzi ze względu na brak wiarygodności odpowiedzi W drugim etapie weryfikacji respondentów wprowadzono specjalny algorytm selekcji pozwalający wykluczyć tę grupę badanych, którzy wskazali w ankiecie niewiarygodnie wysoką liczbę używanych narkotyków (kiedykolwiek w życiu) oraz niewiarygodnie wysoką częstotliwość ich używania. Za wskaźnik bardzo wysokiej liczby próbowanych narkotyków uznano używanie przynajmniej dziesięciu spośród trzynastu wymienionych w pytaniu 31 (w nowej wersji ankiety) narkotyków. Treść tego pytania brzmiała Ile razy w życiu, (jeśli w ogóle) zdarzyło Ci się używać któregoś z niżej wymienionych środków?. a liście wymienionych substancji psychoaktywnych figurowało 13 rodzajów substancji: leki uspokajające i nasenne (używane bez przepisu lekarza), amfetamina, LSD lub inne środki halucynogenne, crack, kokaina, relevin (nieistniejący w rzeczywistości narkotyk), heroina, grzyby halucynogenne, GHB, sterydy anaboliczne, narkotyki wstrzykiwane za pomocą igły i strzykawki, alkohol razem z tabletkami (lekami) w celu odurzenia, polska heroina (tzw. "kompot"). Oprócz sprawdzenia deklarowanej liczby substancji psychoaktywnych używanych przez respondentów kiedykolwiek w życiu w konstrukcji opracowanego kryterium selekcji użyto także drugiego wskaźnika konfabulacji tj. liczby narkotyków (z tej samej ww. listy), które według respondenta były używane 20 razy lub więcej. Za wskaźnik dużej częstotliwości używania różnych substancji uznano używanie pięciu spośród trzynastu wymienionych substancji 20 razy lub więcej (kiedykolwiek w życiu). Przyjęto, iż podstawą do uznania odpowiedzi respondenta w sprawie używania substancji psychoaktywnych za mało wiarygodne jest spełnienie obydwu wymienionych powyżej warunków tzn. równoczesne zadeklarowanie używania 10 lub więcej narkotyków oraz używania pięciu lub więcej narkotyków 20 razy lub więcej w życiu. Te dwa warunki spełniło we wszystkich badanych miastach i województwach 0,9% respondentów (206 osób wśród 23.733 respondentów). W Chorzowie kryteria uznania ankiet za niewiarygodne spełniło 24 respondentów spośród badanych 1.925 osób tzn. 1,2 próby. Odpowiedzi ww. respondentów dotyczące używania substancji psychoaktywnych oraz bycia ofiarą lub sprawcą przemocy pominięto w dalszych analizach i obliczeniach statystycznych. Osoby te nie zostały jednak całkowicie wykluczone ze zbioru. Zostały one uwzględnione i wykorzystane w obliczeniach przy analizie innych tematów, w szczególności dotyczących postaw. Z tego powodu wyniki dotyczące używania substancji psychoaktywnych oraz przemocy są oparte na odpowiedziach 1.855 respondentów (96, wszystkich zebranych ankiet), natomiast wyniki dotyczące innych kwestii są przedstawione dla 1.917 respondentów (99,6% wszystkich zebranych ankiet). W poszczególnych pytaniach całkowita liczba respondentów odpowiadających na pytanie (liczba ) może się nieznacznie różnić od przedstawionych powyżej liczb. Różnice te są wynikiem losowego rozkładu respondentów, którzy pozostawili braki odpowiedzi w kwestionariuszu, lecz nie zostali wykluczeni z obliczeń, ponieważ odsetek braków danych w ich ankietach był mniejszy niż 50%. 14

4. Charakterystyka badanych uczniów 4.1. Wiek i płeć W przeprowadzonym badaniu wzięli udział uczniowie z trzecich klas gimnazjów (795 uwzględnionych ankiet) oraz drugich klas szkół ponadgimnazjalnych (1122 uwzględnione ankiety). Uczniowie z drugich klas szkoły ponadgimnazjalnej stanowili trzy piąte próby (59%). W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych poszczególne płcie stanowiły mniej więcej po połowie badanych, natomiast w przypadku uczniów trzecich klas gimnazjów więcej było dziewcząt (5) niż chłopców (48%). III kl. gimnazjum II kl. szkoły ponadgimnazjalnej 795 1122 Wiek 4 59% III klasa gimnazjum (14-15 lat) II klasa szkoły ponadgimnazjalnej (17-18 lat) Płeć III klasa gimnazjum =794 II klasa szk. ponadgimn. =1122 48% 5 50% 50% 15

