MoŜliwości uzyskania wsparcia przez organizacje pozarządowe na działalność statutową - ze szczególnym uwzględnieniem źródeł Unii Europejskiej

MoŜliwości uzyskania wsparcia przez organizacje pozarządowe na działalność statutową - ze szczególnym uwzględnieniem źródeł Unii Europejskiej Wydział Rozwoju i Strategii Miasta Urząd Miasta Bydgoszczy 2013

Spis treści SPIS TREŚCI... 2 SŁOWO WSTĘPNE... 4 I. FUNDUSZE STRUKTURALNE UE... 11 1. PO Kapitał Ludzki...12 2. RPO Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2013... 18 3. PO Infarstruktura i Środowisko... 21 II. INNE FUNDUSZE UNII EUROPEJSKIEJ... 24 1. Europa dla Obywateli... 24 2. MłodzieŜ w Działaniu... 25 3. LIFE LONG LEARNING - Uczenie sie przez całe Ŝycie... 27 III. EUROPEJSKIE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA - POZA STRUKTURĄ UE... 28 1. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweski Mechanizm Finansowy... 28 2. Europejska Fundacja MłodzieŜy (EYF). 30 3. Europejska Fundacja Kultury..... 31 IV. PROGRAMY BILATERALNE... 33 1. Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki... 33 2. Francja... 34 Stowarzyszenie France-Pologne pour l Europe... 34 Fundacja dla Polski... 35 Polsko-Francuski Fundusz Współpracy... 36 2. Holandia... 37 Lokalne Projekty Kulturalne... 37 3. Dania... 38 Dotacje Ambasady Danii... 38 4. Republika Federalna Niemiec... 39 Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej... 39 Polsko-Niemiecka Współpraca MłodzieŜy... 40 Fundacja Konrada Adenauera... 41 Fundacja im. Friedricha Eberta... 42 2

5. Wielka Brytania... 43 Stypendia im. Josepha Conrada... 43 Europejskie Stowarzyszenie dla Kultury śydowskiej...... 44 British Council 45 6. Austria... 47 KulturKontaktAustria... 47 7. Belgia... 48 Fundacja Evens... 48 8. Szwecja... 49 Instytut Szwedzki - Program Visby... 49 9. Szwajcaria... 50 Fundacja Pro Helvetia... 50 10. Stany Zjednoczone... 51 Polsko - Amerykańska Fundacja Wolności... 51 Polsko - Amerykański Fundusz PoŜyczkowy Inicjatyw Obywatelskich... 52 11. Kanada... 53 Dotacje Ambasady Kanady.... 53 12. Euro-śródziemnomorska Fundacja Dialogu Kultur im. Anny Lindh... 54 13. Fundacja Forda... 55 V. KRAJOWE śródła FINANSOWANIA... 56 1. Fundacja Bankowa im. Leopolda Kronenberga... 56 2. Fundacja BRE Banku... 57 3. Fundacja Kultury... 58 4. Fundacja J&S PRO BONO POLONIAE... 59 5. FBB Musica Mundi... 60 6. Fundacja im. Stefana Batorego... 61 7. Fundusz Inicjatyw Obywatelskich... 63 SŁOWNIK... 64 PRZYDATNE ADRESY... 69 LINKI... 70 Kontakt: Sandra Dytłow Urząd Miasta Bydgoszczy Wydział Rozwoju i Strategii Miasta ul. Grudziądzka 9-15 Bydgoszcz tel 058 58 58 078 e-mail: sandra.dytlow@um.bydgoszcz.pl 3

Słowo wstępne Pozyskiwanie środków przez organizacje pozarządowe na swa działalność statutową moŝe przybierać róŝne formy. MoŜe to być 1 : 1) działalność gospodarcza, np. sprzedaŝ usług czy wynajmowanie lokalu 2) odpłatna działalność statutowa 3) składki członkowskie 4) zbiórki wśród przyjaciół (niewymagające zezwolenia) 5) imprezy charytatywne (bez zbiórek - dochód tylko z biletów) Mocne strony Przy okazji promocja organizacji i idei Dość duŝy dochód Słabe strony DuŜe zaangaŝowanie pracy własnej Ryzyko finansowe DuŜa ilość formalności przy organizowaniu imprezy masowej, np. zezwolenia poŝarowe, policja, itp. Raczej kierowana jest do mniejszych społeczności, gdzie ilość ofert nie jest tak duŝa jak w duŝych miastach 6) granty np. z programów unijnych. Mocne strony DuŜy zastrzyk finansowy DuŜa oferta grantodawców MoŜliwość pokrycia kosztów osobowych Nabywanie wiedzy z zakresu pisania wniosków Nawiązanie współpracy z innymi organizacjami Słabe strony Formalizm wniosków Konieczność raportowania Czasochłonność DuŜa konkurencja Mała elastyczność w wydatkowaniu otrzymanych pieniędzy Konieczny wkład własny Przyczepienie, zwłaszcza w małych środowiskach, łatki grantodawcy do organizacji Konieczna jest umiejętność pisania wniosków Konieczna jest często znajomość jęz. angielskiego Niepewność otrzymania Brak stabilizacji dla długofalowych działań organizacji 7) finansowanie zadań zleconych przez państwo lub gminę. 8) sponsoring - wsparcie ze strony prywatnego biznesu. Mocne strony Słabe strony Bezpieczeństwo finansowe UzaleŜnienie od jednego strategicznego Mały formalizm sponsora Często moŝliwość wykorzystania zdobytej kwoty w sposób dowolny 1 Zob. www.ngo.pl 4

