Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych

Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych Fundacja im. Stefana Batorego Fundacja Edukacja dla Demokracji Grupa Zagranica Warszawa, wrzesieñ 2003

Fundacja im. Stefana Batorego ul. Sapie yñska 10a 00-215 Warszawa tel. 48-22 5360200 fax 48-22 5360220 batory@batory.org.pl www.batory.org.pl Autorzy tekstów: Gra yna Czubek, Piotr Kosiewski, Piotr Tyszko, Anna Wróbel Konsultacja: Krzysztof Stanowski Zdjêcie na ok³adce: Wies³aw Huk Mecz siatkówki miêdzy samorz¹dowcami z Ukrainy i Polski na przejœciu granicznym Budomierz-Hruszew Zdjêcia: Urszula Doroszewska (s. 32), Wies³aw Huk (s. 38), Pawe³ Juszczuk (s. 30), Rostys³aw Kramar (s. 40), O³esia Sanocka (s. 27, 28), Krzysztof Stanowski (s. 33), Marija Wan a (s. 29), archiwum Lwowskiego Oddzia³u Asocjacji Miast Ukrainy (s. 36, 37), archiwum Centrum Szkoleniowego FRDL w Szczecinie (s. 34, 35). Copyright for texts by Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2003 Copyright for text Wspólne problemy, wspólne dzia³ania by Fundacja Edukacja dla Demokracji, Warszawa 2003 Copyright for photos by authors. Opieka artystyczna nad publikacjami Fundacji im. Stefana Batorego: Marta Kusztra Opracowanie graficzne i sk³ad: Micha³ Poloñski ISBN 83-89406-12-08 Publikacja jest rozpowszechniana bezp³atnie. Warszawa, wrzesieñ 2003

Spis treœci Lata doœwiadczeñ i perspektywa europejska 7 Wspólne problemy, wspólne dzia³ania 16 Przyk³ady dzia³añ Historia dzieli nas czy zbli a? 25 Pomoc potrzebuj¹cym 27 Berdiañsk: miasto otwarte 29 Tatarzy krymscy witamy w Europie 31 Wsparcie reformy samorz¹dowej 33 Akcja Czysta Ukrajina czysta Ziemlia 36 Rozwój gospodarczy 38 Niezale na prasa 40 Razem do Europy 41 Noty o polskich organizacjach 45 Grupa Zagranica 95 Indeks instytucji 98

Lata doœwiadczeñ i perspektywa europejska Piotr Kosiewski Na prze³omie 2000 i 2001 roku w polskiej prasie ukaza³y siê dwa wa ne teksty dotycz¹ce polskiej polityki wschodniej: Bart³omieja Sienkiewicza og³oszony w Tygodniku Powszechnym i Wojciecha Maziarskiego opublikowany przez Gazetê Wyborcz¹ 1. Zw³aszcza ten pierwszy wywo³a³ liczne polemiki i oskar enia, ³¹cznie z podejrzeniami o kwestionowanie dotychczasowej polityki wobec naszych wschodnich s¹siadów 2. Jednak temperatura tego sporu i liczba polemik mog¹ œwiadczyæ, e poruszono kwestie powa ne, a sprawa naszych relacji ze wschodnimi s¹siadami uwa ana jest za jeden z istotnych tematów w dyskusji publicznej. Jak podkreœla³ Sienkiewicz, jego tak krytykowany g³os by³ jedynie prób¹ podsumowania osi¹gniêæ i wypunktowania niepowodzeñ, a tak e namys³em nad realnymi mo liwoœciami pañstwa polskiego (i posiadanymi narzêdziami). Nie wnikaj¹c jednak w zasadnoœæ stawianych przez niego zarzutów wobec dotychczasowych dzia³añ, ani te nie oceniaj¹c proponowanej przez niego strategii, trudno nie zauwa yæ, e w swej analizie Sienkiewicz pomin¹³ istotny element wspó³pracy miêdzy Polsk¹ a jej wschodnimi s¹siadami, jakim s¹ kontakty 1 Bart³omiej Sienkiewicz, Pochwa³a minimalizmu, Tygodnik Powszechny, 24-31 grudnia 2000; Wojciech Maziarski, Gdzie jest Twój s¹siad?, Gazeta Wyborcza, 6-7 stycznia 2001. 2 Wybór g³osów z tej dyskusji mo na znaleÿæ na stronie internetowej www.batory.org.pl/debaty, tam te opublikowano pe³ny zapis debaty O polskiej polityce wschodniej, zorganizowanej przez Fundacjê im. Stefana Batorego i redakcjê Tygodnika Powszechnego (skrót zosta³ zamieszczony w Tygodniku Powszechnym, 22 kwietnia 2001). Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych 7

Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych spo³eczne, a zw³aszcza dzia³alnoœæ organizacji pozarz¹dowych po 1989 roku (nawet je eli uznamy, e w porównaniu z wymian¹ gospodarcz¹ ten typ wspó³pracy to drobny element relacji miêdzy pañstwami). Szczególne znaczenie ta dzia³alnoœæ ma w stosunkach polsko-ukraiñskich, jednak czêsto siê o niej zapomina. Przygl¹daj¹c siê zatem wspó³pracy polsko-ukraiñskich organizacji pozarz¹dowych po roku 1989, mo na podzieliæ j¹ za Krzysztofem Stanowskim 3 na trzy etapy. Pierwszy obejmuj¹cy lata 1989-1994 to nawi¹zywanie kontaktów z partnerami na Ukrainie. Podjê³y siê tego organizacje maj¹ce swe korzenie w dzia- ³alnoœci opozycyjnej. Wœród nich by³y miêdzy innymi: Fundacja Edukacja dla Demokracji, Helsiñska Fundacja Praw Cz³owieka, Fundacja Oœrodka KARTA, Fundacja Solidarnoœci Polsko-Czesko-S³owackiej czy te Instytut na rzecz Demokracji w Europie Wschodniej IDEE. W 1991 roku powo³ane zostaje Centrum Analiz Spo- ³eczno-Ekonomicznych (CASE) pierwszy niezale ny oœrodek badawczy. W tym te czasie w Fundacji im. Stefana Batorego powstaje Forum Europy Œrodkowo- Wschodniej, prowadz¹ce w imieniu Fundacji projekty miêdzynarodowe oraz program Wschód-Wschód, wspieraj¹cy finansowo dzia³ania innych organizacji. Dotacje na wspó³pracê polsko-ukraiñsk¹ by³y udzielane tak e przez fundacje zagraniczne, przede wszystkim amerykañskie: National Endowment for Democracy, Fundacjê Forda i Fundacjê Motta. Drugi etap obejmuje lata 1995-1998. W tym czasie wiele organizacji pozarz¹dowych, maj¹cych du e osi¹gniêcia w dzia³aniach krajowych, otwiera swoje programy miêdzynarodowe by wymieniæ tylko Fundacjê Rozwoju Demokracji Lokalnej i Fundacjê Wspomagania Wsi. Natomiast Domy Pojednania i Spotkañ, które zosta³y powo³ane do prowadzenia dzia³añ sprzyjaj¹cych porozumieniu polsko-niemieckiemu, poszerzy³y swoje programy o uczestników ze Wschodu przede wszystkim z Ukrainy (ale tak e Bia³orusi). Kolejny etap wspó³pracy rozpocz¹³ siê w 1999 roku. Zauwa yæ mo na znacz¹cy wzrost liczby organizacji wspó³pracuj¹cych z partnerami z Ukrainy. W ró ne formy dzia³ania zaanga owa³y s¹ niemal e wszystkie licz¹ce siê polskie organizacje po- 3 Patrz wyst¹pienie na spotkaniu przedstawicieli organizacji pozarz¹dowych z Wiktorem Juszczenk¹, premierem Ukrainy, w paÿdzierniku 2000 roku. Dziêkujê Autorowi za udostêpnienie tekstu tego wyst¹pienia. 8

Lata doœwiadczeñ i perspektywa europejska zarz¹dowe. Jednoczeœnie partnerów do wspó³pracy znajduj¹ dziesi¹tki organizacji lokalnych, szczególnie pochodz¹cych z terenu Polski wschodniej i po³udniowej. Do zwiêkszenia zainteresowania wspó³prac¹ z partnerami na Wschodzie niew¹tpliwie przyczyni³y siê nowe instytucje wspieraj¹ce finansowo dzia³alnoœæ polskich organizacji pozarz¹dowych. Polsko-Amerykañska Fundacja Wolnoœci stworzy³a program stypendialny im. Lane a Kirklanda oraz program wspó³pracy regionalnej RITA (realizowany przez Fundacjê Edukacja dla Demokracji). Dziêki wspó³pracy rz¹dów Stanów Zjednoczonych, Polski i Ukrainy powsta³a Inicjatywa Wspó³pracy Polsko-Amerykañsko-Ukraiñskiej PAUCI. Dzia³ania polskich organizacji pozarz¹dowych na Ukrainie wspiera tak e powo³ana przez polski rz¹d Fundacja Wiedzieæ Jak. Dziêki tym nowym œrodkom uda³o siê zaanga owaæ we wspó³pracê liczne organizacje dotychczas ograniczaj¹ce siê do dzia³añ dotycz¹cych wy³¹cznie spraw krajowych, a prowadz¹cych cenne, czêsto specjalistyczne projekty. Fundacja SY- NAPSIS pomaga³a w budowaniu wspó³pracy miêdzy lekarzami a rodzicami dzieci i doros³ych z autyzmem, Towarzystwo Przyjació³ Tworek Amici di Tworki upowszechnia³o na Ukrainie nowoczesne metody pracy z osobami chorymi psychicznie, zaœ Monar prezentowa³ metody profilaktyki i leczenia uzale nieñ w zak³adach karnych. Uruchamiane s¹ tak e konkursy grantowe, wspieraj¹ce podejmowanie trudnych spo³ecznie zagadnieñ, czego przyk³adem jest og³oszony w 2003 roku przez PAUCI konkurs na projekty poœwiêcone problemowi HIV/AIDS, jednemu z najwa niejszych wyzwañ na Ukrainie. Przygl¹daj¹c siê g³ównym obszarom wspó³pracy, nale y zauwa yæ, e wiêkszoœæ wspólnych programów dotyczy wymiany i przekazywania polskich doœwiadczeñ we wprowadzaniu reform po 1989 roku. Chodzi o takie zagadnienia, jak: transformacja ustrojowa, przemiany polityczne i ekonomiczne, demokracja lokalna i funkcjonowanie samorz¹du terytorialnego, media (w tym prasa lokalna). Spoœród wielu polskich organizacji zaanga owanych w podobne dzia³ania wymieniæ nale y Centrum Analiz Spo³eczno-Ekonomicznych (CASE), Federacjê Domów Spotkañ, Fundacjê Edukacja dla Demokracji, Fundacjê Inicjatyw Spo³eczno-Ekonomicznych (FISE), Fundacjê Nowy Staw, Fundacjê Partnerstwo dla Œrodowiska, Fundacjê Rozwoju Demokracji Lokalnej, Fundacjê Solidarnoœci Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych 9

Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych Polsko-Czesko-S³owackiej, Fundacjê im. Stefana Batorego, Fundacjê Wspomagania Wsi, Helsiñsk¹ Fundacjê Praw Cz³owieka, Instytut Studiów Wschodnich, Wschodnioeuropejskie Centrum Demokracji. Szczególne miejsce zajmuje te wspieranie rozwoju organizacji pozarz¹dowych i wolontariatu na Ukrainie. Drugi obszar wspó³pracy to uspo³ecznienie oœwiaty i reforma systemu edukacji, ró ne formy pracy z dzieæmi, a tak e wymiana m³odzie owa i studencka (m.in. Dom Pojednania i Spotkañ im. Œw. Maksymiliana Kolbego, Fundacja Edukacja dla Demokracji, Fundacja Nowy Staw, Ma³opolskie Towarzystwo Oœwiatowe, Stowarzyszenie Parlament M³odzie y, Stowarzyszenie Szko³a Liderów, Zwi¹zek Harcerstwa Polskiego, Zwi¹zek Harcerstwa Rzeczypospolitej). Wiele organizacji podejmuje wa kie problemy spo³eczne, takie jak sytuacja osób niepe³nosprawnych, chorych, przeciwdzia³anie i leczenie uzale nieñ, ochrona praw grup wykluczonych, wspieranie bezrobotnych i przeciwdzia³anie bezdomnoœci (m.in. Fundacja Pomocy Wzajemnej Barka, Fundacja SYNAPSIS, Stowarzyszenie Jeden Œwiat, Stowarzyszenie Wolontariuszy Wobec AIDS, Towarzystwo Amici di Tworki, Komisja Edukacji w Dziedzinie Uzale nieñ Fundacji Batorego). Wreszcie, rozwija siê wspó³praca organizacji ekologicznych (Ekologiczny Klub UNESCO Pracownia na rzecz Bioró norodnoœci, Fundacja Nasza Ziemia). Nie wolno zapominaæ o wspó³pracy kulturalnej i naukowej (m.in. Fundacja Oœrodka KARTA, Fundacja Pogranicze, Fundacja œw. W³odzimierza, Instytut Europy Œrodkowo-Wschodniej, Instytut Po³udniowo-Wschodni, Kasa im. Józefa Mianowskiego, Kolegium Europy Wschodniej, Polski PEN Club). Szczególne znaczenie mia³o podjêcie tematów dotycz¹cych wspólnej polsko-ukraiñskiej historii, zw³aszcza tragicznych wydarzeñ pierwszej po³owy XX wieku. Warto wspomnieæ tu o cyklu seminariów Trudne pytania wspólnej inicjatywie Oœrodka KARTA, Œwiatowego Zwi¹zku o³nierzy AK i Zwi¹zku Ukraiñców w Polsce 4 bêd¹cych prób¹ stworzenia swoistego katalogu wspólnych ocen wydarzeñ w latach 1918-1948 w polskiej i ukraiñskiej historiografii i protoko³u rozbie noœci. Materia³ów dostarczaj¹ tak e prace ukraiñskich historyków, przybli aj¹ce Polakom tamtej- 4 Oœrodek KARTA opublikowa³ dziewiêæ tomów zawieraj¹cych referaty i zapisy dyskusji. 10

