Działania profilaktyczne psychologów transportu na rzecz bezpieczeństwa ruchu drogowego

UCIŃSKA Monika 1 ODACHOWSKA Ewa 2 Działania profilaktyczne psychologów transportu na rzecz bezpieczeństwa ruchu drogowego WSTĘP Ponieważ Polska od wielu lat znajduje się w czołówce krajów, w których występuje największa liczba wypadków ze skutkiem śmiertelnym, dlatego też ważnym działaniem psychologów transportu jest podejmowanie zadań w zakresie profilaktyki bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Profilaktyka w literaturze definiowana jest jako odpowiedni system metod i środków podejmowanych celem usuwania ujemnych przyczyn zjawisk społecznych, którymi są m.in. wypadki drogowe oraz koszty z nimi związane [3]. Działania te polegają z jednej strony na opracowywaniu i przeprowadzaniu stosownych programów, mających na celu zmniejszenie liczby ofiar wypadków drogowych a z drugiej strony pomoc osobom, które już takimi ofiarami się stały. W Polsce podejmowanych jest wiele działań profilaktycznych, adresowanych do różnych grup uczestników ruchu drogowego, którzy należą do odpowiednich grup ryzyka [17, 2]. Wszyscy uczestnicy ruchu, którzy poprzez samo w nim uczestnictwo mogą stać się ofiarą wypadku (osoby potencjalnie narażone na podejmowanie zachowań ryzykownych i na konsekwencje ryzykownych zachowań innych, chociaż nie stwarzają ryzyka własnym zachowaniem) to grupa, w literaturze określana, jako niskiego ryzyka. Kierujący, którzy zachowują się ryzykownie w ruchu drogowym (np. kierują pojazdem po alkoholu, kierowcy, przekraczający limit punktów karnych), nie stosują się do zasad i przepisów ruchu, preferują agresywny styl jazdy, to grupa podwyższonego ryzyka, a więc o wysokim stopniu zagrożenia wypadkiem drogowym (zachowania te jeszcze do wypadku nie doprowadziły). Wreszcie trzecia grupa wysokiego ryzyka - to osoby, które stały się już ofiarami wypadku drogowego, w którym był zabity lub ranny, i u których odnotowuje się głębokie negatywne konsekwencje zarówno zdrowotne jak i psychospołeczne [19]. Edukacja i reedukacja to działania profilaktyczne w odniesieniu do uczestników ruchu drogowego, które mają na celu kształtowanie lub/i zmianę postaw w ruchu drogowym. Postawa jest definiowana jako tendencja do pozytywnego lub negatywnego reagowania na dany obiekt (mogą nim być przedmiot, osoba lub wydarzenie) [7]. Postawa nie jest czymś ukształtowanym raz na zawsze lecz podlega ciągłym zmianom. Większość psychologów posługuje się tzw. trójskładnikową definicją postawy, która zakłada istnienie komponentu poznawczego, emocjonalnego oraz behawioralnego. Stanowi mechanizm pośredniczący pomiędzy poprzednimi doświadczeniami osoby (tzw. wyznaczniki postawy), a jej przyszłym funkcjonowaniem (konsekwencje postawy). Oddziaływując na postawy wpływamy na jej wyznaczniki (reakcje emocjonalne, sądy, oceny, decyzje, działania). Aby zmiana negatywnej postawy w ruchu drogowym była możliwa, muszą zaistnieć ku temu odpowiednie warunki, jak chociażby akceptacja kierowcy odnośnie sugestii co do kierunku i treści zmiany postawy. Jeśli sugestia ta jest zgodna z potrzebami i motywacją kierowcy, oraz jeśli źródło informacji jest postrzegane przez kierowcę jako rzetelne i fachowe, prawdopodobieństwo zmiany postawy jest większe. 1 Instytut Transportu Samochodowego w Warszawie, Zakład Psychologii Transportu i Fizjologii, ul. Jagiellońska 80, 03-301 Warszawa, Tel. +48 22 43 85 543, Fax: +48 22 43 85 401, monika.ucinska@its.waw.pl 2 Instytut Transportu Samochodowego w Warszawie, Zakład Psychologii Transportu i Fizjologii, ul. Jagiellońska 80, 03-301 Warszawa, Tel. +48 22 43 85 545, Fax: +48 22 43 85 401, ewa.odachowska@its.waw.pl 6501

