Autor: dr Alicja Kozubska WYKLUCZENI 50+ ( NA RYNKU PRACY) Problematyka wykluczenia społecznego jest bardzo obszerna i ze względu na jej wieloaspektowość zajmują się nią różne dyscypliny naukowe. Można więc powiedzieć, że takie interdyscyplinarne przyglądanie się temu zjawisku zwiększa szanse na jego rozpoznanie. Z konieczności, w odpowiedzi na sugestie autorów projektu, moje rozważania skupiły się na ludziach po pięćdziesiątym roku życia, a szczególnie, choć nie tylko, na ich wykluczeniu z rynku pracy. Wprawdzie według Światowej Organizacji Zdrowia starość zaczyna się od wieku 60+, ale pojęcie seniora jest rozszerzane na 50+ ( a nawet 45+) w przypadku aktywizacji zawodowej i wykluczenia z rynku pracy. 1. Pojęcie wykluczenia i dyskryminacji. WYKLUCZENIE- gdy są jacyś ludzie czy grupy ludzi, które nie mają możliwości pełnego udziału w życiu społecznym. Albo nie mają pełnych praw uczestniczenia, albo nie mogą korzystać z formalnie przypisanych im praw, albo są innego typu bariery, które uniemożliwiają im uczestniczenie w życiu społecznym. 1 Wykluczenie rodzi zjawisko DYSKRYMINACJI czyli świadomego odrzucania osób, które odznaczają się cechami tego innego, obcego. 2. Sfery życia, w których osoby 50+ najbardziej są narażone na wykluczenie 1 J. Hofman-Wiśniewska, Wykluczenie społeczne - przykrywka ubóstwa? w: Sprawy Nauki 09.11.2006 1
Do sfer życia, w których ludzie starzy ( stopa starości 60+ w Polsce wynosi 17-18%, do 2020 może wzrosnąć o ok.20%) w porównaniu z resztą społeczeństwa- są najbardziej narażeni na marginalizację należą: a) udział w rynku pracy; b) uczestnictwo w pozarodzinnych kontaktach społecznych; c) uczestnictwo w życiu politycznym; d) obecność w kulturze masowej i społecznej komunikacji (pomijanie przez środki masowego przekazu lub tylko sporadyczne dostrzeganie tych grup oraz utrwalanie stereotypowego, często negatywnego, ale zawsze uproszczonego wizerunku). Ludzie starzy zbyt słabo są obecni w przekazach informacyjnych i w kulturze masowej. Jest to zauważalne głównie w potocznej obserwacji. Pojawiają się jednak pierwsze próby systematycznych analiz, jak na przykład zlecona przez Forum 50+ analiza treści przekazów informacyjnych pod kątem występowania w nich osób starszych i problemów starszego pokolenia. Zarówno potoczna obserwacja, jak i wspomniana analiza prowadzą do wniosku, że obecność tej populacji w mediach jest niewspółmiernie mała do jej liczebności. Jeżeli nawet ludzie starzy i ich sprawy występują w informacjach czy w publicystyce, to najczęściej obsadzani są w stereotypowych rolach: Ubogiego, Schorowanego, Potrzebującego Opieki, Korzystającego z Publicznych Środków, będących odzwierciedleniem negatywnego obrazu starości jako fazy w cyklu życia człowieka. 2 W przypadku osób 50-60- letnich mamy do czynienia bez wątpienia z nadmiernym wykluczeniem z rynku pracy. Zaznaczyć należy, że w tej grupie nie ma nawet dużego bezrobocia, (długotrwałe bezrobocie bez prawa do zasiłku,: 65,8% mężczyzn, 34,2% kobiet (76% to mieszkańcy miast, 24% wsi, w tym: 54,4% to osoby poniżej 25 r.ż., 30,6% w wieku 25-44 lata, 15% w wieku 45-64), ale wysoki jest poziom bierności zawodowej ( bo są tu osoby, które mogą korzystać już z emerytury czy renty).można więc powiedzieć, że sami się wykluczają podejmując takie decyzje- odejścia z rynku pracy. 2 B. Szatur-Jaworska,2008, Uczestnictwo osób starszych w sferze publicznej, w:stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, (red.) B. Szatur-Jaworska, Warszawa, s. 115 2