Lata doœwiadczeñ i perspektywa europejska szy obraz historii, a wydane przez organizacje pozarz¹dowe 5. Mówi¹c zaœ o wspó³pracy kulturalnej, nale y pamiêtaæ tak e o rozlicznych inicjatywach instytucji kulturalnych o ró nym statusie (instytucje publiczne, fundacje, stowarzyszenia, etc.) finansowanych ze œrodków pozarz¹dowych. Wymieniê tu tylko warszawskie Centrum Sztuki Wspó³czesnej Zamek Ujazdowski (organizatora najpe³niejszego dot¹d przegl¹du wspó³czesnej sztuki ukraiñskiej Stepy Europy w roku 1993), redakcje Krasnogrudy, Kresów, Literatury na Œwiecie i Przegl¹du Politycznego, pism zamieszczaj¹cych obszerne wybory przek³adów literatury i eseistyki ukraiñskiej, a tak e materia³y poœwiêcone historii i wspó³czesnoœci naszego wschodniego s¹siada, oraz wydawnictwa Czarne, Œwiat Literacki, UNIVERSITAS publikuj¹ce ksi¹ ki m.in. Jurija Andruchowycza i Myko³y Riabczuka. W katalogu podsumowuj¹cym wspó³pracê organizacji pozarz¹dowych nie mo e zabrakn¹æ pomocy Polakom obywatelom Ukrainy (Fundacja Pomocy Polakom na Wschodzie, Stowarzyszenie Wspólnota Polska, Zwi¹zek Harcerstwa Rzeczypospolitej). Wymienione obszary obejmuj¹ niemal e wszystkie najistotniejsze pola klasycznej wspó³pracy miêdzynarodowej, podejmowanej przez organizacje pozarz¹dowe. Patrz¹c na dzisiejszy stan wspó³pracy polskich i ukraiñskich organizacji pozarz¹dowych, nale y podkreœliæ, e spoœród 2500 du ych organizacji oko³o 550 jest zaanga owanych we wspó³pracê miêdzynarodow¹, zaœ dla 90 z nich jest ona priorytetem 6. Wspó³praca ze Wschodem sta³a siê jednym ze podstawowych pól dzia³añ polskich organizacji. Warto te wspomnieæ o finansowaniu tej dzia³alnoœci. Podajê dane za 2002 rok, które dotycz¹ projektów polsko-ukraiñskich, a tak e inicjatyw wielostronnych z udzia³em goœci z Ukrainy (przy czym ze œrodków tych wspierano nie tylko 5 M.in. Jaros³aw Hrycak, Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, prze³. Katarzyna Kotyñska, Lublin 2000 (wydana przez Instytut Europy Œrodkowo-Wschodniej), Historycy polscy i ukraiñscy wobec problemów XX wieku, pod red. Piotra Kosiewskiego i Grzegorza Motyki, Kraków 2000 (wydana przez Fundacjê im. Stefana Batorego i Wydawnictwo UNIVERSITAS). 6 Patrz baza danych na temat dzia³alnoœci polskich NGO poza granicami kraju, prowadzona przez Klon/ Jawor. Miêdzynarodowej dzia³alnoœci polskich organizacji pozarz¹dowych poœwiêcone jest strona internetowa www.go2east.ngo.pl, a tak e publikacje Miêdzynarodowa dzia³alnoœæ polskich organizacji pozarz¹dowych, pod red. Gra yny Czubek, Warszawa 2002, Social Diplomacy. The Case of Poland. International Activity of Polish NGO s and Their Dialogue with Government, ed. Gra yna Czubek, Warsaw 2002. Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych 11

Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych organizacje pozarz¹dowe, ale tak e projekty realizowane przez inne podmioty: samorz¹d, szko³y i uczelnie wy sze). Fundacja im. Stefana Batorego dofinansowa³a 29 projektów kwot¹ 368 353 z³otych (oraz przeznaczy³a 300 000 z³otych na kontynuowanie w latach 2003-2004 przez Fundacjê Popierania Nauki Kasê im. Józefa Mianowskiego programu Stypendia Wschodnie ). Inicjatywa Wspó³pracy Polsko-Amerykañsko-Ukraiñskiej PAUCI wspar³a 41 projektów kwot¹ 3 598 560 z³otych. Program Polsko-Amerykañskiej Fundacji Wolnoœci Przemiany w Regionie RITA dotowa³ 40 projektów kwot¹ 1 266 508 z³otych. Poza tym wspó³praca polsko-ukraiñska by³a wspierana przez inne fundacje zagraniczne, przede wszystkich amerykañskie, a tak e finansowana ze Ÿróde³ Unii Europejskiej. Jednak i to nale y podkreœliæ nie mo na powiedzieæ, e nie istniej¹ zagro enia dla dalszego rozwoju wspó³pracy polskich i ukraiñskich organizacji. Osi¹gniête przez Polskê i inne kraje regionu sukcesy w procesach transformacyjnych czego wyrazem jest zaproszenie tych krajów do negocjacji w sprawie cz³onkostwa w Unii Europejskiej, a wreszcie podpisanie traktatu akcesyjnego w kwietniu 2003 w Atenach sk³oni³y wielu dotychczasowych sponsorów zagranicznych do wycofywania swych œrodków finansowych z Europy Œrodkowej i przenoszenia ich do krajów, którym ta pomoc jest bardziej potrzebna. Dotyczy to przede wszystkim funduszy amerykañskich (poszczególne tamtejsze fundacje albo zamykaj¹ programy adresowane do tej czêœci Europy, albo te znacz¹co ograniczaj¹ œrodki przeznaczane na wsparcie polskich organizacji, w tym na wspó³pracê miêdzynarodow¹). Niestety, w to miejsce nie pojawiaj¹ siê w podobnej skali œrodki pochodz¹ce z polskich Ÿróde³ prywatnych lub pañstwowych. Powa nym utrudnieniem jest tak- e dowolnoœæ i niejasnoœæ procedur przyznawania funduszy bêd¹cych w gestii instytucji pañstwowych lub samorz¹dowych, a tak e rozproszenie œrodków. Innym problemem, przed którym staj¹ polskie organizacje pozarz¹dowe, jest postêpuj¹ca ucieczka Polaków od zaanga owania w sferê publiczn¹ i zamykanie siê w sferze prywatnej o czym ostatnio wiele pisano. Proces ten, chocia objawia siê przede wszystkim w niechêci do udzia³u w rozmaitych procedurach 12