9) zbiórki publiczne (np. do zamkniętych puszek, sprzedaŝ cegiełek, chodzenie "od drzwi do drzwi", organizowanie aukcji lub loterii, zbiórka telefoniczna, zbiórka poprzez Internet, zbiórka listowna, apele w prasie, radio czy telewizji, itp.) Mocne strony MoŜliwość szybkiego uzyskania pieniędzy MoŜliwość zebrania duŝych funduszy Niewielkie nakłady DuŜy rozgłos społeczny Przy małym zasięgu mała biurokracja Słabe strony DuŜa biurokracja Konieczność zaangaŝowania duŝej ilości ludzi Czasochłonność Nieprzewidywalne rezultaty Przesyt społeczny UzaleŜnienie od tematu Małe bezpieczeństwo Loterie Mocne strony Szerokie grono odbiorców Słabe strony Procedura administracyjna (jak przy zbiórce publicznej) Brak elastyczności w wydawaniu zdobytych pieniędzy UzaleŜniona od prestiŝu organizacji w środowisku Trzeba zaangaŝować środki własne w nagrody Zbiórki listowne od osób indywidualnych Mocne strony Słabe strony MoŜliwość dotarcia do duŝej liczby osób Nikły odzew Praca przy tej zbiórce nie wymaga większych Spore koszty (koperty, papier, znaczki, praca kwalifikacji i moŝe być wykonywana prawie ludzka) przez kaŝdego członka zespołu Ogrom pracy administracyjnej i księgowej Aukcje Mocne strony MoŜliwość szybkiego uzyskania duŝych kwot DuŜy rozgłos w sferze biznesu Promocja darczyńców Słabe strony Konieczność uzyskania odpowiednich zezwoleń Zebranie wkładu rzeczowego Koszty organizacyjne są duŝe, bo powinna być duŝa oprawa Nieprzewidywalność rezultatów Problem z rzeczami, których nikt na aukcji nie nabył Odroczona płatność Trudność w księgowaniu kosztów UzaleŜnienie od dobrego prowadzącego 10) payroll - odmiana zbiórki. Polega ona na dobrowolnych, regularnych, np. comiesięcznych odpisach od pensji pracowników danej firmy. Pracodawca zobowiązuje się zazwyczaj dołoŝyć z funduszy firmy dodatkowe pieniądze np. drugie tyle, ile organizacja otrzyma od pracowników. 5

11) barter - usługa za usługę; towar za towar Mocne strony Pewność realizacji projektu Długoterminowość Korzystanie z droŝszych usług Słabe strony Łatwość zakwestionowania umowy Trudność w zawarciu takiej umowy Słaba znajomość tematu Konieczna jest umiejętność negocjacji Trzeba mieć coś na wymianę 12) marketing wiązany - część pieniędzy ze sprzedaŝy danego produktu, co jest zaznaczone na produkcie, jest przeznaczona na cele społeczne Mocne strony Słabe strony DłuŜszy czas finansowania Trudności ze znalezieniem zainteresowanej Niewielki wkład pracy (rozliczenia po firmy stronie producenta) UzaleŜnienie od popytu Wyrobienie kontaktów umoŝliwiających długą współpracę Zaistnienie w świadomości społecznej 13) spadki Mocne strony Niewielki nakład pracy PowaŜna kwota Ewentualna swoboda w dysponowaniu majątkiem MoŜliwość uzyskania poczucia stabilności Słabe strony Trudność w znalezieniu ewentualnego spadkobiercy Zatargi z rodziną Procedury spadkowe 14) inwestowanie kapitału, np. odsetki od lokat bankowych Chcąc zrealizować projekt przy pomocy źródeł zewnętrznych, naleŝy przede wszystkim widzieć co chce się poprzez swe działania osiągnąć i mieć na to dobry pomysł. Następnie trzeba tylko : znaleźć odpowiedni konkurs dobrze przemyśleć potrzeby i grupę odbiorców, aby osiągnąć planowane rezultaty precyzyjnie określić zadania, ich rodzaj i sposób ich realizacji wraz z realnym harmonogramem (by nie trzeba było aneksować z tego powodu umowy) projekt tworzyć przy udziale wszystkich zainteresowanych stron przejrzyście i realnie sformułować cele projektu zaplanować wszystkie potrzeby i środki finansowe umoŝliwiające prowadzenie projektu - instytucja, z którą przyjdzie podpisać umowę o dofinansowanie, moŝe nie wyrazić zgody na te zmiany. Poza tym naleŝy pamiętać o kilku prostych zasadach, takich jak: posiadanie własnych środków finansowych; nie zaczynać pracy nad wnioskiem na kilka dni przed terminem. NaleŜy mieć czas na jego przemyślenie, ewentualne poprawki i zebranie dodatkowych potrzebnych dokumentów; pozytywne myślenie - entuzjazm moŝe przekonać fundatora; estetyka wniosku; ciekawy tytuł; zrozumiały język naleŝy pisać jasno, tak by kaŝdy, czytając wniosek, zrozumiał o co w nim chodzi. Opis zamierzonych działań winien być zwięzły. NaleŜy wystrzegać się 6