Na marginalizację faktyczną najbardziej narażone są osoby, które są jednocześnie: schorowane i niepełnosprawne, słabo wykształcone, samotne i osamotnione, utrzymujące się z renty lub zasiłków. Natomiast na marginalizację w sensie symbolicznym narażeni są wszyscy ludzie starzy, gdyż jest ona efektem stereotypów starości, a nie faktycznych jej możliwości i ograniczeń. 3. Wybrane przyczyny wykluczenia z rynku pracy Trzeba mieć jednak świadomość, iż przyczyn wykluczenia jest wiele i niekiedy trudno je jednoznacznie wskazać. Źródłem wykluczenia są: Niedostatek zasobów jakimi dysponują ludzie starzy spowodowany przez efekt wieku, jak i efekt przynależności do określonej generacji. Samowykluczenie ( decyzja o przejściu na wcześniejszą emeryturę, rentę). Niekiedy podejmowana pod wpływem sugestii pracodawców, jako mniejsze zło, niż bezrobocie młodych pracowników. W przypadku zwalniania z pracy oddzielnie należy rozpatrywać kwestię zwalniania pracownika nie posiadającego uprawnień do świadczeń emerytalnych i posiadającego uprawnienia. W pierwszym przypadku warto wspomnieć o wprowadzonej w 2004 r. zmianie wydłużającej okres ochronny poprzedzający uzyskanie praw emerytalnych z 2 do 4 lat (art. 39 Kodeksu Pracy). Tym samym pozytywne dyskryminowanie instytucjonalne polegające na lepszym traktowaniu starszych pracowników może stać się zaczynem negatywnej dyskryminacji wśród pracodawców preferujących zwalnianie pracowników zbliżających się do niebezpiecznego wieku. Równocześnie wspomniane rozszerzenie ochrony praw pracowniczych osób starszych wyraźnie zmniejsza szansę takich osób na znalezienie nowej pracy. 3 Decyzja o trwałym wycofaniu się z rynku pracy podejmowana jest w Polsce również pod wpływem niewystarczającego dostępu do usług społecznych w sferze opieki nad małym dzieckiem i usług opiekuńczo-pielęgnacyjnych nad osobami 3 Szukalski P.,2008, Zagrożenia praw osób starszych na rynku pracy w Polsce, w:stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, (red.) B. Szatur-Jaworska, Warszawa, s. 24 3
niepełnosprawnymi i sędziwymi starcami. Niedostatek tych usług i ich niedostosowanie do potrzeb rodzinnych opiekunów dotyka przede wszystkim kobiety, które w sytuacji nadmiernego obciążenia koniecznością pomagania swemu potomstwu w opiece nad wnukami lub opieki nad swymi zniedołężniałymi rodzicami/teściami i współmałżonkami decydują się na wcześniejszą dezaktywizację w porównaniu do kobiet nie poddanych tym dodatkowym obowiązkom. Tak bowiem należy interpretować wyniki badań wskazujących na zdecydowanie szybszą dezaktywizację zawodową kobiet po 50. roku życia świadczących opiekę w porównaniu do ogółu kobiet w tym wieku 4 Stereotypowe założenie, że ludzie ci są mniej elastyczni, niezdolni do zmian, a przecież jeżeli przez ostatnie 20 lat utrzymywali się na rynku pracy, więc musieli się doskonalić. Stereotypowe postrzeganie ich możliwości zawodowych. Wyższe kompetencje, a co za tym idzie wyższe koszty utrzymania. Relacja wynagrodzenia w poszczególnych podgrupach wieku w stosunku do średniej płacy osób danej płci w Polsce w 1998 r. (jako% przeciętnego wynagrodzenia) Płeć 15 24 25 34 35 44 45 54 55 64 65+ Kobiety 71,1 92,4 99,9 112,0 148,9 118,5 Mężczyźni 67,0 93,6 103,7 111,1 143,0 152,3 5 Jeśli zajmowali wysoką pozycję zawodową, to mogą być odbierani jako zagrożenie w nowym miejscu pracy. Mniejsza gotowość na poświęcanie swojego czasu dla pracodawcy. 4. Uwzględniając zalety 50+ na rynku pracy, do których należą między innymi: Wiedza i doświadczenie, często bardzo wysokie kwalifikacje, które są zaprzepaszczane i w żaden sposób niewykorzystywane. Kontakty. Gotowość i umiejętność dzielenia się tą wiedzą i doświadczeniem co może być wykorzystywane do szkolenia młodszych pracowników. 4 Wóycicka I., Rurarz R., 2007, Świadczenie opieki, w: Aktywność zawodowa i edukacyjna a obowiązki rodzinne w Polsce w świetle badań empirycznych, I. E. Kotowska,U. Sztanderska, I. Wóycicka (red.), Warszawa, 282 305 5 Szukalski P.,2008, Zagrożenia praw osób starszych na rynku pracy. s.23 4