Lata doœwiadczeñ i perspektywa europejska pañstwa demokratycznego (jak wybory), mo e prowadziæ tak e do obumierania lokalnych inicjatyw pozarz¹dowych, zw³aszcza mniejszych, opieraj¹cych swe dzia³ania na pracy wolontariackiej. Szansê na poprawienie tej sytuacji daje uchwalenie ustawy o instytucjach pou ytku publicznego, uregulowanie kwestii wolontariatu i wprowadzenie mo liwoœci przekazywania przez obywateli jednego procenta swoich podatków organizacjom pozarz¹dowym (dziêki staraniom Ministerstwa Pracy), a tak e zapowiadana przez Ministerstwo Kultury ustawa o instytucjach kultury. Zmiany te mog¹ przyczyniæ siê do instytucjonalnego i finansowego wzmocnienia organizacji pozarz¹dowych, a tak e do usuniêcia przynajmniej czêœci patologii. Nie mniejsze znaczenie ma dostrze enie przez instytucje pañstwowe i samorz¹dowe wa nego partnera spo³ecznego w organizacjach pozarz¹dowych, czego znacz¹cym przejawem jest powo³anie Rady ds. Wspó³pracy z Organizacjami Pozarz¹dowymi przy Ministrze Spraw Zagranicznych RP. Wreszcie du ¹ szans¹ s¹ œrodki z Unii Europejskiej, które w przysz³oœci mog¹ zostaæ wykorzystane na wspó³pracê polskich i ukraiñskich organizacji pozarz¹dowych. Wymieniê tylko niektóre: TACIS Institution Building Partnership Programme (IBPP) kontynuacja programów TACIS LIEN i TACIS City Twinning Programme. IBPP jest programem uzupe³niaj¹cym do programów TACIS adresowanych do poszczególnych krajów Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw oraz Mongolii. TACIS Cross-Border Co-operation Small Projects Facility program dotycz¹cy obszarów na zachodniej granicy Rosji, Bia³orusi, Ukrainy i Mo³dowy, otwarty dla samorz¹dów lokalnych i regionalnych. INTERREG program dostêpny dla pañstw cz³onkowskich Unii Europejskiej. Finansuje on projekty wspó³pracy regionalnej. Rozszerzenie Unii Europejskiej mo e przyczyniæ siê do zwiêkszenia mo liwoœci miêdzynarodowych dzia³añ organizacji pozarz¹dowych, zw³aszcza wspó³pracy transgranicznej. Nie s¹ to zreszt¹ jedyne fundusze, z których bêdzie mo na skorzystaæ. Korzystanie ze œrodków unijnych wymusza na organizacjach pozarz¹dowych wprowadzenie wysokich standardów organizacyjnych i finansowych, a tak e nabycie umiejêtnoœci wspó³pracy z innymi instytucjami, równie reprezentuj¹- Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych 13

Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych cymi odmienne sektory. Jest to konieczne ze wzglêdu na wymogi proceduralne, ale tak e ze wzglêdu na skalê dostêpnych œrodków. Proces ten mo e byæ tak e pomocny w korzystaniu w przysz³oœci z innych œrodków europejskich ni pieni¹dze unijne (europejskie fundacje, programy rz¹dowe). Nie od dzisiaj jednak wiadomo, e Ÿród³a finansowania w pewnym stopniu wyznaczaj¹ obszary dzia³alnoœci organizacji pozarz¹dowych. Liczenie na to, e œrodki europejskie w pe³ni zast¹pi¹ dotychczasowe fundusze, zw³aszcza na wspó³pracê miêdzynarodow¹, jest z³udzeniem. Nale y pamiêtaæ, e poza polem zainteresowania programów europejskich mog¹ pozostaæ pewne obszary, takie jak wymiana kulturalna (zw³aszcza promocja poprzez kulturê), wymiana naukowa (np. badanie wspólnej przesz³oœci polsko-ukraiñskiej), czy wreszcie wymiana m³odzie- owa. To tylko kilka przyk³adów. W tych obszarach ale nie tylko konieczne jest wiêksze zaanga owanie œrodków zarówno polskich, jak i zagranicznych. Dlatego tak wa na jest przeprowadzana w³aœnie reforma zasad dzia³ania Fundacji Wiedzieæ Jak, a tak e powo³anie w dalszej perspektywie Polskiego Funduszu Demokracji 7 lub te innej instytucji wspieraj¹cej dzia³alnoœæ pomocow¹. Wa ne jest tak e ponowne rozwa enie zasad dzia³ania takich instytucji, jak Instytut Adama Mickiewicza, Polska Agencja Inwestycji Zagranicznych (PAIZ) czy Polska Agencja Informacyjna (PAI). Du e znaczenie bêdzie mia³ równie sposób wprowadzenia w ycie nowych zasad przekraczania granicy polsko-ukraiñskiej i udzielania wiz obywatelom Ukrainy. I wreszcie ostatnie zagro enie. Wspomniany na wstêpie artyku³ Bart³omieja Sienkiewicza uznano nies³usznie za zachêtê do ucieczki od Wschodu. Czy jednak nie jest to powa na groÿba? Nie wolno zapominaæ o skali zadañ stoj¹cych przed Polsk¹, a tak e o postêpuj¹cym rozczarowaniu jakoœci¹ demokracji u naszych wschodnich s¹siadów w tym tak e na Ukrainie. Nasze elity czêsto deklaruj¹, e Polska, wchodz¹c do Unii, widzi mo liwoœæ nadania nowej jakoœci w³asnej, ale i unijnej polityce wschodniej. Próby zdefiniowania tej polityki s¹ podejmowane przez polskie organizacje pozarz¹dowe, prezentuj¹ce g³os niezale nych ekspertów, by wspomnieæ dzia³ania Centrum Spraw 7 Patrz Partnerstwo dla polskiej polityki zagranicznej, pod red. Gra yny Czubek, Warszawa 2002. 14