uŝywania tzw. języka zawodowego lub skrótów nazw np. organizacji i instytucji. Fundator moŝe ich nie znać. Projekt formułujemy przy pomocy wskazanych przez donatora formularzy. Przykładowo w przypadku funduszy strukturalnych Unii Europejskiej trzeba będzie uŝyć tzw. generatora wniosków. Nie moŝemy wypełnić wniosku wydrukowanego z generatora ręcznie, wszystko wypełniamy elektronicznie. Treść formułujemy syntetycznie (generator ogranicza tekst do określonej ilości znaków). Generator ściągamy bezpłatnie z internetu, np. ze strony www.fundusze.kujawsko-pomorskie.pl. Tworzenie wniosku przy uŝyciu generatora ma równieŝ inne ograniczenie, jest nim tzw. suma kontrolna. Jest to ciąg znaków, które generator nanosi na kaŝdą stronę wniosku, w ten sposób go sygnując. Po wprowadzeniu nawet najmniejszej zmiany w treści wniosku (uŝycie spacji, poprawienie literówki ) powoduje automatycznie zmianę sumy kontrolnej. Jest to waŝne przy juŝ ostatecznym wydruku formularza. KaŜdy z wymaganych egzemplarzy wniosku musi mieć tę samą sumę kontrolną. Zwróćmy przy tym uwagę na zawarte w ogłoszeniach o konkursie wymogi formalne, które mogą być czasami zaskakujące, np. w poprzednim okresie programowania do podpisywania dokumentacji projektowej moŝna było uŝyć wyłącznie długopisów lub piór z tuszem niebieskim. Ponadto, w przypadku dołączenia do wniosku wymaganych załączników, które mamy w postaci kopii, pamiętajmy o ich poświadczeniu za zgodność z oryginałem. W trakcie realizacji projektu naleŝy pamiętać o wymogu powiadomienia o kaŝdej zmianie w sposobie realizacji działań instytucji finansującej. Nie dopełniając tego obowiązku moŝe pozbawić się dotacji. Projekt naleŝy teŝ odpowiednio promować. NaleŜy to przewidzieć juŝ na etapie tworzenia harmonogramu realizacji projektu i nie moŝe być to tylko np. naklejka na sprzęcie zakupionym z udziałem wsparcia. W takich przypadkach często zamieszcza się informacje o projekcie na własnej stronie internetowej lub umieszcza się na budynku siedziby organizacji odpowiednią tablicę. NaleŜy pamiętać, by ten fakt udokumentować (np. w postaci zrzutu ekranowego, dokumentacji fotograficznej, wycinki prasowe o projekcie). Na dokumentach wygenerowanych w trakcie realizacji projektu, pamiętamy równieŝ o umieszczeniu zapisu informującego skąd pochodzi dofinansowanie. Umieszcza się równieŝ tzw. loga funduszy. Działania promocyjne projektu dobrze jest prowadzi juŝ od początku jego realizacji. Te działania równieŝ moŝna współfinansować z dotacji naleŝy zaplanować je we wniosku. Wszelkie dokumenty związane z realizacją projektu (faktury, dowody przelewów, rejestr środków trwałych (OT), certyfikaty, wnioski i sprawozdania, oferty, informacje dotyczące promocji i osiągniętych wskaźników) najlepiej przechowywać w jednym miejscu (np. w oddzielnym segregatorze). Dokumenty te okaŝą się niezbędne podczas kontroli. 7

Formularz wniosku na przykładzie Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL) Jak juŝ wspomnieliśmy wcześniej formularz wniosku wypełniamy elektronicznie, pobierając aplikację Generator Wniosków. Wypełniając formularz moŝemy natrafić na pewne udogodnienia. Generator moŝe w pewnych punktach nie wymagać wpisywania treści, a daje nam moŝliwość skorzystania z wybranej odpowiedzi z rozwijającego się paska gotowych opcji. Przykładowo w pkt wskazującym województwo wnioskodawcy. NajwaŜniejsze elementy: 3. Charakterystyka projektu 3.1 Cel projektu Uzasadnij potrzebę realizacji projektu (wskaŝ problem/y który/e chcesz rozwiązać) WskaŜ cel ogólny oraz cele szczegółowe projektu. Uzasadnij zgodność celów z PO KL, Planem Działań (i innymi dokumentami strategicznymi) 3.2 Grupy docelowe Scharakteryzuj osoby i/lub instytucje które zostaną objęte wsparciem Uzasadnij wybór grupy docelowej, którą obejmiesz wsparciem Opisz sposób rekrutacji uczestników 3.3 Działania Opisz działania podejmowane w projekcie, zgodnie z chronologią zadań wskazaną w budŝecie i harmonogramie 3.4 Rezultaty Opisz twarde i miękkie rezultaty projektu w odniesieniu do planowanych działań Opisz w jaki sposób rezultaty będą monitorowane, badane Opisz w jaki sposób rezultaty przyczynią się do realizacji celu projektu 8

Wniosek o płatność Dokument ten jest niezbędny przy procedurze przekazania nam transz refundacji, w ramach np. funduszy strukturalnych. Jego złoŝenie wymaga staranności. Wniosek o płatność jest szczegółowym rozliczeniem środków wydatkowanych w konkretnym okresie realizacji projektu i równocześnie wnioskiem o przekazanie kolejnej transzy środków. Niezbędne jest równieŝ odnoszenie się w trakcie jego wypełniania do budŝetu projektu. Wypełnia się go równieŝ elektronicznie, bądź przy uŝyciu specjalnych dokumentów zamieszczanych na portalu fundatora np. w przypadku funduszy EOG lub takŝe przy uŝyciu generatora wniosków płatniczych fundusze strukturalne (tu równieŝ występuje suma kontrolna ). Przed przystawieniem do wypełniania wniosku naleŝy zapoznać się z opublikowanymi instrukcjami dot. tej czynności lub z innymi wskazówkami. Pamiętajmy o prowadzeniu odrębnej ewidencji księgowej dotyczącej realizacji projektu. Pamiętajmy równieŝ o odpowiednim opisaniu i opieczętowaniu wszystkich dokumentów finansowych, które będą rozliczane za pomocą Wniosku. NaleŜy to zrobić w sposób, który umoŝliwi łatwą i szybką identyfikację rodzaju wydatku, jego wysokości w odniesieniu do realizowanego projektu, a takŝe powiązania wydatku z właściwą kategorią budŝetu. Poza tym prawidłowe opisanie i uszeregowanie tych dokumentów okaŝe się bardzo pomocne przy sporządzaniu najistotniejszego elementu wniosku o płatność, jakim jest Zestawienie dokumentów potwierdzających poniesione wydatki objęte wnioskiem. Jest to tabela zawierająca informacje dotyczące wszystkich rozliczanych wnioskiem dokumentów finansowych. W opisie zadań/etapów zrealizowanych w okresie objętym sprawozdaniem nie umieszczajmy zdawkowych informacji. NaleŜy raczej dokładnie opisać, co i jak przeprowadzone zostało w ramach projektu. To samo dotyczy informacji dotyczących stopnia osiągnięcia zakładanych wartości wskaźników. Okres sprawozdawczy wniosku o płatność odpowiada datom poniesienia wydatków kwalifikowanych. Najczęściej popełniane błędy we wnioskach o płatność Kserokopie dokumentów nie są potwierdzone za zgodność z oryginałem Brak poleceń przelewów lub wyciągów bankowych potwierdzających dokonanie płatności Polecenia przelewów nie są podstemplowane przez bank (nie dotyczy dokumentów elektronicznych nie wymagających podpisu) Zakup niezgodnie z harmonogramem lub zapłata po terminie przewidzianym umową o dofinansowanie Brak wersji elektronicznej wniosku i sprawozdania 9