4.2. Wyniki w nauce ieco lepsze oceny są udziałem młodszych uczniów: 4 uczniów z trzecich klas gimnazjów miało w ostatnim półroczu średnią ocen 4,0 lub więcej. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych analogiczny odsetek wyniósł 27%. Analizując poszczególne grupy wiekowe można zauważyć, iż uczą się nieco lepiej niż. W przypadku uczniów trzecich klas gimnazjów średnią ocen 4,0 lub wyższą uzyskało 29% chłopców i 56% dziewcząt. atomiast w przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych analogiczne wskaźniki wynoszą 20% i 3. Średnia ocen W którym przedziale mieści się średnia Twoich ocen na koniec ostatniego półrocza? III kl. gim. 7% 1 18% 20% 16% 27% II kl. ponadgim. 8% 16% 2 29% 17% III gim. ch. 1 1 2 2 1 17% III gim. dz. 1 19% 20% 36% II ponadgim. ch. 1 20% 2 2 1 6% II ponadgim. dz. 1 18% 3 19% 1 0% 2 50% 7 100% 1,0-2,4 2,5-2,9 3,0-3,4 3,5-3,9 4,0-4,4 4,5-6,0 III kl. gimnazjum II kl. szk. ponadgimnazjalnej III kl. gim. III kl. gim. II kl. ponadgim. II kl. szk. ponadgim. 795 1122 384 410 559 563 16

Co najmniej 2 dni zajęć opuściło z powodu choroby 3 uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych oraz 3 uczniów z trzecich klas gimnazjów. ieco częściej uczniom, zwłaszcza starszym, zdarzały się nieobecności z powodu wagarów: 2 lub więcej dni z tego powodu opuściło 27% uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych oraz 19% uczniów z trzecich klas gimnazjów. Z innych powodów dwa lub więcej dni w szkole opuściło 30-3 badanych w zależności od typu szkoły. ieobecności w szkole Podczas OSTATICH 30 dni ile miałeś(aś) pełnych dni nieobecności w szkole? z powodu choroby II kl. ponadgim. 58% 1 1 9% 1 III kl. gim. 57% 1 8% 1 z powodu wagarów II kl. ponadgim. 56% 16% 7% III kl. gim. 67% 1 6% 6% 7% z innych powodów II kl. ponadgim. 47% 2 1 9% 9% III kl. gim. 48% 2 1 9% 8% 0% 2 50% 7 100% ani jednego 1 dzień 2 dni 3-4 dni 5 lub więcej II kl. szk. ponadgimnazjalnej III kl. gimnazjum 1122 795 17

4.3. Style wypoczynku W niniejszym badaniu postanowiliśmy określić jak często (i czy w ogóle) respondenci oddają się kilku stylom wypoczynku. Były to: granie w gry komputerowe, aktywne uprawianie sportu, czytanie książki dla przyjemności, wychodzenie z przyjaciółmi wieczorem, wychodzenie ze znajomymi do centrum handlowego, używanie Internetu dla przyjemności, granie na automatach do gier oraz posiadanie innego rodzaju hobby. W większości analizowanych stylów wypoczynku nie widać istotnych zróżnicowań, ani ze względu na płeć, ani na wiek uczniów. iemniej jednak w kilku przypadkach takie zróżnicowania pojawiają się. I tak: - znacznie częściej (zwłaszcza młodsi) grają w gry komputerowe: prawie codziennie gra 46% chłopców oraz 9% dziewcząt w drugich klasach szkół ponadgimnazjalnych. Analogiczne wskaźniki dla uczniów trzecich klas gimnazjów wynoszą odpowiednio 6 i 18%; - częściej niż uprawiają aktywnie sport. Prawie codziennie uprawia go 46% chłopców i 17% dziewcząt z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. atomiast w przypadku uczniów trzecich klas gimnazjów zadeklarowało tak 57% chłopców i 38% dziewcząt; - znacznie częściej niż czytają książki dla przyjemności. Raz lub dwa razy w miesiącu i częściej czytało 4 dziewcząt i 28% chłopców w drugich klasach szkół ponadgimnazjalnych. W przypadku uczniów trzecich klas gimnazjów analogiczne odsetki wyniosły 49% i 26%; - wychodzenie wieczorem z przyjaciółmi jest bardzo popularnym stylem wypoczynku; niezależnie od wieku i płci, taki sposób wypoczynku deklarowało od 8 do 97% ankietowanych; - inne hobby częściej posiadały (77-8) niż (64-7); - wychodzenie do centrum handlowego, podobnie jak wychodzenie ze znajomymi, jest również bardzo popularnym sposobem spędzania wolnego czasu: taki styl wypoczynku deklarowało od 9 do 99% badanych; - podobnie wyglądają dane w przypadku używania Internetu dla przyjemności; taki styl wypoczynku zadeklarowało od 9 do 97% uczniów; - zdecydowanie częściej niż grają na automatach do gier. Taką formę rozrywki uprawia 28% chłopców i 1 dziewcząt z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych oraz 3 chłopców i 18% dziewcząt z trzecich klas gimnazjów. 18

