ARBACZEWSKA-MATYS Katarzyna 1 Rozwój transportu lotniczego w ruchu pasażerskim w 2013 roku: tendencje, transformacje i innowacje WSTĘP Celem niniejszego artykułu jest analiza ilości obsłużonych pasażerów na polskich lotniskach i rozwoju polskich portów lotniczych w 2013 roku pod kątem zanotowanych wzrostów, spadków oraz tworzenia i likwidacji połączeń w transporcie lotniczym. W artykule wykorzystane zostaną m.in. raporty publikowane na stronach portów lotniczych oraz statystyki Urzędu Lotnictwa Cywilnego. Autorka spróbuje także wskazać tendencje mogące wystąpić w pasażerskim transporcie lotniczym w 2014 r., uwzględniając m.in. restrukturyzację Polskich Linii Lotniczych LOT i związaną z tym redukcję ich siatki połączeń. 1. ROK 2012 NA POLSKIM NIEBIE Rok 2012 był na polskim niebie wyjątkowy i rekordowy: funkcjonowanie OLT Express oraz obsługa ruchu w czasie mistrzostw Euro 2012 przełożyły się na wyraźne wzrosty w liczbie obsłużonych pasażerów w większości polskich portów lotniczych. Oba zjawiska zostały już szczegółowo omówione przez ekspertów z dziedziny transportu lotniczego, w związku z tym tutaj o nich tylko kilka słów. OLT Espress zainaugurowały działalność 1 kwietnia 2012 roku. Przez niespełna 4 miesiące działalności zdobyły wielu, jeśli można to tak określić, fanów. Polacy z zainteresowaniem i wręcz niecierpliwością powitali przewoźnika, wykonującego loty na krajowych trasach i oferującego bilety w bardzo przystępnych cenach: wręcz kibicowali mu. Liczba sprzedanych biletów wyniosła około 600 tys. biletów (liczba wykorzystanych jest znacząco mniejsza z powodu zawieszenia działalności linii lotniczej 26 lipca 2012). O ile w pierwszej dekadzie XXI w. wzrost ruchu krajowego był w miarę stabilny i jednocyfrowy, o tyle pierwsze półrocze 2012 r. to prawdziwa eksplozja wzrostu, w niektórych portach sięgającego kilkuset procent w porównaniu do tego samego okresu 2011 r. Obrazuje do wykres nr 1. 1 Akademia Obrony Narodowej, Wydział Zarządzania i Dowodzenia, Instytut Lotnictwa i Obrony Powietrznej, 00-910 Warszawa, Al. Gen. A. Chruściela 103. Tel: +48 502-22-11-87, k.arbaczewska@aon.edu.pl 95
Wykres 1. Ruch krajowy 2010-2012. Opracowanie własne na podstawie [12] Na wykresie nie uwzględniono trzech portów lotniczych: Zielonej Góry Babimostu, Warszawy Modlin oraz Lublina, ponieważ OLT Express nie operował z tych lotnisk. Trzecia wartość (zielony słupek) obrazuje dane odnośnie ruchu krajowego z pierwszego półrocza 2013 r. Niemniej najpierw warto omówić dwa pierwsze słupki. Jak widać, wszystkie porty lotnicze odnotowały znaczący wzrost: od 35% (Rzeszów) do niemal 170% (Gdańsk). Liczba obsłużonych pasażerów w Łodzi wzrosła o ponad 6200%, ponieważ połączenia krajowe (do Wrocławia i Gdańska) przywrócono tam po 2 latach przerwy (po wycofaniu się PLL LOT) [3]. Najniższy (stosunkowo, ponieważ i tak ruch krajowy wzrósł o 1/3) wzrost odnotował Rzeszów, który już wcześniej posiadał ustabilizowane połączenie z Warszawą (obsługiwane także przez PLL LOT), a w przypadku tego miasta czas podróży pociągiem bądź samochodem jest na tyle długi (od kilku do kilkunastu godzin), że połączenie lotnicze jest wyjątkowo