Sprawozdania z realizacji projektu Składanie w określonych terminach sprawozdań okresowych czy końcowych pełni funkcje: kontrolną - weryfikuje działalność projektodawcy w zakresie, jakiego dotyczy jego umowa o dofinansowanie projektu; dokumentacyjną - potwierdza wykonywanie zaplanowanych w harmonogramie działań w projekcie; informacyjną dane opisowe i liczbowe zawarte w sprawozdaniu pozwalają na ocenę sytuacji projektodawcy w danym momencie projektu. Informacja sprawozdawcza powinna być: przydatna skorzysta z niej takŝe równieŝ realizator projektu, choćby dla potrzeb wewnętrznej sprawozdawczości czy nawet promocji, gdy wykorzysta wyliczenia i opisy powstałe na potrzeby sprawozdawczości w swoich materiałach promocyjnych czy na stronie internetowej, podsumowując kolejny etap realizacji projektu. zrozumiała język, którego uŝywamy powinien być, pomimo specyficznych określeń branŝowych, jasny i zrozumiały dla osób weryfikujących sprawozdanie. UwaŜajmy na skróty słów lub uŝywane wewnątrz organizacji określenia. rzetelna i wiarygodna unikać wszelkie niezgodności czy nieścisłości w róŝnych miejscach sprawozdania. Porównujmy zatem dane, które umieściliśmy w załącznikach i w głównej części sprawozdania. porównywalna - dane zawarte w sprawozdaniach muszą współgrać z informacjami przedstawionymi przez projektodawcę we wniosku o dofinansowanie realizacji projektu. Warto jest zbierać niezbędne, wymagane w sprawozdaniu, dane na bieŝąco np. sporządzać notatki z realizacji projektu. 10

I. Fundusze strukturalne Unii Europejskiej Instrumentami finansowymi polityki regionalnej Unii Europejskiej są Fundusze Strukturalne. Mają na celu finansowanie realizacji celów działania Unii Europejskiej. Do Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej w okresie programowania 2007-2013 zaliczamy: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego/EFRR - finansuje przedsięwzięcia w sferze infrastruktury i inwestycje pozwalające na kreowanie nowych lub zachowanie istniejących miejsc pracy. Ponadto wspiera lokalne inicjatywy rozwojowe i aktywność sektora małych i średnich przedsiębiorstw, a takŝe finansuje rozwój badań naukowych i nowych technologii, Europejski Fundusz Społeczny/EFS - wspiera róŝnorodne projekty związane z społecznym aspektem integracji. Głównym zadaniem funduszu pomoc w rozwoju zatrudnienia poprzez promowanie moŝliwości zatrudniania, przedsiębiorczości, równych szans oraz inwestowania w zasoby ludzkie. Narodowa Strategia Spójności (NSS) inaczej Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (NSRO) - jest dokumentem określającym priorytety i obszary wykorzystania oraz system wdraŝania funduszy strukturalnych w ramach budŝetu Wspólnoty na lata 2007 13. Do celów NSS zaliczamy: tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej Polski w ramach Unii Europejskiej i wewnątrz kraju, tworzenie warunków dla utrzymania trwałego i wysokiego tempa wzrostu gospodarczego; wzrost zatrudnienia poprzez rozwój kapitału ludzkiego oraz społecznego; podniesienie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw w tym szczególnie sektora usług; budowa i modernizacja infrastruktury technicznej, mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski i jej regionów; wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej; rozwój obszarów wiejskich. NSS będzie realizowana przy pomocy Programów Operacyjnych (PO), zarządzanych przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego oraz Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO), zarządzanych przez Samorządy poszczególnych województw: PO Rozwój Polski Wschodniej, PO Infrastruktura i Środowisko, PO Kapitał Ludzki, PO Innowacyjna Gospodarka, PO Pomoc Techniczna, PO Europejska Współpraca Terytorialna, 16 Regionalnych Programów Operacyjnych, Dla województwa kujawsko pomorskiego dostępne będą środki z 4 wcześniej wymienionych Programów Operacyjnych, prócz Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej. Projekty planowane do współfinansowania w ramach PO powinny posiadać charakter ponadregionalny. Projekty o mniejszym zasięgu finansowane będą w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego. 11

1.1 Program Operacyjny Kapitał Ludzki Celem PO Kapitał Ludzki jest umoŝliwienie pełnego wykorzystania potencjału zasobów ludzkich, poprzez wzrost zatrudnienia i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw i ich pracowników, podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego oraz wsparcie dla budowy struktur administracyjnych państwa. W ramach Programu ok. 60% alokowanych środków zostanie przeznaczonych na wsparcie realizowane przez regiony, zaś pozostałe ok. 40% środków będzie wdraŝane sektorowo przez odpowiednie resorty. Priorytety realizowane centralnie to: Zatrudnienie i integracja społeczna - 506,2 mln euro (w tym 430,3 mln euro z EFS); Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz poprawa stanu zdrowia osób pracujących 778,0 mln euro (w tym 661,3 mln euro z EFS); Wysoka jakość systemu oświaty 1.006,2 mln euro (w tym 855,3 mln euro z EFS); Szkolnictwo wyŝsze i nauka 960,4 mln euro (w tym 816,3 mln euro z EFS); Dobre rządzenie 610,9 mln euro (w tym 519,2 mln euro z EFS); Priorytety realizowane na szczeblu regionalnym to: Rynek pracy otwarty dla wszystkich - 2.256,9 mln euro (w tym 1.918,4 mln euro z EFS) Promocja integracji społecznej 1.552,9 mln euro (w tym 1.320,0 mln euro z EFS); Regionalne kadry gospodarki 1.588,5 mln EUR (w tym 1.350,2 mln EUR z EFS); Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach 1.703,4 mln EUR (w tym 1.447,9 mln EUR z EFS); Pomoc techniczna 456,8 mln EUR (w tym 388,3 mln EUR z EFS). Wysokość środków przeznaczonych dla województwa kujawsko-pomorskiego wynosi ok. 319 mln. euro. Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) nie przewiduje, w przeciwieństwie do PO Innowacyjna Gospodarka lub PO Infrastruktura i Środowisko, realizacji projektów kluczowych. PO Kapitał Ludzki realizowany będzie za pośrednictwem dwóch procedur: procedury wyboru projektów konkursowych i procedury dofinansowania projektów systemowych. Procedura konkursowa jest nam juŝ znana z lat ubiegłych, stosunkowo nowe jest udzielanie wsparcia w procedurze projektów systemowych. Polega na dofinansowaniu realizacji przez 12