Style wypoczynku Jak często grasz w gry komputerowe? II ponadgim. ch. 46% 2 16% 1 9 II ponadgim. dz. 9% 1 20% 3 76% III gim. ch. 6 18% 9% 97% III gim. dz. 18% 17% 2 27% 8 0% 2 50% 7 100% Jak często aktywnie uprawiasz sport? II ponadgim. ch. 46% 3 1 9 II ponadgim. dz. 17% 3 2 17% 9 III gim. ch. 57% 27% 8% 97% III gim. dz. 38% 3 1 8% 9 0% 2 50% 7 100% Jak często czytasz książki dla przyjemności? II ponadgim. ch. 7% 8% 1 3 6 II ponadgim. dz. 9% 1 2 4 8 III gim. ch. 8% 7% 1 3 58% III gim. dz. 16% 1 2 3 8 0% 2 50% 7 100% prawie codziennie co najmniej raz na tydzień raz lub dwa razy w miesiącu kilka razy w roku II kl. ponadgim. II kl. ponadgim. III kl. gimnazjum III kl. gimnazjum 19 559 563 384 410

Style wypoczynku Jak często wychodzisz z przyjaciółmi wieczorem? II ponadgim. ch. 1 4 2 1 9 II ponadgim. dz. 1 4 26% 1 97% III gim. ch. 1 27% 2 19% 8 III gim. dz. 1 29% 29% 19% 9 0% 2 50% 7 100% Jak często masz jakieś inne hobby? II ponadgim. ch. 2 20% 16% 1 7 II ponadgim. dz. 19% 2 19% 18% 77% III gim. ch. 2 1 16% 1 6 III gim. dz. 27% 2 1 16% 8 0% 2 50% 7 100% Jak często chodzisz ze znajomymi do centrum handlowego? II ponadgim. ch. 28% 3 2 1 9 II ponadgim. dz. 30% 40% 2 98% III gim. ch. 3 3 20% 9% 9 III gim. dz. 4 3 16% 99% 0% 2 50% 7 100% prawie codziennie co najmniej raz na tydzień raz lub dwa razy w miesiącu kilka razy w roku II kl. ponadgim. II kl. ponadgim. III kl. gimnazjum III kl. gimnazjum 20 559 563 384 410

Style wypoczynku Jak często używasz Internetu dla przyjemności? II ponadgim. ch. 7 1 6% 97% II ponadgim. dz. 6 1 9% 6% 9 III gim. ch. 66% 16% 6% 6% 9 III gim. dz. 6 17% 9 0% 2 50% 7 100% II ponadgim. ch. Jak często grasz na automatach do gry? 19% 28% II ponadgim. dz. 8% 1 III gim. ch. 6% 2 3 III gim. dz. 1 18% 0% 2 50% 7 100% prawie codziennie co najmniej raz na tydzień raz lub dwa razy w miesiącu kilka razy w roku II kl. ponadgim. II kl. ponadgim. III kl. gimnazjum III kl. gimnazjum 559 563 384 410 21

4.4. Środowisko rodzinne badanych Spośród uczniów trzecich klas gimnazjów 8 respondentów mieszka z matką, a 70% z ojcem. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych proporcje te są zbliżone i wynoszą odpowiednio 8 i 7. Z osobami spoza rodziny mieszka po ankietowanych. ie stwierdzono znaczących zróżnicowań pomiędzy badanymi grupami wiekowymi pod względem środowiska rodzinnego respondentów. Osoby, z którymi mieszka respondent Z kim mieszkasz? 90% 8 8 80% 70% 70% 7 60% 50% 40% 30% 39% 36% 3 3 20% 0% 7% 6% 7% 6% III klasa gimnazjum ( = 773) mieszkam sam mieszkam z ojczymem mieszkam z macochą mieszkam z siostrą, siostrami mieszkam z innymi krewnymi II klasa szk. ponadgim. ( = 1108) mieszkam z ojcem mieszkam z matką mieszkam z bratem, braćmi mieszkam z dziadkiem lub babcią mieszkam z osobami spoza rodziny 22

ajczęściej deklarowanym przez respondentów wykształceniem rodziców było wykształcenie średnie: według respondentów posiadało je 37-40% matek i 32-3 ojców. Wyższe wykształcenie posiadało 2 ojców i 26% matek uczniów z trzecich klas gimnazjów. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych analogiczne odsetki wyniosły 20% i 2. ajniższe wykształcenie (zasadnicze zawodowe lub niższe) posiadało 29% ojców i 2 matek uczniów z trzecich klas gimnazjów. Analogiczne wskaźniki w przypadku uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych wyniosły 37% dla ojców i 29% dla matek. Wykształcenie rodziców Jakie jest wykształcenie Twojego ojca? Jakie jest wykształcenie Twojej matki? 3 III kl. gimnazjum =776 2 ojciec II kl. szk. ponadgim. =1105 3 2 1 3 6% 6% 20% matka III kl. gimnazjum =781 37% II kl. szk. ponadgim. =1108 40% 26% 18% 6% 1 2 6% 2 ukończone lub niepełne podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe nie wiem nie dotyczy, nie mam matki/ojca 23