atrakcyjne. Nowością, którą zaproponowała OLT Express, i która zwiększyła tak znacząco ruch krajowy, były bezpośrednie połączenia między regionalnymi polskimi lotniskami. Właśnie tego oczekiwali klienci OLT. Stąd po zawieszeniu działalności przez tę linię nastąpił również dość gwałtowny spadek w ruchu krajowym, co obrazuje trzeci słupek na wykresie nr 1. W 2013 r. stosunkowo najmniej stracił port Bydgoszcz Szwederowo, który wykorzystując możliwość reklamy regionu, dotował połączenie z Warszawą obsługiwane przez PLL LOT. Zdaniem autorki efekt OLT Express jest bardziej znaczący niż wzrost ruchu w czasie Euro 2012. Mistrzostwa trwały niespełna miesiąc. Rozlosowywanie biletów przez organizatora sprawiło, że stosunkowo niewiele osób miało możliwość obejrzenia więcej niż 2 meczów, a biorąc pod uwagę ilość miejsc oferowanych przez linie lotnicze na połączeniach krajowych w tym okresie, można założyć, że liczba fanów piłki nożnej, którzy skorzystali z tego środka transportu, wyniosła nie więcej niż kilkadziesiąt tysięcy (a być może jedynie kilkanaście). (Zaznaczam, że szacowanie to odnosi się do ruchu krajowego i nie obejmuje połączeń międzynarodowych, z których mogli korzystać kibice z Europy.) Tymczasem liczba obsłużonych pasażerów w ruchu krajowym w całym pierwszym półroczu 2012 r. wyniosła prawie 850 tys. 96
Wzrost liczby pasażerów w ruchu krajowym wpłynął pozytywnie na cały transport lotniczy w Polsce (wykres nr 2). Wykres 2. Ruch pasażerski 2010-2012. Opracowanie własne na podstawie [12] 2. 2013 INNOWACJE NIEMILE WIDZIANE Jakie zjawiska przyniósł natomiast rok 2013? Zaznaczono już, że w 2013 r. w ruchu krajowym nastąpił znaczący regres, mimo wysiłków PLL LOT i Eurolotu, starających się podtrzymać rozbudzony w Polakach apetyt na latanie. Niestety dla pasażerów ale z uwzględnieniem opłacalności operowania oferowane ceny były wyższe niż proponowane wcześniej przez OLT Express. Czy oznacza to jednak, że Polacy masowo odwrócili się od transportu lotniczego? Odpowiedź kryje się w wykresie nr 3. 97
Wykres 3. Ruch pasażerski 2012-2013. Opracowanie własne na podstawie [12] Osiem portów lotniczych odnotowało w 2013 r. wzrost liczby obsłużonych pasażerów: Warszawa im. Chopina, Kraków, Katowice, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Rzeszów i Zielona Góra. Jedynie cztery odnotowały spadek pasażerów: Wrocław (niewielki spadek ok. 21 tys. w skali roku), Poznań, Łódź oraz Warszawa Modlin. Pojawił się także nowy gracz: Port Lotniczy Lublin. Modlin, operujący od 15 lipca do 22 grudnia 2012 roku obsłużył ponad 850 tys. podróżnych [4]. Niestety, feralna sprawa niewłaściwie zbudowanego pasa, w wyniku której Urząd Lotnictwa Cywilnego zakazał na czas nieokreślony użytkowania 2 betonowych jego fragmentów, spowodowała, że zaufanie linii lotniczych do tego lotniska zostało znacząco zachwiane. Nawet po przywróceniu pasa do użytkowania (24 czerwca 2013 r.) [4] Ryanair oraz Wizzair nie wyraziły gotowości do powrotu na lotnisko w Modlinie. Gdyż oprócz problemów z pasem startowym, port w Modlinie borykał się również z brakiem systemu ILS, co przy jego położeniu w rozwidleniu rzek, skutkującym