poszczególne organy administracji publicznej i inne jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych, określonych zadań publicznych. W ramach PO KL, projekty systemowe (nie dotyczące pomocy technicznej) mogą być realizowane przez beneficjentów wskazanych w Szczegółowym Opisie Priorytetów PO KL oraz Instytucje Pośredniczące (IP) i warunkowo Instytucje WdraŜające (IW). IP (lub IW) mogą takŝe realizować w tym trybie projekty konkursowe, po uprzednim wskazaniu tego rodzaju wsparcia w Planie Działania, przyjmowanym przez Instytucję Zarządzającą PO KL, na podstawie rekomendacji Komitetu (lub Podkomitetu) Monitorującego. Jest to warunek jego realizacji. Beneficjent realizujący projekt systemowy zawiera z IW (jeśli została wyznaczona) umowę ramową. Umowa ta zawiera regulacje dotyczące m.in. przedmiotu umowy, środków finansowych i zapewnienia monitoringu. Załącznikiem do powyŝszej umowy jest Karta projektu. Karta projektu zawiera szczegółowe informacje dotyczące danego projektu systemowego. Instytucjami odpowiedzialnymi za wdraŝanie poszczególnych Priorytetów PO KL (Instytucjami Pośredniczącymi) są: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (Priorytety I i II), Ministerstwo Edukacji Narodowej (Priorytet III), Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyŜszego (Priorytet IV), samorządy województw (Priorytety VI IX). Charakterystyka osi priorytetowych, których beneficjentami mogą być NGO Priorytet I: Zatrudnienie i integracja społeczna Celem Priorytetu jest m.in. opracowywanie, wdraŝanie i promocja ogólnopolskich i ponadregionalnych rozwiązań z zakresu aktywizacji zawodowej i integracji społecznej, skierowanych do grup znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy, w tym w szczególności: młodzieŝy zagroŝonej wykluczeniem społecznym, osób pozbawionych wolności, osób niepełnosprawnych i społeczności romskiej. Priorytet II: Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw Celem Priorytetu jest m.in. podnoszenie i dostosowanie do wymogów gospodarki kwalifikacji pracowników i przedsiębiorców. Przewidziano moŝliwość udziału crossfinancingu w wysokości 10%. Zakres jego stosowania dot. adaptacji pomieszczeń, w których odbywa się szkolenie, na potrzeby osób niepełnosprawnych oraz zakup lub leasing sprzętu i platform elearningowych. W ramach procedury konkursowej będą mogły być realizowane projekty ponadregionalne dotyczące promowania podnoszenia kwalifikacji zawodowych (realizowane w partnerstwie m.in. przez organizacje pracodawców i związki zawodowe) oraz projekty dot szkoleń i studiów podyplomowych, w tym: ogólnopolskie i ponadregionalne zamknięte projekty szkoleń (ogólnych i specjalistycznych) i doradztwa dla przedsiębiorców (lub grup przedsiębiorców) przygotowane w oparciu o indywidualne strategie rozwoju firm ogólnopolskie i ponadregionalne otwarte projekty szkoleń (ogólnych i specjalistycznych) i doradztwa dla pracowników przedsiębiorstw delegowanych przez pracodawców studia podyplomowe dla pracowników przedsiębiorstw delegowanych przez pracodawców partnerstwo na rzecz promocji podnoszenia kwalifikacji zawodowych: 13

Projektodawcami mogą być wszystkie podmioty mogące realizować projekt, z których bezpośrednio mają skorzystać np. przedsiębiorcy, partnerzy społeczno-gospodarczy (np. organizacje pracodawców, związki zawodowe lub inne przedstawicielstwa pracownicze). Priorytet III: Wysoka jakość systemu oświaty Celem Priorytetu jest m.in. zapewnienie wysokiej jakości kształcenia i doskonalenia nauczycieli. W ramach projektów konkursowych, do których wnioski będą mogły składać wszystkie podmioty, będzie moŝna dofinansować m.in. przygotowanie wybranych szkół do realizacji praktyk przez studentów przygotowywanych do wykonywania zawodu nauczyciela. Pomocą zostaną objęci m.in. uczelnie oraz szkoły i ich organy prowadzące. Będzie się moŝna równieŝ ubiegać o dofinansowanie na: realizację dodatkowych zajęć dydaktyczno - wyrównawczych oraz specjalistycznych w szkołach oraz opieki pedagogiczno psychologicznej skierowanych do uczniów wykazujących problemy w nauce lub z innych przyczyn zagroŝonych przedwczesnym wypadnięciem z systemu szkolnictwa (np. wsparcie dla uczniów z obszarów wiejskich, wsparcie dla uczniów niepełnosprawnych, przeciwdziałanie uzaleŝnieniom, programy prewencyjne, przeciwdziałanie patologiom społecznym) programy rozwojowe szkół (w tym równieŝ szkół zawodowych) zgodne z lokalną polityką edukacyjną (rozwój kompetencji kluczowych, ze szczególnym uwzględnieniem ICT, języków obcych, przedsiębiorczości, nauk przyrodniczo matematycznych; wdroŝenie nowych, innowacyjnych form nauczania i oceniania cechujących się wyŝszą skutecznością niŝ formy tradycyjne, a takŝe rozszerzanie oferty edukacyjnej poza standardowe ramy programów nauczania, programy skierowane do młodych osób, które znajdują się poza systemem szkolnictwa podstawowego, gimnazjalnego i ponadgimnazjalnego, umoŝliwiające ukończenie danego etapu kształcenia oraz kontynuację nauki Pomocą zostaną objęci m.in. szkoły (instytucje, kadra) i ich organy prowadzące oraz poradnie psychologiczno pedagogiczne; uczniowie szkół podstawowych, gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych i policealnych. Wysokość udziału crossfinancingu 10%. Będzie go moŝna przeznaczyć na zakup wyposaŝenia wybranych szkół w sprzęt niezbędny do prowadzenia praktyk dla przyszłych nauczycieli oraz dostosowywanie budynków i pomieszczeń szkolnych do potrzeb uczniów niepełnosprawnych. Priorytet IV: Szkolnictwo wyŝsze i nauka Celem Priorytetu jest m.in. budowa potencjału rozwojowego uczelni o poprzez umoŝliwienie im rozszerzenia i wzbogacenia oferty edukacyjnej. W ramach projektów konkursowych, do których wnioski będą mogły składać wszystkie podmioty, będzie moŝna dofinansować programy rozwoju uczelni obejmujące m.in.: przygotowywanie, otwieranie i realizację nowych kierunków studiów dostosowywanie programów na istniejących kierunkach studiów do potrzeb rynku pracy rozszerzanie oferty edukacyjnej uczelni o programy, kursy, zajęcia fakultatywne skierowane do studentów i słuchaczy oraz do osób zewnętrznych (zwiększenie roli szkolnictwa wyŝszego w kształceniu ustawicznym) opracowywanie programów i materiałów dydaktycznych oraz wdroŝenie programów kształcenia w formie e learningu (studia wyŝsze, podyplomowe, kursy) lepsze przygotowanie absolwentów do wejścia na rynek pracy m. in. przez wzmocnienie roli akademickich biur karier współpracę uczelni z pracodawcami w zakresie wzmocnienia praktycznych elementów nauczania (staŝe i praktyki studenckie) oraz zwiększenia zaangaŝowania pracodawców w realizację programów rozwojowych 14