4.5. Warunki materialne (finansowe) rodziny Badani dość dobrze oceniają warunki finansowe własnej rodziny. Przekonanie, iż własna rodzina ma lepiej w porównaniu z innymi rodzinami w Polsce zadeklarowało po 5 uczniów z trzecich klas gimnazjów oraz z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Za gorsze w porównaniu z innymi rodzinami w Polsce, warunki materialne swojej rodziny uznało 1 uczniów z trzecich klas gimnazjów i 1 uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Warunki materialne rodziny Jak powodzi się Twojej rodzinie w porównaniu z innymi rodzinami w Polsce? 100% 1 1 7 38% 3 50% gorzej tak samo lepiej 2 5 5 0% III klasa gimnazjum II klasa szkoły ponadgimn. III kl. gimnazjum II kl. szk. ponadgim. 772 1097 24

4.6. Wydatki na własne potrzeby Poziom wydawanych tygodniowo bez kontroli rodziców pieniędzy nieznacznie zwiększa się wraz z wiekiem. Z kolei w poszczególnych grupach wiekowych większe kwoty częściej wydają niż. Kwoty powyżej 51 zł tygodniowo wydaje 1 dziewcząt i 2 chłopców z trzecich klas gimnazjów. Analogiczne wskaźniki dla uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych wynoszą odpowiednio 16% i 2. Od 27% do 36% ankietowanych, w zależności od subpopulacji, wydaje tygodniowo od 16 do 50 zł. Warto zwrócić uwagę, iż od 1 do 19% uczniów nie wydaje ani złotówki bez kontroli rodziców. Wydatki na własne potrzeby Ile pieniędzy tygodniowo zwykle wydajesz na swoje potrzeby bez kontroli ze strony rodziców? 100% 7 50% 2 6% 7% 1 1 1 3 27% 3 36% 4 3 38% 26% pow. 100 zł 51-100 zł 16-50 zł 1-15 zł 0 zł 0% 1 19% 1 1 III kl. gimnazjum II kl. szk. ponadgim. III kl. gimn. II kl. szk. ponadgimn. 366 543 393 551 25

III. Prezentacja wyników 26

UWAGA: Odsetki na wykresach podawane są w zaokrągleniu do pełnych procentów. W związku z tym faktyczny wynik sumowania odsetków dla poszczególnych kategorii może być w rzeczywistości inny niż suma odsetków podanych na wykresach. a przykład przy następujących danych: Odpowiedź A Odpowiedź B Odpowiedź C 5, 7, 10, wykres będzie następujący: 7% 2 0% 1 20% 2 odp. A odp. B odp. C Faktyczna suma odsetków odpowiedzi A, B i C wynosi 5, + 7, + 10, = 22,9% Dlatego suma odsetków podana na prawo od słupka wynosi 2, mimo że sumując liczby podane na wykresie + 7% + otrzymuje się 2. Analogicznie faktyczna suma odsetków odpowiedzi A i B wynosi 5, + 7, = 12,6% czyli w zaokrągleniu do pełnych procentów 1, mimo że sumując liczby podane na wykresie + 7% otrzymuje się 1. 27