częstymi mgłami, wielokrotnie skutkowało koniecznością przekierowania lotów na Okęcie. Dopiero 30 września Ryanair ponownie wystartował z Modlina [4]. Wizzair zdecydował o pozostaniu w porcie im. Chopina. Do końca 2013 r. oprócz czarterowego przewoźnika Travel Service z Modlina operował jedynie irlandzki przewoźnik. Tak więc spadek liczby pasażerów w Modlinie nie wynikał z decyzji linii lotniczych. Inaczej było np. w przypadku lotniska w Poznaniu, które w ciągu 2013 roku utraciło m. in. połączenia z Cork i Dortmundem (oba obsługiwane przez Wizzair), zmniejszono częstotliwość lotów do Kopenhagi, na okres zimowy zostały także zawieszone loty do Bolonii, Burgas, Edynburga, Madrytu, Mediolanu Bergamo, Oslo Gardermoen, Palmy i Rzymu Fiumicino [5]. Wiosną nie powrócą loty do Oslo i do Edynburga. Eurolot, który zaoferuje loty do Werony i do Popradu, nie jest w stanie zrekompensować zlikwidowanych destynacji. Z podobnymi problemami zmaga się lotnisko w Łodzi: likwidacja połączeń znacznie zmniejszyła atrakcyjność lotniska i regionu [2, s. 86-91], i to zaledwie kilka lat po jego rozbudowie. Łódź leży w centrum Polski, blisko Warszawy i ważnych węzłów transportowych, ale to, co z jednej strony jest zaletą tej lokalizacji (co widać w statystykach opisujących transport cargo, odnotowujących stały trzycyfrowy wzrost do ponad 3 ton w 2013 r. [6]), z punktu widzenia ruchu pasażerskiego jest wadą. Dogodność dojazdu do stolicy oraz szeroki wybór połączeń z Okęcia sprawiają, że Łódź przestała być pożądanym kierunkiem dla linii lotniczych (wykres nr 4). 98
Wykres 4. Ruch pasażerski i obsługa cargo w porcie lotniczym Łódź Lublinek 2008-2013. Opracowanie własne na podstawie [6] W siatce zimowej połączeń lotniczych dało się niestety zauważyć zjawisko niekorzystne dla polskich portów lotniczych: ograniczanie oferowania przez linie niskokosztowe. Oczywiście każdy sezon przynosi rewizję destynacji i częstotliwości połączeń: w 2013 roku jednakże ilość nowych połączeń nie zrekompensowała zamykanych połączeń. Dla zobrazowania wymieniono poniżej połączenia zawieszone/ zlikwidowane przez linie Ryanair: Gdańsk Leeds (LBA), Gdańsk Birmingham (BHX), Katowice Edynburg (EDI), Katowice Girona (GRO), Kraków Göteborg (GSE), Kraków Billund (BLL), Lublin Liverpool (LPL), Łódź Edynburg (EDI), Łódź Liverpool (LPL), Poznań Edynburg (EDI), Poznań East Midlands (EMA), Rzeszów Bristol ((BRS), Rzeszów Glasgow (GLA), Szczecin Liverpool (LPL), Warszawa Modlin Budapeszt (BUD), Warszawa Modlin Dusseldorf Weeze (NRN), Warszawa Frankfurt Hahn (HHN), Wrocław Malmö (MMX), Wrocław Bournemouth (BOH), Wrocław Wenecja (VCE) [7]. Również PLL LOT tnie swoją siatkę połączeń: jest to konieczność związana z restrukturyzacją przedsiębiorstwa i przyjęciem przez przewoźnika pomocy publicznej (ratunkowej 99