1. DZIAŁANIA EDUKACYJNE I REEDUKACYJNE Działania edukacyjne i reedukacyjne prowadzone w Polsce, w większości przypadków, są działaniami, do których wybrane grupy kierujących są zobligowane. Ich motywacja do uczestnictwa w tego typu kursach wynika z przesłanek zewnętrznych. Aby kursy przynosiły zakładane rezultaty, zadaniem psychologa jest wzbudzenie w uczestnikach motywacji wewnętrznej. Jest to jedyny sposób, aby szkolenie odniosło zamierzony efekt i przyczyniło się do zmiany postaw za kierownicą. Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 roku o kierujących pojazdami (Dz. U. Nr 30, poz. 151 z późn. zm.) [21] wskazuje następujące zdania dla psychologów w zakresie edukacji i reedukacji: 1. Kurs dokształcający w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego w okresie 2-letniej jazdy próbnej dla osoby, która po raz pierwszy uzyskała prawo jazdy kategorii B. Kurs prowadzony w Wojewódzkim Ośrodku Ruchu Drogowego, ma mieć charakter zajęć teoretycznych, trwających 2 godziny i obejmować w szczególności przedstawienie psychologicznych aspektów kierowania pojazdem i uczestnictwa w ruchu drogowym (przepis odroczony do 2016 roku). 2. Kurs dla kandydatów na instruktorów (egzaminatorów) obejmujący problematykę psychologii transportu prowadzoną przez osoby posiadające specjalistyczną wiedzę w tym zakresie. 3. 3-dniowe warsztaty doskonalenia zawodowego dla egzaminatorów, w trakcie których powinno być miejsce na aspekty psychologiczne. 4. Kurs dla kierujących pojazdami uprzywilejowanymi obejmujący zajęcia teoretyczne w zakresie problematyki psychologii transportu (2h kurs podstawowy, 1h kurs uzupełniający) prowadzone w formie wykładów i ćwiczeń przez osoby posiadające specjalistyczną wiedzę w tym zakresie. 5. Kurs reedukacyjny dla osób, które w okresie próbnym popełniły 2 wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu w ruchu drogowym- reedukacja w zakresie brd (przepis odroczony do 2016 roku). 6. Kurs reedukacyjny dla osób, które przekroczyły limit 24 punktów karnych reedukacja w zakresie brd (przepis odroczony do 2016 roku). 7. Kurs reedukacyjny dla osób zatrzymanych za prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości, w stanie po użyciu alkoholu lub innego środka działającego podobnie do alkoholu reedukacja w zakresie problematyki przeciwalkoholowej i przeciwdziałania narkomanii ma być prowadzony, przez osoby posiadające specjalistyczną wiedzę w tym zakresie, w formie wykładów i obejmować w szczególności przedstawienie: wpływu alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu na funkcje percepcyjne kierującego oraz na podejmowane przez niego decyzje w ruchu drogowym oraz psychologicznych aspektów kierowania pojazdem i uczestnictwa w ruchu drogowym Każdy z wyżej wymienionych kursów w swojej tematyce przewiduje zagadnienia z zakresu psychologii, w tym w szczególności psychologii transportu. Stąd rola psychologa, jako osoby posiadającej specjalistyczną wiedzę w tym zakresie, wydaje się niezbędna i niezastąpiona. 1.1. Działania edukacyjne Efektywna edukacja to taka, która zmniejsza liczbę wypadków drogowych, zabitych i rannych, szczególnie wśród młodych kierowców. Statystyki [22] podają, iż grupa wiekowa 18-24 lata posiada najwyższy wskaźnik ofiar śmiertelnych na 1 mln populacji - 155,5 (40-59 lat wskaźnik na 1 mln populacji wynosi 97,3). Osoby w wieku 18-24 lata stanowią również 20% zabitych kierujących. Dlatego też, problem młodych kierowców, uznaje się za jeden z najistotniejszych czynników oddziałujących na stan bezpieczeństwa na drodze. Nie tylko jednak młody wiek sprzyja uczestnictwu w wypadku drogowym, ale jest nim również brak doświadczenia. Kierowcy młodzi wiekiem i stażem mają często trudności z właściwą oceną sytuacji na drodze i podejmowaniem odpowiednich decyzji. Znalezienie się w sytuacji trudnej wymaga od kierującego odpowiedniej reakcji w jak najkrótszym czasie. Im bardziej niespodziewana jest sytuacja, a także im mniej doświadczony kierowca, tym więcej czasu zajmuje mu ocena sytuacji, przeanalizowanie informacji oraz podjęcie właściwej decyzji o reakcji. 6502