1. ajważniejsze wyniki badania Wyniki pochodzą z ankiety przeprowadzonej wśród dwóch grup młodzieży: uczniów III klasy gimnazjum i uczniów II klasy szkoły ponadgimnazjalnej. Pierwszym z obszarów, których dotyczyło badanie, było palenie papierosów. Zgodnie z wynikami ankiety 60% chłopców i niewiele niższy odsetek dziewcząt (5) z III klasy gimnazjum ma już za sobą inicjację tytoniową. Z kolei w ciągu ostatnich 30 dni choć raz paliło papierosa jedna czwarta uczniów: 26% chłopców i 2 dziewcząt na tym szczeblu edukacji. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych 70% chłopców i dziewcząt przynajmniej raz w życiu zapaliło papierosa. Starsi uczniowie znacznie częściej palili papierosy w ciągu ostatnich 30 dni: dotyczy to 4 chłopców i 40% dziewcząt. Powyżej 5 papierosów dziennie wypala 19% ankietowanych z drugich klas szkoły ponadgimnazjalnej, co znacznie przewyższa analogiczny wskaźnik dla uczniów trzecich klas gimnazjum, wynoszący. Mimo że sprzedaż papierosów osobom poniżej 18. roku życia jest prawnie zabroniona, 80% uczniów z trzecich klas gimnazjum deklaruje, że mogłoby łatwo zdobyć papierosy. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych odpowiada tak już 88% respondentów, z których z pewnością nie wszyscy byli pełnoletni w momencie badania (ostatnie tygodnie roku szkolnego). Świadczy to o nieskuteczności regulacji prawnych i stosowanych środków zapobiegawczych w dziedzinie ograniczenia dostępu młodzieży do papierosów. Odpowiedzi respondentów wskazują na to, że około połowa uczniów swojego pierwszego papierosa wypala w okresie szkoły podstawowej lub gimnazjum. Wśród starszych uczniów znacząco mniej jest osób, które jeszcze nie zapaliły papierosa. ie ma znaczących różnic, uwzględniając kryteria płci i wieku, pomiędzy odsetkami uczniów, którzy wcześnie - przed ukończeniem czternastego roku życia - wypalili swojego pierwszego papierosa. Można stwierdzić, że uczniowie obu typów analizowanych szkół wykazują raczej skłonność do bagatelizowania zagrożeń związanych z paleniem tytoniu. iezależnie od płci i wieku około połowy ankietowanych stwierdziło, iż ryzyko związane z paleniem papierosów jest małe lub żadne. W przeprowadzonym przez nas w Chorzowie badaniu ankietowym wśród uczniów gimnazjów zanotowaliśmy nieco większe odsetki uczniów przyznających się do inicjacji alkoholowej w wieku 13 lat lub mniej niż wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Może być to przejawem obniżania się wieku inicjacji alkoholowej w kolejnych rocznikach uczniów (choć nie należy zapominać o procesie selekcji do szkół ponadgimnazjalnych, który również może pociągać za sobą tego typu różnice). Ponadto prawie wszyscy ankietowani uczniowie deklarowali, że mają już za sobą inicjację alkoholową. Dotyczy to 90% uczniów trzeciej klasy gimnazjalnej (w tym 90% chłopców i 9 dziewcząt) oraz 9 uczniów drugiej 28

klasy ponadgimnazjalnej (w równej mierze chłopców i dziewcząt). Zjawiskiem szczególnie niepokojącym jest duża częstotliwość picia, której wskaźnikiem jest konsumpcja napojów alkoholowych w ciągu ostatniego miesiąca: dwie trzecie uczniów trzeciej klasy gimnazjum (jednakowy odsetek chłopców i dziewcząt) oraz 8 uczniów (w tym 8 chłopców i 8 dziewcząt) piło napoje alkoholowe ostatnio (w ciągu ostatnich 30 dni). Wyniki badania wskazują, że w Chorzowie ponad połowa chłopców (5) z klas trzecich gimnazjum i ponad dwie piąte (4) z klas drugich szkoły ponadgimnazjalnej po raz pierwszy sięgnęła po piwo w wieku 13 lat lub mniej (a więc jeszcze w czasie uczęszczania do szkoły podstawowej lub wkrótce po jej ukończeniu). Dziewczęta później rozpoczynają swoje doświadczenia z piciem piwa. Również po wino młodzież sięga wcześnie: ponad jedna trzecia chłopców z obu klas po raz pierwszy wypiła wino w wieku 13 lat lub mniej. Wiek, w którym młodzież po raz pierwszy próbuje wódki, jest tylko nieznacznie wyższy. Większość ankietowanych chłopców i około połowy dziewcząt deklarowało, że inicjację z tym napojem przeżyło przed ukończeniem szesnastego roku życia. Do rozpowszechnienia picia alkoholu wśród młodzieży przyczynia się z pewnością jego łatwa dostępność. 8 uczniów trzecich klas gimnazjalnych i 9 uczniów klas ponadgimnazjalnych stwierdza, że zdobycie piwa byłoby łatwe. W ciągu 30 dni poprzedzających badanie piwo w sklepie sprzedającym na wynos kupowało 4 uczniów trzecich klas gimnazjów (w tym 1 więcej niż 5 razy, a więc częściej niż średnio raz w tygodniu) oraz 6 uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych (18% więcej niż 5 razy). W ciągu ostatnich 30 dni piwo w lokalu piło 3 uczniów trzecich klas gimnazjum i 6 uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Zdobycie wina byłoby łatwe dla 7 uczniów trzecich klas gimnazjalnych i 87% uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Wódka, zdaniem respondentów, jest trudniej dostępna dla uczniów niż piwo i wino. Zdobycie wódki byłoby łatwe dla 6 uczniów trzeciej klasy gimnazjum, natomiast trudne dla 27%. Dla 8 uczniów drugiej klasy ponadgimnazjalnej wódka jest łatwo dostępna, a tylko 1 deklaruje, że miałoby problem z jej zdobyciem. Alkohol ten jest w związku z tym częściej kupowany przez starszych uczniów: w ciągu 30 dni poprzedzających badanie w sklepie sprzedającym na wynos nabyło go 16% uczniów trzecich klas gimnazjum i 28% uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. W przypadku uczniów trzecich klas gimnazjów do faktu picia wódki w lokalach przyznało się 1 ankietowanych, a w przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych 30%. Dane te wyraźnie pokazują, że zakaz sprzedaży alkoholu osobom niepełnoletnim w praktyce często nie jest przestrzegany. W trzecich klasach gimnazjum odsetek osób, które choć raz upiły się w życiu wyniósł 5 wśród chłopców oraz 47% wśród dziewcząt. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych odsetki te dla chłopców znacznie wzrastają i wynoszą już 7 dla chłopców oraz 6 dla dziewcząt. 29