i restrukturyzacyjnej [8]). Mimo że wg Wytycznych Wspólnotowych dotyczących pomocy państwa w celu ratowania i restrukturyzacji zagrożonych przedsiębiorstw środki wyrównawcze, potocznie zwane kompensacją, wprowadza się po zatwierdzeniu planu restrukturyzacji i pomocy publicznej [8, art.38], nie ma w dokumencie zakazu wprowadzenia ich wcześniej jak uczyniło PLL LOT. Środki wyrównawcze wprowadzono, aby zapewnić minimalizację negatywnych skutków dla warunków wymiany handlowej, czyli nie zaburzyć konkurencji na danym rynku. PLL LOT w celu wypełnienia tego zalecenia (oprócz innych kosztów typu redukcja kosztów i personelu) zlikwidował kilka połączeń z Warszawy (do Zurychu, Helsinek i Dusseldorfu) oraz połączenia z Wrocławia do Frankfurtu oraz z Poznania i Katowic do Monachium. W miejsce tychże połączeń do ww. regionalnych portów lotniczych swoją ofertę wprowadziła Lufthansa słusznie wykorzystując okazję oraz niezadowolenie mieszkańców regionów z utracenia bezpośrednich połączeń z europejskimi hubami. Niemniej wytworzyła się przez to sytuacja, która nie do końca odpowiada zaleceniom Komisji Europejskiej, które mówią, iż Komisja uwzględni strukturę rynku i warunki konkurencji, aby zapewnić, że żaden środek nie prowadzi do szkód w strukturze rynku, poprzez na przykład pośredni wpływ na utworzenie się monopolu lub wyraźnego oligopolu [8, art. 39]. Mianowicie we Wrocławiu, Poznaniu oraz Katowicach zabrakło znaczącego konkurenta dla Lufthansy, co najprawdopodobniej doprowadzi do wzrostu cen biletów na tych trasach [1, s. 213, 7]. Postępowanie PLL LOT podyktowane jest prawdopodobnie chęcią podtrzymania, a w przyszłości umocnienia, pozycji warszawskiego portu im. Chopina jako międzynarodowego hubu [9]. Mniemanie to znajduje potwierdzenie w argumentacji dotyczącej zlikwidowanych destynacji: LOT wskazał na zbyt małą liczbę osób przylatujących z Zurychu, Helsinek i Dusseldorfu a korzystających z WAW jako portu przesiadkowego. Natomiast np. połączenie z Belgradem zostało utrzymane, ponieważ pasażerowie z tego regionu na Okęciu przesiadali się na loty transatlantyckie [10]. Z końcem 2012 r. na lotniczej mapie naszego kraju pojawił się także nowy punkt: Port Lotniczy Lublin. Otwarty 17 grudnia, zdobył zaufanie obu popularnych w Polsce niskokosztowych przewoźników: Ryanaira oraz Wizzaira. Władze regionu i zarząd portu pierwotnie miały nadzieję obsłużyć już w pierwszym roku działalności ok. 500 tys. pasażerów, jednakże liczba ta już po kilku miesiącach została zmodyfikowana: najpierw do 300 tys., ostatecznie do 200 tys. Niewiele zabrakło, aby ten ostatni plan udało się wykonać: w 2013 r. dokładnie 195 404 podróżnych skorzystało z nowego lotniska [11]. Być może jego funkcjonowanie przełożyło się w niewielkim stopniu na liczbę pasażerów w innych portach lotniczych (oba lotniska w Warszawie, Rzeszów, Łódź), jednak inny fakt świadczy o tym, że siła nabywcza regionu nie kryje się wyłącznie w kierunkach obsługiwanych z innych portów. Ten fakt to połączenie krajowe Lublin Gdańsk. Pierwszy lot na tej trasie odbył się 21 czerwca 2013 r. [12]. Pierwotnie planowane jedynie do końca września, pozostało w zimowej siatce połączeń Lublina. Co więcej, Eurolot, zachęcony sukcesem i bardzo wysokim obłożeniem samolotów, zdecydował się otworzyć połączenie międzynarodowe: z Mediolanem. Pierwszy lot zaplanowano jednak dopiero na 28 lutego 2014 r. [13] z powodu, który pośrednio spędził sen z powiek zarządzającym innymi polskimi portami lotniczymi. WNIOSKI OCZEKIWANIA W ROKU 