Umiejętność kierowania zespołem. Dystans, refleksyjność, co zapewnia większą stabilność zespołu. Często większa identyfikacja z miejscem pracy. Zróżnicowany wiekowo zespół przyczynia się do większego zaufania do pracodawcy. Pracownicy mają większe poczucie, że nie będą traktowani instrumentalnie. należy podejmować zróżnicowane działania zmieniające niezadowalający stan rzeczy. 5. Rekomendacje działań pożądanych. 1. Wzmocnienie dialogu społecznego dotyczącego włączania w nurt społeczny osób wykluczonych. 2. Wzmacnianie więzi międzypokoleniowych w rodzinie i środowisku. 3. Większe promowanie tej grupy w mediach bez uproszczeń i stereotypów. Kreowanie pozytywnego wizerunku seniora. 4. Edukacja młodszego pokolenia do pełniejszej akceptacji starości. 5.Rozpoczęcie dyskursu publicznego w celu wypracowania modelu współpracy pomiędzy administracją rządową i samorządową a organizacjami seniorskimi działającymi w Polsce. Dokonanie inwentaryzacji zasobów: np. na poziomie miasta i dzielnic ocenić występowanie takich instytucji jak centra socjalne, domy dziennego pobytu, kluby seniora, Uniwersytety Trzeciego Wieku. 6.Zwiększenie udziału osób starszych zaangażowanych w kształtowanie polityki ochrony socjalnej i integracji społecznej, wypracowanie narzędzi. Międzynarodowy projekt WŁĄCZwiek publiczne debaty o potrzebach seniorów. Europejski Dzień Solidarności między pokoleniami 29.04.2010 i Międzynarodowy Dzień Osób Starszych 6 7. Zapobieganie deprywacji działania osłonowe: problemy zdrowotne, niski standard mieszkań, trudności finansowe, przemoc wobec osób starszych 6 http://www.forum.senior.info.pl/a/projekty/wlaczwiek/0 ( 14.12.2009, godz.14.) 5
8. Aktywizacja-przedłużanie aktywności zawodowej, wolontariat, twórczość, samopomoc. Seniorzy powinni mieć możliwość korzystania z oferty przygotowanej przez instytucje ( nie tylko pomocy społecznej) edukacyjnej, kulturalnej, rekreacyjnej. Aktywizacja środowisk lokalnych w zakresie edukacji ustawicznej. 9.Promocja oferty wsparcia instytucji funkcjonujących w województwie kujawskopomorskim kierowanej do osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. 7 10. Promocja dobrych praktyk w zakresie aktywności, mobilności zawodowej. 11. Rzeczywistym problemem nie jest zatem brak odpowiednich przepisów, lecz ich stosowanie egzekwowanie. Patrząc z tego punktu widzenia można sformułować następujące rekomendacje: 1. Prowadzenie szerokiej akcji społecznej uświadamiającej koszty indywidualne i społeczne związane z ageizmem, koszty ponoszone nie tylko przez poddanych dyskryminacji, lecz również przez dyskryminujących (ci ostatni płacą np. wyższe składki na ubezpieczenia społeczne i podatki w celu sfinansowania wcześniejszej dezaktywizacji zawodowej tych pierwszych). 2. Prowadzenie akcji uświadamiającej pracodawcom, iż zarówno masowa emigracja ludzi młodych, jak i zmniejszająca się szybko liczebność generacji wchodzących na rynek pracy w nadchodzących latach skazują ich na poleganie w coraz większym stopniu na starszych wiekiem pracownikach. 3. Uświadamianie osobom na przedpolu starości podobnie jak i młodszym coraz bardziej wyraźnego związku pomiędzy byciem aktywnym zawodowo i wysokością wynagrodzenia a wysokością świadczeń emerytalnych; z tym uświadamianiem musi iść w parze promowanie idei zarządzania wiekiem, tj. planowania przebiegu kariery zawodowej, w tym również momentu i formy dezaktywizacji zawodowej (dążenie do zastąpienia zdarzenia procesem). 4. Rozwój form opieki instytucjonalnej nad małymi dziećmi oraz osobami starszymi i zniedołężniałymi, aby ograniczyć zakres dezaktywizacji zawodowej wymuszonej obowiązkami rodzinnymi. 5. Szersze uświadamianie zarówno pracownikom na przedpolu starości, jak i ich pracodawcom możliwości pozwania do sądu pracodawcy 7 Załącznik do Uchwały nr xxix/584/08 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 22 grudnia 2008 r. Program współpracy województwa kujawsko-pomorskiego z organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego na rok 2009 (http://www.kujawskopomorskie.pl/files/rada/20090108_program/program_wspolpracy_2009.pdf 6
w sytuacji bycia dyskryminowanym na bazie wieku i procedury, w której główny nacisk kładziony jest na udowodnienie przez oskarżonego obiektywności przesłanek leżących u podstaw podjętego działania. 8 8 Szukalski P.,2008, Zagrożenia praw osób starszych na rynku pracy. s.33-34 7