Zwraca uwagę, że niemal połowa (44-48%) uczniów z trzecich klas gimnazjum oraz 29-4 badanych z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych swoje pierwsze upicie się przeżyło jeszcze przed ukończeniem 16. roku życia. Dodatkowo, ustalenie, iż w przypadku gimnazjalistek miało to miejsce nieco częściej niż w przypadku uczennic szkół ponadgimnazjalnych może prowadzić do wniosku, iż inicjacja alkoholowa związana z upiciem się w młodym wieku staje się wśród dziewcząt coraz bardziej powszechna. Analiza danych (upijanie się w ciągu ostatnich 30 dni) wskazuje, iż zarówno wiek, jak i płeć respondenta znacząco wpływa na częstotliwość upijania się: starsi uczniowie upijają się częściej niż młodsi, a znacznie częściej niż. Dla znacznej części badanych picie alkoholu wiązało się z przykrymi doświadczeniami, takimi jak bójki, problemy z rodzicami lub gorsze wyniki w nauce. Co szczególnie niepokojące, w przypadku wielu uczniów wydarzenia te nie miały charakteru incydentalnego, lecz powtarzały się co najmniej kilkakrotnie w ciągu 12 miesięcy przed przeprowadzeniem badania. Badanie ujawniło nam również istotną współzależność pomiędzy zjawiskiem przemocy i agresji wśród nastolatków a piciem alkoholu przez młodzież. Wyniki badań jednoznacznie potwierdzają również ścisłą współzależność pomiędzy upijaniem się nastolatków i stosowaniem przez nich przemocy wobec rówieśników. W okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie znacznie częściej upijali się uczniowie zaklasyfikowani jako sprawcy przemocy (68%) niż pozostali (37%). Częściej i więcej w porównaniu z innymi uczniami piją nie tylko sprawcy przemocy, ale i jej ofiary (w ciągu 12 miesięcy upiło się 6 z nich wobec 4 wśród reszty badanych). Różnicę widać zwłaszcza w odniesieniu do osób, które upijają się najczęściej: 10 razy lub więcej w ciągu ostatniego roku upiło się 1 ofiar przemocy oraz pozostałych uczniów. Mniejszą różnicę zanotowano natomiast między uczniami zagrożonymi wykluczeniem rówieśniczym a pozostałymi uczniami: 10 razy lub więcej w ciągu ostatniego roku upiło się 1 zagrożonych wykluczeniem, podczas gdy wśród pozostałych badanych wartość tego wskaźnika wyniosła 6%. Istotne statystyczne różnice dotyczące upijania się młodzieży odnotowano porównując populację nastolatków będących w złych relacjach ze swoimi rodzicami z pozostałą częścią badanej młodzieży. W ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie upiło się 60% uczniów mających złe relacje z rodzicami oraz 4 pozostałych uczniów. Różnice pomiędzy tymi grupami widać zwłaszcza wśród uczniów, którzy upijali się stosunkowo często: 3 razy lub więcej upiło się 3 uczniów będących w złych relacjach z rodzicami oraz 20% pozostałych uczniów. Spośród uczniów trzecich klas gimnazjum choć raz w życiu paliło marihuanę lub haszysz 29% chłopców oraz 19% dziewcząt. Dla uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych analogiczne wskaźniki wynoszą już 47% dla chłopców i 30% dla dziewcząt. 30