2014 Likwidacja połączeń niskokosztowych przewoźników nie wynika tylko z niezadowalającej linie lotnicze sprzedaży, choć oczywiście obłożenie lotów znacząco wpływa na wybór redukowanej destynacji. Jest to także efekt rozwijającego się rynku transportu lotniczego w całej Europie: tanie linie wciąż szukają nowych atrakcyjnych możliwości, porzucając wyeksploatowane porty. Ponieważ inwestycje we flotę wymagają czasu, po prostu zabrakło samolotów na obsługę zarówno dotychczasowych, jak i nowych połączeń. Niektóre linie wprost przyznają, że czekają na dostawy nowych statków powietrznych i dopiero wówczas możliwe jest przywrócenie/ otwarcie danego połączenia. Tego argumentu użył właśnie Eurolot, ustalając premierę trasy Lublin Mediolan na 28 lutego 2014 [13]. 100
Linia Ryanair próbuje swoich sił w polskich połączeniach krajowych, uruchamiając połączenia między Wrocławiem i Gdańskiem a Modlinem. Ceny biletów zaczynają się od 39 zł i mogą być konkurencyjne dla transportu kolejowego i samochodowego, niemniej jeden ważny aspekt odróżnia to połączenie od oferowanego 2 lata temu przez OLT Express: port lotniczy Modlin. Mimo starań portu i władz regionu o jak najlepsze skomunikowanie lotniska z centrum miasta, dojazd z portu lotniczego do aglomeracji warszawskiej może pochłonąć niemal tyle czasu, ile lot między Wrocławiem/ Gdańskiem a Modlinem. Pasażerowie świadomi tej wady będą liczyć na naprawdę korzystną cenę biletu. Irlandzki przewoźnik jak dotąd udowodnił, że szybko reaguje na sytuację na rynku, za kilka miesięcy można się więc spodziewać ogłoszenia bądź kolejnych krajowych połączeń, bądź rezygnacji z przedsięwzięcia. Obecny rok prawdopodobnie przyniesie umocnienie pozycji Lufthansy na polskim rynku, co jest konsekwencją wspomnianego wyżej planu restrukturyzacji LOT-u. W związku z tym LOT utraci kolejne udziały w polskim rynku. Już w 2013 r. Ryanair zajął jego miejsce lidera na polskim niebie pod względem liczby przewiezionych pasażerów [14]. Lufthansa w najbliższych miesiącach raczej nie zdeklasuje LOT-u, niemniej dystans między oboma przewoźnikami prawdopodobnie się zmniejszy. W związku z powyższym nie należy też spodziewać się znaczących wzrostów w ruchu pasażerskim w polskich portach. Likwidacja połączeń temu nie sprzyja. Część lotnisk (Łódź, Poznań, Bydgoszcz która utraciła regularne połączenie z Warszawą im. Chopina) będzie miała problem z utrzymaniem ruchu pasażerskiego na poziomie z 2013 r. Niewątpliwie statystyki będą łaskawe dla Modlina jeśli nie będzie więcej niespodzianek, port, pracując przez pełne 12 miesięcy, obsłuży znacząco większą liczbę pasażerów. W 2014 roku uruchomiony zostanie kolejny port lotniczy: Radom Sadków. Pierwszy lot planowany jest na 19 czerwca [15]. Będzie to jednak czarter zarząd lotniska do tej pory nie zawarł umowy z żadną linią lotniczą na połączenia regularne. Może to świadczyć o tym, że potencjał transportu lotniczego w tej części kraju został już wyczerpany. Czy został też wyczerpany w całej Polsce? Przygotowywane są wszakże kolejne inwestycje: Szymany i Gdynia Kosakowo. Wątpliwości odnośnie potrzeby istnienia tego drugiego lotniska są obecnie szeroko