Lata doœwiadczeñ i perspektywa europejska Miêdzynarodowych, Fundacji Polska w Europie, Instytutu Spraw Publicznych czy Fundacji im. Stefana Batorego 8. Jest to g³os istotny, czego przyk³adem mo e byæ wk³ad organizacji pozarz¹dowych w przygotowanie dokumentu non paper, poœwiêconego wymiarowi wschodniemu wspólnej europejskiej polityki zagranicznej, a przedstawionego w tym roku krajom Unii przez polskie w³adze 9. Aby przeciwdzia³aæ wspomnianym tu niebezpieczeñstwo, ten g³os powinien byæ coraz czêœciej g³osem wspólnym: polsko-ukraiñskim. 8 Patrz bibliografia: Overview of Polish Publication About the New Eastern Dimension of the EU, Warszawa 2003, www.batory.org.pl/pub 9 Non-paper z polskimi propozycjami w sprawie przysz³ego kszta³tu polityki rozszerzonej UE wobec nowych wschodnich s¹siadów, www.msz.gov.pl Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych 15

Wspólne problemy, wspólne dzia³ania Anna Wróbel Wed³ug badañ polskiego trzeciego sektora, w ci¹gu ostatnich trzech lat 16% polskich organizacji pozarz¹dowych prowadzi³o dzia³ania na rzecz osób, organizacji i instytucji spoza Polski, z czego najwiêcej 4,1% na rzecz Ukrainy. Na drugim miejscu znalaz³y siê Niemcy, z którymi wspó³pracowa³o 2,5% organizacji*. Analizuj¹c dane mówi¹ce o oko³o setce polskich organizacji pozarz¹dowych, dla których wspó³praca zagraniczna jest g³ównym kierunkiem dzia³ania, widzimy, e niemal wszystkie z nich wspó³pracuj¹ z Ukrain¹. Wspó³praca ta trwa od pocz¹tku lat 90. i przybiera du ¹ skalê do dziœ s¹ to setki projektów i dziesi¹tki tysiêcy osób objêtymi ró norodnymi dzia³aniami. Jako najwa niejsze obszary wspó³pracy polskich i ukraiñskich organizacji pozarz¹dowych wymienia siê najczêœciej, za Krzysztofem Stanowskim, trzy sfery: doœwiadczenia polskich reform (w tym: transformacjê ustrojow¹, demokracjê lokaln¹ i samorz¹d, prasê lokaln¹, prawa cz³owieka), oœwiatê i edukacjê oraz naukê i kulturê. Przygl¹daj¹c siê projektom polsko-ukraiñskim podejmowanym w ostatnich latach, mo na stwierdziæ, e te kierunki pozostaj¹ aktualne czêœciowo dlatego, e s¹ preferowane przez programy grantodawcze, czêœciowo zaœ bo nadal jest w tych sferach wiele do zrobienia. * Justyna D¹browska, Marta Gumkowska, Jakub Wygnañski, Podstawowe fakty o organizacjach pozarz¹dowych raport z badania 2002, dostêpny na stronach www.ngo.pl 16

Wspólne problemy, wspólne dzia³ania Projekty z dziedziny transformacji spo³eczno-ustrojowej rozpoczê³y siê na pocz¹tku lat 90. spotkaniami elit politycznych i gospodarczych, na których dyskutowano o polskich przemianach demokratycznych i rynkowych. Do inicjatorów tych kontaktów nale a³o Forum Europy Œrodkowo-Wschodniej Fundacji im. Stefana Batorego. PóŸniej coraz wiêksze znaczenie mia³a dzia³alnoœæ doradcza. Od 1993 roku szerok¹ i systematyczn¹ dzia³alnoœæ doradcz¹ prowadzi na Ukrainie Centrum Analiz Spo³eczno-Ekonomicznych CASE. Ekspertyzy dotycz¹ce przemian politycznych i gospodarczych w Europie Wschodniej, w tym na Ukrainie, przygotowuje Instytut Studiów Strategicznych z Krakowa (uruchomi³ on m.in. program badawczy dotycz¹cy polityki makroekonomicznej, maj¹cy na celu wypracowanie rekomendacji dla rz¹du ukraiñskiego). W ostatnich latach wspó³praca w sferze transformacji przybiera formê specjalistycznych eksperckich projektów, prowadzonych przez think-tanki z obu krajów. Wraz z wstêpowaniem Polski do struktur euroatlantyckich ich przedmiotem sta³y siê polskie doœwiadczenia zwi¹zane z integracj¹ europejsk¹ i wnioski p³yn¹ce z nich dla Ukrainy. Przyk³adem mo e byæ m.in. projekt Instytutu Spraw Publicznych dotycz¹cy konsekwencji rozszerzenia Unii Europejskiej i wprowadzenia Uk³adu z Schengen (partnerem z Ukrainy jest Miêdzynarodowe Centrum Studiów Politycznych); inny przyk³ad stanowi wspólny projekt Fundacji Odrodzenia z Kijowa i Fundacji im. Stefana Batorego Nowa Unia Europejska i Ukraina. W ramach obu projektów prowadzone s¹ prace badawcze nad ekonomicznymi i spo³ecznymi skutkami rozszerzenia Unii dla Ukrainy. Propagowanie na Ukrainie polskiej drogi do Unii jest celem projektu Fundacji Edukacja dla Demokracji Paszport Europejski, w ramach którego odby³a siê wizyta studyjna dziennikarzy ukraiñskich w Polsce podczas referendum europejskiego i monitoring procesu referendalnego. Doœwiadczenia polskiej reformy administracyjnej, decentralizacji i dzia³alnoœci samorz¹dów lokalnych by³y przedmiotem polsko-ukraiñskich projektów od pocz¹tku minionej dekady. Wizyty studyjne i sta e w Polsce dla przedstawicieli samorz¹du lokalnego z Ukrainy organizowa³y m.in. Forum Europy Œrodkowo- Wschodniej Fundacji Batorego, Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej (FRDL) i jej terenowe oddzia³y, Fundacja Instytut na rzecz Demokracji w Europie Wschod- Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych 17

Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych niej IDEE i Fundacja Instytut Studiów Wschodnich. Szczególn¹ rolê we wzmacnianiu samorz¹dów lokalnych na Ukrainie odgrywaj¹ programy realizowane w ostatnich latach przez FRDL, obejmuj¹ce szkolenia z zakresu samorz¹dnoœci i administracji publicznej oraz pomoc w tworzeniu na Ukrainie regionalnych centrów szkoleniowych. Polskie doœwiadczenia wykorzystane zosta³y w programach rozwoju spo³ecznoœci lokalnych wprowadzanych na Ukrainie jak Akademia Rozwoju Lokalnego, prowadzona przez Fundacjê Inicjatyw Spo³eczno-Ekonomicznych FISE w latach 2000-2002, czy projekt upowszechnienia na Ukrainie metody CAL, podjêty w roku 2002 przez Stowarzyszenie Centrum Aktywnoœci Lokalnej. Rozpoczête na pocz¹tku lat 90. projekty przeznaczone dla ukraiñskich mediów s³u y³y przede wszystkim dostarczeniu œrodowiskom opiniotwórczym wiarygodnej informacji na temat wspó³czesnej Polski i Ukrainy. Z czasem pojawi³y siê projekty bardziej specjalistyczne i techniczne, których celem by³a pomoc w rozwoju profesjonalnych i niezale nych mediów na Ukrainie. Spoœród projektów dotycz¹cych ró nych aspektów funkcjonowania mediów (zarz¹dzania, promocji, reklamy, technik edytorskich, kolporta u, jak równie etyki dziennikarskiej i dziennikarstwa œledczego) nale y wymieniæ sta e i szkolenia organizowane przez Fundacjê Solidarnoœci Polsko-Czesko-S³owackiej oraz przez nieistniej¹cy ju Instytut na rzecz Demokracji w Europie Wschodniej IDEE. Dziœ projekty medialne rozwijaj¹ siê w dwóch kierunkach. Programy szkoleniowe nabieraj¹ form instytucjonalnych piêcioletni program stypendialny dla m³odych dziennikarzy z Europy Wschodniej, w tym z Ukrainy, otwiera Fundacja Centrum Prasowe dla krajów Europy Œrodkowej i Wschodniej. Z drugiej strony, coraz wiêcej uwagi poœwiêca siê gazetom lokalnym i roli, jak¹ odgrywaj¹ w integracji i aktywizacji spo³ecznoœci lokalnych. Projekty dla ukraiñskich gazet lokalnych prowadzi Wschodnioeuropejskie Centrum Demokratyczne we wspó³pracy ze Stowarzyszeniem Gazet Lokalnych. Organizatorem warsztatów dziennikarskich z udzia³em m³odzie y z Ukrainy by³y te Dom Pojednania i Spotkañ im. Œw. Maksymiliana Kolbego z Gdañska i Fundacja Nowy Staw z Lublina. Wa nym obszarem wspó³pracy pozostaje oœwiata i edukacja. Doœwiadczenia polskiej reformy oœwiaty zaczê³y docieraæ na Ukrainê w po³owie lat 90. za po- 18