Uczniowie często palący marihuanę lub haszysz (sześć lub więcej razy w ciągu ostatnich 30 dni) zdecydowanie częściej występowali wśród chłopców: 6% w trzecich klasach gimnazjum i 7% w drugich klasach szkół ponadgimnazjalnych. W obu typach szkół, sześć lub więcej razy paliły marihuanę znikome odsetki dziewcząt ( i ). Sądząc z wypowiedzi respondentów, również w przypadku marihuany restrykcyjne normy prawne nie okazują się skuteczne. Odsetek osób uważających marihuanę i haszysz za łatwe do zdobycia rośnie wraz z wiekiem. Twierdzi tak prawie połowa (4) uczniów z trzecich klas gimnazjum oraz trzy piąte (59%) ankietowanych z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. ajczęściej wymienianymi miejscami, w których można łatwo kupić marihuanę lub haszysz były: - dyskoteka, bar od 2 do 30% w zależności od subpopulacji (wskazywane częściej przez uczniów klasy II szkoły ponadgimnazjalnej); - ulica lub park od 2 do 30% w zależności od subpopulacji - inne miejsce od 18% do 3 subpopulacji. Odsetek osób deklarujących, że narkotyki te łatwo nabyć w szkole, sięga 20% wśród chłopców z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Informacja, że co piąty chłopiec deklaruje, iż zakup marihuany lub haszyszu jest w szkole stosunkowo łatwy, stanowi niepokojący sygnał wskazujący na potrzebę wzmożenia działań profilaktycznych w placówkach edukacyjnych. a podstawie przeprowadzonych analiz można wysnuć wniosek, że palenie marihuany lub haszyszu przez część uczniów prowadzi do ich uzależnienia, co negatywnie odbija się na ich relacjach z otoczeniem. Uczniowie nie w pełni świadomi są istniejących zagrożeń - od 1 do 20% ankietowanych (w zależności od płci, typu szkoły i pytania) stwierdziło, iż nie wie, jakie ryzyko wiąże się z paleniem marihuany/haszyszu. Odsetek chłopców uznających palenie haszyszu za duże zagrożenie jest, niezależnie od typu szkoły i ocenianej częstotliwości palenia, niższy niż u dziewcząt. Chłopcy mają więc większą skłonność do bagatelizowania i niedoceniania zagrożeń związanych z paleniem marihuany lub haszyszu. ie ma natomiast znaczących różnic pomiędzy rocznikami uczniów. Istotnie częściej używają marihuany lub haszyszu uczniowie mający złe stosunki z rodzicami. W okresie ostatnich 12 miesięcy paliło marihuanę lub haszysz 4 uczniów pozostających w złych relacjach z rodzicami oraz 2 pozostałych uczniów. Analiza danych wskazuje na bardzo znaczną nadreprezentację sprawców przemocy w stosunku do pozostałych uczniów w ilości uczniów używających marihuany lub haszyszu. W ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie marihuany lub haszyszu używało 4 sprawców przemocy oraz 16% pozostałych uczniów. W ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie przynajmniej raz paliło marihuanę lub haszysz 4 ofiar przemocy i 19% pozostałych uczniów. 31

iepokój muszą budzić pojawiające się wypowiedzi o dostępności twardych narkotyków. Co czwarty (28%) uczeń z trzecich klas gimnazjum i dwóch na pięciu (40%) badanych z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych zadeklarowało, iż zdobycie amfetaminy byłoby dla nich łatwe. Podobne wyniki uzyskano w pytaniu o dostępność ecstasy (odpowiednio 26% i 3). Przynajmniej raz w życiu amfetaminę zażyło 1 chłopców i 9% dziewcząt z trzecich klas gimnazjum. Wskaźniki te rosną wraz z wiekiem ankietowanych. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych amfetaminę spróbowało już 2 chłopców i 16% dziewcząt. Zażywanie amfetaminy w okresie 30 dni poprzedzających badanie zdarzało się nieco częściej uczniom drugich klas szkół ponadgimnazjalnych () niż badanym z trzecich klas gimnazjów (8%). Szczególnie niepokojące jest ustalenie, że zażywanie amfetaminy przez chłopców nie ma charakteru incydentalnego: w przypadku uczniów z trzecich klas gimnazjum aż 8% na 1 zażywających amfetaminę w ciągu ostatnich 30 dni zrobiło to 3 lub więcej razy. W przypadku uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych proporcje są zbliżone: uczyniło tak na 1 chłopców w tym przedziale wiekowym. Przynajmniej raz w życiu ecstasy zażyło 1 chłopców i dziewcząt z trzecich klas gimnazjów oraz 19% chłopców i 8% dziewcząt z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Do zażywania ecstasy w okresie 30 dni poprzedzających badanie przyznało się 8% uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych i uczniów trzecich klas gimnazjów. Przynajmniej raz w życiu środki wziewne, takie jak kleje, aerozole i tym podobne, w celu odurzenia się zażyło 1 chłopców i 6% dziewcząt z trzecich klas gimnazjów. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych takie doświadczenie miało za sobą 1 chłopców i dziewcząt. Dodatkowo spośród chłopców, którzy choć raz w życiu próbowali odurzać się w ten sposób, większość chłopców w obu typach szkół (7% w stosunku do 1 w trzecich klasach gimnazjum oraz 1 w stosunku do 1 w drugich klasach szkół ponadgimnazjalnych) zażywało środki wziewne w okresie 30 dni poprzedzających badanie. Spośród pozostałych narkotyków najbardziej rozpowszechnione wśród badanych były LSD i inne środki halucynogenne, heroina, grzyby halucynogenne, sterydy anaboliczne, zwłaszcza w grupie chłopców z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych, gdzie odsetki respondentów przyznających się do doświadczeń z tymi środkami wyniosły od 1 do 17%. W przypadku niektórych uczniów zażywanie narkotyków było przyczyną takich problemów, jak bójki, konflikty z rodzicami lub gorsze wyniki w nauce. Co szczególnie niepokojące, w większości przypadków te przykre doświadczenia nie miały charakteru incydentalnego, lecz powtarzały się co najmniej kilkakrotnie w ciągu 12 miesięcy przed przeprowadzeniem badania. Podobnie, jak w przypadku marihuany również w kwestii używania amfetaminy istnieje wyraźna współzależność pomiędzy rozpowszechnieniem sięgania po ten narkotyk wśród młodzieży a rodzajem relacji, jakie w ocenie młodzieży łączą je z rodzicami. W populacji nastolatków krytycznie patrzących na swoje relacje z rodzicami odnotowano znacznie wyższy odsetek badanych 32