komentowane przez ekspertów i media. Wydaje się, że sytuacja na polskim niebie w 2013 r. świadczy o pewnych transformacjach w ruchu pasażerskim. Zmiana lidera na linię niskokosztową przy jednoczesnym wycofaniu przez niego kilkudziesięciu destynacji międzynarodowych i wejściu na trasy krajowe mogą świadczyć o dojrzewaniu naszego rynku. Europa staje się już miejscem znanym. Starania portów lotniczych o utrzymanie bądź utworzenie regularnych połączeń z europejskimi hubami świadczy o poszerzeniu potrzeb i horyzontów Polaków. Streszczenie Celem niniejszego artykułu jest analiza ilości obsłużonych pasażerów na polskich lotniskach i rozwoju polskich portów lotniczych w 2013 roku pod kątem zanotowanych wzrostów, spadków oraz tworzenia i likwidacji połączeń w transporcie lotniczym. Rok 2012 był na polskim niebie wyjątkowy i rekordowy: funkcjonowanie OLT Express oraz obsługa ruchu w czasie mistrzostw Euro 2012 przełożyły się na wyraźne wzrosty w liczbie obsłużonych pasażerów w większości polskich portów lotniczych. Jakie zjawiska przyniósł natomiast rok 2013? Port im. Chopina w Warszawie czy Kraków Balice odnotowały rekordową liczbę obsłużonych pasażerów, inne, jak Łódź Lublinek czy Poznań, duży spadek. Na polskiej mapie lotnisk pojawiły się również dwa nowe punkty: Modlin i Lublin. Czy ich początki można określić jako sukces czy raczej jako porażkę? Odpowiedź kryje się nie tylko w statystykach odnoszących się do ilości obsłużonych pasażerów: w przeważającej ilości przypadków za świeżo utworzonym połączeniem lotniczym kryje się likwidacja innego połączenia w innym porcie lotniczym. Znaczący wpływ na transport lotniczy w Polsce ma też restrukturyzacja Polskich Linii Lotniczych LOT. 101
The development of air transport in passenger traffic in 2013: trends, transformations and innovations Abstract The purpose of this article is to analyze the amount of serviced passengers at Polish airports and the development of Polish airports in 2013 in terms of recorded growth, inheritance and the creation and liquidation of call in air transport. The year 2012 was exceptional for the Polish sky and record : functioning OLT Express and handling traffic during Euro 2012 translated into significant increases in the number of passengers handled in most Polish airports. What brought the phenomenon while the 2013? Port them. Chopin in Warsaw or Krakow - Balice a record number of passengers handled, others, like the boat - Lublinek or Poznań, big drop. Polish airports on the map there are also two new points: Modlin and Lublin. Are their origins can be described as a success or a failure rather? The answer lies not only in the statistics relating to the number of passengers handled: the overwhelming number of cases for the newly established air route behind the liquidation of a call at another airport. Significant impact on air transport in Poland is also restructuring of LOT Polish Airlines. BIBLIOGRAFIA 1. Rucińska D., Ruciński A., Tłoczyński D., Transport lotniczy. Ekonomika i organizacja. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2012. 