Wspólne problemy, wspólne dzia³ania œrednictwem Fundacji Edukacja dla Demokracji i Fundacji IDEE. W ci¹gu dziesiêciu lat w warsztatach, seminariach i sta ach uczestniczy³o kilka tysiêcy nauczycieli, doradców metodycznych, dyrektorów szkó³. Wydano kilkanaœcie broszur i poradników metodycznych dla nauczycieli. Program Ma³a Szko³a, obejmuj¹cy szkolenia i sta e dla ma³ych szkó³ wiejskich z Ukrainy, rozpoczê³o w 2001 roku Centrum Inicjatyw Oœwiatowych. Ideê wykorzystania na Ukrainie stosowanych w Polsce procedur mierzenia jakoœci pracy szkó³ podjê³o Stowarzyszenie Edukatorów. Pojawiaj¹ siê nowe inicjatywy, dotycz¹ce jakoœci kszta³cenia i nowoczesnych metod edukacyjnych, jak: warsztaty metodyczne dla nauczycieli prezentuj¹ce metody nakierowane na rozwój uczniów (organizowane przez Centrum Kszta³cenia Liderów i Wychowawców im. Pedro Arrupe), sta e dla nauczycieli ze Lwowa (prowadzone przez Fundacjê Solidarna pomoc szkole ) czy szkolenia dotycz¹ce wykorzystania nowych technologii (multimediów), których organizatorem jest Katolickie Centrum Edukacji M³odzie y KANA. Nauczyciele z Ukrainy byli równie uczestnikami warsztatów poœwiêconych stosunkom polsko-ukraiñskim, organizowanych przez Wspólnotê Kulturow¹ Borussia. Jednoczeœnie coraz czêœciej kontakty szkó³ i nauczycieli nawi¹zywane s¹ bez poœrednictwa organizacji pozarz¹dowych: szko³y z Polski same przygotowuj¹ programy edukacyjne (np. konspekty zajêæ na temat historii Polski i Ukrainy czy edukacji obywatelskiej), do których realizacji zapraszaj¹ placówki z Ukrainy. Samodzielnie znajduj¹ te partnerów do wspó³pracy, w³¹czaj¹c szko³y z Ukrainy do wymiany ze szko³ami z Europy Zachodniej. Wœród inicjatyw dotycz¹cych oœwiaty wci¹ niewiele jest projektów dotycz¹cych samorz¹dnoœci uczniowskiej. Wspó³praca naukowa z Ukrain¹ jest prowadzona przez organizacje pozarz¹dowe maj¹ce programy stypendialne, a tak e przez oœrodki naukowo-badawcze o statusie organizacji pozarz¹dowych. Od 1994 roku stypendia dla naukowców z Europy Œrodkowo-Wschodniej przyznaje Kasa im. Józefa Mianowskiego przy wsparciu Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, Fundacji im. Stefana Batorego oraz Programu Przemiany w Regionie RITA Polsko-Amerykañskiej Fundacji Wolnoœci. Stypendyœci odbywaj¹ w polskich oœrodkach i instytucjach badawczych sta e, trwaj¹ce od miesi¹ca do roku. Odsetek stypendystów z Ukrainy jest stale wysoki i waha Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych 19

Polska Ukraina. Wspó³praca organizacji pozarz¹dowych siê pomiêdzy 40 a 50% liczby przyznanych stypendiów. Obywatele Ukrainy mog¹ równie ubiegaæ siê o stypendia programu im. Lane a Kirklanda Polsko-Amerykañskiej Fundacji Wolnoœci. Program prowadzony od 2001 roku jest wzorowany na amerykañskim Programie Fulbrighta i s³u y przekazaniu polskich doœwiadczeñ transformacji m³odym liderom ze œrodowisk akademickich, jak równie z administracji publicznej, polityki, gospodarki i mediów. Pobyt w Polsce trwa od dwóch do trzech semestrów. Równie i tu stypendyœci z Ukrainy stanowi¹ najliczniejsz¹ grupê (ponad 1/3), a najwiêcej zg³oszeñ nap³ywa w³aœnie z Ukrainy. Jako specyficzny dla kontaktów polsko-ukraiñskich obszar mo na wskazaæ wspó³pracê naukowo-badawcz¹, podejmowan¹ przez organizacje pozarz¹dowe. Dotyczy ona przede wszystkim wspólnej historii i trudnych pytañ z dziedziny stosunków polsko-ukraiñskich w XX wieku. Dzia³alnoœæ badawcza, wydawnicza i edukacyjna takich organizacji pozarz¹dowych, jak Po³udniowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyœlu czy Fundacja Oœrodka KARTA, odegra³a ogromn¹ rolê w dialogu polsko-ukraiñskim. W tym obszarze mieszcz¹ siê równie badania i publikacje Instytutu Europy Œrodkowo-Wschodniej w Lublinie, który by³ tak e jednym z inicjatorów Europejskiego Kolegium Polskich i Ukraiñskich Uniwersytetów, pomyœlanego jako zal¹ ek uniwersytetu polsko-ukraiñskiego. Jednak, mimo ogromnego dorobku, ten rodzaj pracy organizacji pozarz¹dowych, zak³adaj¹cy d³ugoterminowe dzia³ania o trudno mierzalnych efektach, nie znajduje wystarczaj¹cego finansowego zabezpieczenia. Coraz trudniej znaleÿæ dla niej miejsce w specjalizuj¹cym siê trzecim sektorze. Wspó³praca kulturalna to przede wszystkim promocja wspó³czesnej sztuki i literatury ukraiñskiej w Polsce, prowadzona nie tyle przez organizacje pozarz¹dowe, ile przez instytucje kultury (teatry, galerie, wydawnictwa), które korzystaj¹ ze œrodków pozarz¹dowych. Dla propagowania kultury ukraiñskiej istotne znaczenie maj¹ przedsiêwziêcia organizowane przez Zwi¹zek Ukraiñców w Polsce i jego terenowe oddzia³y; najwiêksze z tych wydarzeñ, Festiwal Kultury Ukraiñskiej, przyci¹ga obok goœci z Ukrainy i ukraiñskiej spo³ecznoœci w Polsce coraz liczniejsz¹ nie-ukraiñsk¹ publicznoœæ. Uczestnicy z Ukrainy, wœród innych goœci z Europy Œrodkowo-Wschodniej, bior¹ udzia³ w projektach i przedsiêwziêciach Fundacji Pogranicze z Sejn czy Fundacji Muzyka Kresów. Spoœród siedmiu osób z 20