(27%), którzy sięgali po amfetaminę, niż w pozostałej grupie badanych (1). Znacznie częściej w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie używały tego narkotyku również osoby zagrożone wykluczeniem (2 wobec 9% w grupie pozostałych uczniów). Różnice między tymi subpopulacjami widoczne są zwłaszcza w odniesieniu do badanych, którzy amfetaminę zażywali często: 3 lub więcej razy w ciągu ostatnich 12 miesięcy amfetaminę zażyło 8% uczniów zagrożonych wykluczeniem oraz pozostałych uczniów. Amfetamina jest szczególnie rozpowszechniona wśród osób, które przyznają, że były sprawcą lub obiektem działań zaklasyfikowanych jako przemoc. Aż 28% spośród sprawców przemocy używało amfetaminę w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie (w tym 2 trzy razy lub więcej). Analogiczny odsetek wśród reszty uczniów wyniósł 6% (). W ciągu ostatnich 12 miesięcy przynajmniej raz spróbowało amfetaminy 3 ofiar przemocy i 7% pozostałych uczniów. Wyniki badania wskazują, że działania profilaktyczne w przypadku twardych narkotyków powinny być intensywnie prowadzone w szkole podstawowej i gimnazjum, ponieważ już wtedy uczniowie zaczynają eksperymentować z tymi środkami. Odsetek chłopców uznających zażywanie amfetaminy lub ecstasy za duże zagrożenie jest, niezależnie od typu szkoły i ocenianej częstotliwości palenia, niższy niż u dziewcząt. Chłopcy mają więc większą skłonność do bagatelizowania i niedoceniania zagrożeń związanych z zażywaniem twardych narkotyków. Dodatkowo zwraca uwagę, iż od 1 do 2 ankietowanych (w zależności od płci, typu szkoły i pytania) stwierdziło, iż nie wie, jakie ryzyko wiąże się z zażywaniem amfetaminy bądź ecstasy. W obu typach szkół częściej takiej odpowiedzi udzielali. Ten brak wiedzy, podobnie jak w przypadku marihuany, wskazuje na pewien potencjał profilaktyczny, stwarzający pole dla specjalistycznych programów antynarkotykowych skierowanych do uczniów. 33

2. Palenie papierosów przez młodzież 2.1. Dostępność tytoniu - w opinii badanych Wskaźnik dostępności papierosów, co nie stanowi specjalnego zaskoczenia, zwiększa się wraz z wiekiem badanych. W obu badanych grupach osiąga jednak wysokie wartości. Ośmiu na dziesięciu (80%) uczniów trzecich klas gimnazjum przyznaje, że dostępność tytoniu jest łatwa. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych uważa tak już niemal dziewięciu na dziesięciu (88%) respondentów. Dla co jedenastego ucznia (9%) z trzeciej klasy gimnazjum zdobycie papierosów stanowi problem: 6% wskazało, iż jest to trudne, natomiast, że niemożliwe. Z kolei w przypadku uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych analogiczne odsetki wynosiły odpowiednio i. Stosunkowo wysoki odsetek uczniów trzeciej klasy gimnazjum wybrał odpowiedź nie wiem: stwierdziło tak 1 uczniów, w porównaniu z 7% uczniów z drugiej klasy szkoły ponadgimnazjalnej. W tym kontekście warto podkreślić, iż sprzedaż papierosów (podobnie jak napojów alkoholowych) osobom poniżej 18. roku życia jest zgodnie z obowiązującym prawem zabroniona. Jak widać z przedstawionych wyników, przestrzeganie tego prawa w Chorzowie pozostawia wiele do życzenia. Z pewnością warto rozważyć możliwość rozszerzenia działań interwencyjnych w tym zakresie, w szczególności przy okazji podejmowania kontroli punktów sprzedaży napojów alkoholowych, w których można również kupować papierosy. Jedną z bardziej skutecznych metod weryfikacji przestrzegania prawa przez sprzedawców jest badanie z wykorzystaniem tajnego klienta. Dostępność papierosów Jak sądzisz, jak trudne byłoby dla Ciebie zdobycie papierosów, gdybyś tego chciał(a)? III klasa gimnazjum =791 II klasa szk. ponadgimn. =1119 1 6% 7% 80% 88% niemożliwe trudne łatwe nie wiem 34