2. Porty lotnicze wobec polityki otwartego nieba, pod red. A. Rucińskiego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008. 3. http://pl.wikipedia.org/wiki/olt_express 4. http://pl.wikipedia.org/wiki/port_lotniczy_warszawa-modlin 5. http://www.epoznan.pl/news-news-39013-wizz_air_likwiduje_polaczenia_z_lawicy dostęp na dzień 11.02.2014. 6. http://lotnisko.lodz.pl/pl/statystyki.html#tab4 dostęp na dzień 11.02.2014. 7. http://www.flypartner.pl/newsy/likwidacja-polaczen-lotniczych-ryanair-z-polski.html dostęp na dzień 12.02.2014. 8. Wytyczne Wspólnotowe dotyczące pomocy państwa w celu ratowania i restrukturyzacji zagrożonych przedsiębiorstw, 2004/C 244/02 z dn. 01.10.2004. 9. http://www.prtl.pl/rozmowy_prtl/17311, dostęp na dzień 12.02.2014. 10. http://www.forbes.pl/lot-zawiesza-na-zime-polaczenia-z-warszawy-krakowa-ipoznania,artykuly,161247,1,1.html dostęp na dzień 12.02.2014. 11. http://www.airport.lublin.pl/lotnisko/statystyki.html, dostęp na dzień 11.02.2014. 12. http://lublin.gazeta.pl/lublin/1,48724,14145512,pierwszy_krajowy_lot_z_lublina Kierunek_Gda nsk.html dostęp na dzień 11.02.2014. 13. http://samoloty.kurierlubelski.pl/lotniskowswidniku/z-lublina-polecimy-do-mediolanu-juz-moznakupowac-bilety,artykul.html?material_id=52b06935b292acda5a62bc50 dostęp na dzień 11.02.2014. 14. http://www.ulc.gov.pl/pl/regulacja-rynku/324-statystyki-i-analizy dostęp na dzień 12.02.2014. 15. http://www.lotnisko-radom.eu/pl/aktualnosci,2,88 16. http://www.rynekinfrastruktury.pl/artykul/index/art/33667/id/55 17. http://www.lotnisko-chopina.pl/pl/lotnisko/informacjeogolne/pressroom/aktualnosci/2014/1/grudzien-7-2-proc.-wiecej-pasazerow-na-lotnisku-chopina 18. http://www.lotnisko-chopina.pl/pl/lotnisko/informacjeogolne/pressroom/aktualnosci/2013/12/listopad-19-proc.-wiecej-pasazerow-na-lotnisku-chopina 19. http://www.lotnisko-chopina.pl/pl/lotnisko/informacje-ogolne/pressroom/aktualnosci/2013/11/10- milionow-pasazerow-na-lotnisku-chopina 20. http://www.lotnisko-chopina.pl/pl/lotnisko/informacjeogolne/pressroom/aktualnosci/2013/11/pazdziernik-14-2-proc.-wiecej-pasazerow-na-lotniskuchopina 21. http://wiadomosci.onet.pl/krakow/ponad-3-64-mln-pasazerow-krakow-airport-w-2013-r/yg10p 102
22. http://wiadomosci.onet.pl/krakow/rekordowy-listopad-krakowskiego-lotniska/fgcg8 23. http://www.katowice-airport.com/pl/airport/show-news/871452# 24. http://www.katowice-airport.com/pl/lotnisko/aktualnosc/378936 25. http://www.katowice-airport.com/pl/lotnisko/pokaz-archiwum/685296 26. http://airport.wroclaw.pl/lotnisko/o-lotnisku/statystyki/statystyki-rok-2012/ 27. http://airport.wroclaw.pl/lotnisko/o-lotnisku/statystyki/ruch-pasazerski/ 28. http://airport.wroclaw.pl/lotnisko/o-lotnisku/statystyki/operacje-lotnicze/ 29. http://www.airport-poznan.com.pl/pl/port-lotniczy/statystyki 30. http://lotnisko.lodz.pl/pl/statystyki.html#tab6 31. http://www.airport.gdansk.pl/airport/statistic 32. http://www.airport.com.pl/biznes/statystyki/rok-2013/ 33. http://plb.pl/pl/contents/57 34. http://www.airport.com.pl/biznes/statystyki/rok-2013/ 35. http://lotnisko.lubuskie.pl/index.php?strona=statystyki 36. http://www.modlinairport.pl/lotnisko/aktualnosci/ponad-100-tys-pasazerow-w-grudniu.html 103