podnoszenie kompetencji kadry akademickiej realizującej proces dydaktyczny w celu podwyŝszania jakości nauczania programy współpracy międzynarodowej w zakresie realizacji procesu dydaktycznego (np. wymiana studentów, wymiana kadr, kształcenie w językach obcych itp.) organizowanie staŝy i szkoleń przydatnych dla prowadzenia pracy naukowobadawczej i dydaktycznej w wiodących zagranicznych i krajowych ośrodkach akademickich i naukowo badawczych organizowanie i wdroŝenie przez uczelnie pomocy stypendialnej (o charakterze socjalnym i/lub motywacyjnym) dla studentów Pomocą zostaną objęte m.in. uczelnie (instytucje i kadra akademicka) oraz studenci i słuchacze uczelni. Dofinansowane będzie równieŝ kształtowania umiejętności pracowników systemu B+R w zakresie zarządzania badaniami naukowymi i pracami rozwojowymi oraz komercjalizacji wyników oraz projekty dotyczące podnoszenia świadomości pracowników systemu B+R i przedsiębiorców w zakresie wagi badań naukowych i prac rozwojowych dla gospodarki. Na dofinansowanie mogą takŝe liczyć przedsięwzięcia upowszechniające osiągnięcia naukowe w procesie kształcenia. Pomocą zostaną objęci m.in. pracownicy systemu B+R oraz przedsiębiorstwa i ich pracownicy. Wysokość udziału crossfinancingu w niektórych Działaniach wynosi 10%. Będzie go moŝna przeznaczyć na wyposaŝenie uczelni w specjalistyczne pracownie/laboratoria niezbędne do realizacji procesu nauczania objętego programem rozwojowym, dostosowywanie budynków i pomieszczeń uczelni do zadań wynikających z realizacji programu rozwojowego oraz zakup sprzętu i oprogramowania komputerowego niezbędnego do uruchomienia i prowadzenia nauczania w formie e-learningu. Priorytet V: Dobre rządzenie Celem Priorytetu jest m.in. wsparcie potencjału organizacji pozarządowych w zakresie zdolności do realizacji zadań publicznych oraz uzgadniania polityk publicznych we współpracy z administracją publiczną (art. 4 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności poŝytku publicznego i o wolontariacie). W ramach projektów konkursowych, będzie moŝna dofinansować realizację projektów dot. tworzenia i wspierania porozumień (sieci) wewnątrz sektora, zwłaszcza na szczeblu regionalnym i lokalnym tworzenia nowych regionalnych i lokalnych centrów informacji i wspomagania organizacji pozarządowych oraz wsparcie działalności nowoutworzonych oraz juŝ istniejących centrów w zakresie pomocy doradczo-szkoleniowej dla organizacji pozarządowych upowszechniania współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, upowszechniania współpracy w zakresie uzgadniania polityk publicznych pomiędzy administracją publiczną, organizacjami pozarządowymi oraz partnerami społecznogospodarczymi uczestniczenia organizacji pozarządowych w konsultacjach społecznych i instytucjach dialogu obywatelskiego promocji partnerstw pomiędzy sektorem publicznym i pozarządowym (partnerstwo publiczno społeczne) w celu realizacji zadań publicznych Pomocą zostaną objęte m.in. organizacje pozarządowe oraz związki i porozumienia organizacji pozarządowych. Będzie moŝna równie otrzymać wsparcie na tworzenie i wdraŝanie programów z zakresu poradnictwa prawnego i obywatelskiego. Tu pomocą zostaną objęte m.in. organizacje pozarządowe i osoby poszukujące pomocy prawnej. 15

Priorytet VI: Rynek pracy otwarty dla wszystkich Celem Priorytetu jest m.in. aktywizacja zawodowa osób bezrobotnych, poprzez m.in. szkolenia prowadzące do podniesienia, uzupełnienia lub zmiany kwalifikacji zawodowych staŝe/przygotowanie zawodowe w miejscu pracy subsydiowanie zatrudnienie, ze szczególnym uwzględnieniem sektora MSP oraz trzeciego sektora poradnictwo zawodowe i pośrednictwo pracy, warsztaty aktywnego poszukiwania pracy opracowanie i rozpowszechnianie informacji o ofertach pracy, wspieranie wolontariatu jako etapu przygotowującego do podjęcia zatrudnienia wspieranie inicjatyw na rzecz podnoszenia mobilności geograficznej (regionalnej i międzyregionalnej) oraz zawodowej na rynku pracy. Pomocą zostaną objęte m.in. osoby pozostające bez pracy lub poszukujące pracy, w szczególności: kobiety (zwłaszcza powracające oraz wchodzące po raz pierwszy na rynek pracy) osoby zamieszkujące na obszarach wiejskich bezrobotni do 25 roku Ŝycia bezrobotni długotrwale osoby niepełnosprawne osoby po 50 roku Ŝycia. Priorytet VII: Promocja integracji społecznej Celem Priorytetu jest m.in. zapewnienie równego dostępu do zatrudnienia osobom zagroŝonym wykluczeniem społecznym, wykluczonym oraz dyskryminowanym na rynku pracy, a takŝe podwyŝszenie ich statusu zawodowego i społecznego, poprzez przygotowanie ich do wejścia i integracji na rynku pracy. Ponadto celem działania jest wzmocnienie potencjału instytucji pomocy i integracji społecznej działających na terenie regionu, zmierzające do poprawy skuteczności ich funkcjonowania i jakości realizowanych usług. W ramach projektów konkursowych, będzie moŝna dofinansować realizację projektów dot m.in.: wsparcia tworzenia/działalności jednostek sektora ekonomii społecznej, w tym: zakładów aktywności zawodowej, centrów integracji społecznej, klubów integracji społecznej, podmiotów działających na rzecz aktywizacji społeczno-zawodowej promocji i wsparcia zatrudnienia (w tym podmiotów działających na jego rzecz) w sektorze ekonomii społecznej i w organizacjach pozarządowych poradnictwa psychologicznego, psychospołecznego, zawodowego itp., prowadzącego do integracji społecznej i zawodowej, skierowanego do osób zagroŝonych wykluczeniem i ich otoczenia. Pomocą zostaną objęte m.in. osoby długotrwale bezrobotne osoby niepełnosprawne osoby po pięćdziesiątym roku Ŝycia (50+) młodzieŝ w wieku 15 25 lat zagroŝona wykluczeniem społecznym(z wyjątkiem osób objętych wsparciem na szczeblu ogólnopolskim w ramach projektów systemowych realizowanych przez OHP) osoby zaburzone psychicznie osoby bezdomne uchodźcy, osoby z pobytem tolerowanym, oraz osoby nie będące obywatelami polskim posiadającymi zezwolenie na osiedlenie się lub zezwolenie na zamieszanie na czas oznaczony mające trudności z integracją zawodową i społeczną 16

członkowie mniejszości etnicznych i narodowych (z wyjątkiem Romów) osoby opuszczające rodziny zastępcze oraz placówki opiekuńczo-wychowawcze mające trudności z integracją zawodową i społeczną osoby po zwolnieniu z zakładu karnego lub innej placówki penitencjarnej osoby uzaleŝnione od alkoholu lub innych środków odurzających, poddające się procesowi leczenia lub po jego ukończeniu otoczenie osób wykluczonych społecznie (w zakresie poradnictwa i projektów promocyjnych) pracownicy instytucji pomocy i integracji społecznej działających w regionie (z wyłączeniem publicznych) partnerzy społeczno-gospodarczy Priorytet VIII: Regionalne kadry gospodarki Celem Priorytetu jest m.in. podniesienie i dostosowanie kwalifikacji i umiejętności osób pracujących do potrzeb regionalnej gospodarki. W ramach projektów konkursowych, do których wnioski będą mogły składać wszystkie podmioty, będzie moŝna dofinansować realizację projektów dot. rozwoju kwalifikacji zawodowych i doradztwa dla przedsiębiorstw np.: doradztwo dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) szkolenia skierowane do osób o niskich kwalifikacjach lub osób pracujących, które z własnej inicjatywy są zainteresowane nabyciem nowych, uzupełnianiem lub podwyŝszaniem kwalifikacji i umiejętności (z wyłączeniem form szkolnych) oraz reorientacji zawodowej osób i zarządzania zmianą gospodarczą Priorytet IX: Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach Celem Priorytetu jest m.in. stworzenie warunków równego dostępu do edukacji poprzez upowszechnienie edukacji przedszkolnej oraz wsparcie na rzecz osób w wieku szkolnym (szkoły podstawowe, gimnazjalne i ponadgimnazjalne). Wspierane równieŝ będzie kształcenie ustawiczne, a takŝe podwyŝszanie kwalifikacji kadr oświaty. 17

1.2 Regionalny Program Operacyjny Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007 2013 Jest jednym z 16 programów regionalnych dla realizacji Strategii Rozwoju Kraju na lata 2007-1015 i Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia w zakresie polityki wzrostu konkurencyjności województw i wyrównywania szans rozwojowych planowanej i realizowanej przez samorządy województw. Program będzie finansowany z: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, publicznych środków krajowych, środków prywatnych. Regionalny Program Operacyjny realizowany będzie na obszarze województwa kujawskopomorskiego. W ramach RPO przewidziano realizację następujących osi priorytetowych: Oś priorytetowa 1. Rozwój infrastruktury technicznej Oś priorytetowa 2. Zachowanie i racjonalne uŝytkowanie środowiska Oś priorytetowa 3. Rozwój infrastruktury społecznej Oś priorytetowa 4. Rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego Oś priorytetowa 5. Wzmocnienie konkurencyjności przedsiębiorstw Oś priorytetowa 6. Wsparcie rozwoju turystyki Oś priorytetowa 7. Wspieranie przemian w miastach i w obszarach wymagających odnowy Charakterystyka osi priorytetowych, których beneficjentami mogą być NGO Oś priorytetowa 1. Rozwój infrastruktury technicznej Celem osi priorytetowej jest: poprawa zagospodarowania regionu w infrastrukturę techniczną, przede wszystkim związaną z transportem (drogowym, kolejowym, lotniczym), poprawa zaopatrzenia w energię na obszarach wiejskich zwiększenie udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych. W ramach tej osi priorytetowej wspierane będą m.in. działania skierowane na produkcję i przesył energii elektrycznej i cieplnej z siłowni wykorzystujących energię elektryczną ze źródeł odnawialnych: wiatr, biomasę, energię słoneczną, geotermalną, wód płynących. Oś priorytetowa 2. Zachowanie i racjonalne uŝytkowanie środowiska Celem osi jest poprawa stanu środowiska przyrodniczego, jego racjonalne kształtowanie i zachowanie dla polepszenia warunków Ŝycia mieszkańców i rozwoju gospodarki. Wspierane będą działania dotyczące m.in. zachowanie róŝnorodności gatunkowej, ochrony siedlisk przyrodniczych oraz kształtowania proekologicznych postaw społecznych, w tym budowy lub modernizacji infrastruktury związanej z udostępnianiem i promocją obszarów chronionych jak: wyznaczanie i urządzanie w nich szlaków turystycznych, ścieŝek przyrodniczo-edukacyjnych. Oś priorytetowa 3. Rozwój infrastruktury społecznej Celem osi jest poprawa jakości i dostępności usług społecznych oraz ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego. Wspierane będą działania dotyczące: poprawy jakości kształcenia np. wsparcie rozbudowy i unowocześnianie infrastruktury edukacyjno-wychowawczej; 18

szkolnictwa wyŝszego np. budowa, rozbudowa i modernizacja oraz wyposaŝanie obiektów dydaktycznych i laboratoryjnych szkół, placówek naukowo-badawczych, związanych z działalnością dydaktyczną i naukowo-badawczą; unowocześniania i wyposaŝania laboratoriów i pracowni uczelni wyŝszego szkolnictwa zawodowego technicznego; budowy, modernizacji i wyposaŝenia: bibliotek, obiektów sportowych, domów studenckich i innych elementów waŝnych dla osiągania wysokich standardów kształcenia; wzmocnienia bazy dydaktycznej szkolnictwa ustawicznego osób dorosłych, dla ich zawodowej adaptacji do potrzeb rynku pracy; unowocześnienia obiektów i poprawy wyposaŝenia placówek oświatowych pozostałych poziomów kształcenia, w tym ich uzupełnianie o brakujące dziś takie elementy jak np.: pracownie specjalistyczne i warsztaty nauki zawodu, obiekty dla szkolnego sportu, rekreacji i kultury; inwestycje w infrastrukturę pomocy społecznej, w tym placówki opiekuńczo-wychowawcze dla dzieci i młodzieŝy oraz domy pomocy społecznej, zachowania dziedzictwa kulturowego oraz wykorzystywania do rozwoju funkcji społecznych i gospodarczych, np. poprawa stanu technicznego obiektów i zespołów zabytkowych, adaptacja obiektów do świadczenia nowych funkcji, np. wystawienniczo-promocyjnych; Oś priorytetowa 4. Rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego Celem osi jest zwiększenie dostępu do szerokopasmowej sieci informatycznej oraz stosowanie w usługach publicznych i gospodarce technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Wspierane będą działania dotyczące m.in. tworzenia regionalnych zasobów cyfrowych w szczególności z zakresu dziedzictwa kulturowego oraz tworzenie sieci współpracy międzyregionalnej np. wspólne portale, platformy cyfrowe. Oś priorytetowa 6. Wsparcie rozwoju turystyki Działanie 6.2 Rozwój usług turystycznych i uzdrowiskowych. Celem działania jest wzrost znaczenia usług turystycznych (turystyki kwalifikowanej, agroturystyki, ekoturystyki, turystyki wypoczynkowo-uzdrowiskowej, kulturowej i biznesowej) jako czynnika stymulującego rozwój społeczno-gospodarczy województwa kujawsko-pomorskiego, a takŝe wsparcie inwestycji niezbędnych do właściwego i zrównowaŝonego rozwoju infrastruktury słuŝącej rozwojowi specyficznych form turystyki oraz urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego Zmierza do wsparcia w zakresie promocji i informacji turystycznej oraz produktów turystycznych, głównie markowych, ukierunkowanych na wykreowanie i promocję oryginalnych i unikalnych regionalnych produktów turystycznych. Oś priorytetowa 7. Wspieranie przemian w miastach i w obszarach wymagających odnowy Działanie.7.1 Rewitalizacja zdegradowanych dzielnic miast (warunkiem ubiegania się o dofinansowanie będzie umieszczenie projektu w Lokalnych Programach Rewitalizacji) Działanie 7.2 Adaptacja do nowych funkcji społeczno-gospodarczych terenów poprzemysłowych i powojskowych Celem osi priorytetowej jest wielofunkcyjne wykorzystanie zdegradowanych obszarów zlokalizowanych na terenach miejskich poprzez zagospodarowanie obiektów pełniących funkcje społeczne, kulturalne, turystyczne, edukacyjne, sportowe. Zmierza do oŝywienia gospodarczego oraz nadania nowych funkcji infrastrukturze, tkance architektonicznourbanizacyjnej zdegradowanych części miast, terenów oraz obiektów poprzemysłowych i powojskowych. Realizacja osi priorytetowej VII obejmować będzie przedsięwzięcia podejmowane na wyznaczonych obszarach, wiąŝące działania polegające na rozwoju zasobów infrastrukturalnych z działaniami zmierzającymi do oŝywienia społeczno- 19

gospodarczego. Działania podejmowane w ramach osi VII na obszarach miejskich odnosić się będą m.in. do rehabilitacji przestrzeni publicznej, w tym rozdzielenia funkcji przemysłowych od mieszkaniowych i rekreacyjnych, kształtowania przestrzeni i zabudowy w sposób ułatwiający mieszkańcom wzajemną komunikację i kooperację. Ponadto działania realizowane w ramach osi VII dotyczyć będą takŝe konstruowania bezpiecznych przestrzeni, a tym samym brane będą pod uwagę zadania z zakresu poprawy bezpieczeństwa mieszkańców z terenów podlegających rewitalizacji, jako obszarów szczególnie zagroŝonych patologiami. Wsparciem objęte będą m.in. centra starych miast oraz obiekty dziedzictwa kulturowego na obszarach do rewitalizacji. W ramach likwidowania barier rozwojowych oraz negatywnych procesów zachodzących na obszarach problemowych w ramach Osi VII podejmowane będą działania na rzecz pobudzania rozwoju gospodarczego, zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej oraz poprawy warunków wzrostu zatrudnienia na tych obszarach. 20