Edukacja kandydatów na kierowców Edukacja kandydata na kierowcę jest niezwykle istotna ze względu na zwiększanie wiedzy kierujących co do zagrożeń pojawiających się na drodze, ale też kształtowanie świadomości siebie jako kierowcy, własnych możliwości i ograniczeń za kierownicą. Głównym celem programów edukacyjnych dla tej grupy odbiorców powinno być nie tylko przekazywanie wiedzy odnośnie bezpieczeństwa ruchu drogowego, ale także kształtowanie prawidłowych postaw, nawyków i zachowań; świadomości ryzyka, nauka bezpiecznych zachowań na drodze, doskonalenie percepcyjnych i poznawczych umiejętności oraz kształtowanie indywidualnej motywacji. W toku szkolenia dla kandydatów na kierowców przewidziane są następujące zagadnienia z zakresu psychologii [10]: 1. Poznanie odpowiedzialności za skutki ewentualnych wypadków lub kolizji, do których mogłoby dojść w wyniku naruszenia zasad i przepisów ruchu drogowego. 2. Poznanie wpływu alkoholu oraz środków działających podobnie do alkoholu na obniżenie sprawności kierowcy. 3. Zrozumienie bezpośredniego związku między kulturą jazdy, przestrzeganiem przepisów ruchu drogowego a poprawą bezpieczeństwa na drodze. Szkolenie to ma być prowadzone poprzez pogadankę lub wykład, ilustrowane w szczególności planszami, prezentacjami multimedialnymi. Edukacja kandydatów na instruktorów Ponieważ w systemie działań na rzecz bezpieczeństwa ruchu drogowego jedno z priorytetowych miejsc zajmuje szkolenie kandydatów na kierowców, dużą rolę przypisuje się instruktorowi nauki jazdy. Osiągnięcie zamierzonych efektów szkolenia w dużej mierze zależy od umiejętności dotarcia do świadomości kursantów oraz właściwego (adekwatnie do wieku, potrzeb, sprawności intelektualnej kursanta) doboru metody nauczania przez instruktora. Nie każdy kierujący może wykonywać czynności instruktora nauki jazdy. Poza odpowiednią sprawnością psychomotoryczną (szybki refleks, ponad przeciętna koordynacja wzrokowo-ruchowa, prawidłowe funkcjonowanie narządów zmysłu - szczególnie wzroku i słuchu, oraz prawidłowe funkcjonowanie procesów poznawczych w tym uwagi, spostrzegawczości), musi posiadać określone cechy specyficzne. Są to określone cechy osobowości, w tym m.in. warunkujące umiejętności komunikacyjne i funkcjonowanie w społecznej sytuacji zadaniowej, dojrzałość społeczna wyrażająca się m. in. stosunkiem do norm, w tym zasad i przepisów ruchu drogowego. Instruktora powinna również cechować cierpliwość, oraz z racji uczestnictwa w ruchu drogowym, przy stałym zagrożeniu wypadkami komunikacyjnymi w połączeniu z koniecznością korygowania błędów, popełnianych przez kandydatów na kierowców, odporność na stres [18]. Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 13 lipca 2012 roku w sprawie szkolenia osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, instruktorów i wykładowców [10] określa program nauczania kandydatów na instruktorów z zakresu psychologii (minimum 10 godzin). Są to: podstawowe wiadomości z psychologii ogólnej, charakterystyka kandydata na kierowcę lub motorniczego, wybrane zagadnienia z psychologii ruchu drogowego, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu na funkcje percepcyjne, podejmowane decyzje, czas reakcji lub zmianę zachowania kierującego pojazdem (w szczególności: alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu, wahań stanu emocjonalnego, zmęczenia, zagrożeń występujących w ruchu drogowym), praktyczne wykorzystanie wiedzy z psychologii w szkoleniu kandydatów na kierowców lub motorniczych, ze szczególnym uwzględnieniem oceny predyspozycji kandydata na kierowcę lub motorniczego do kierowania pojazdem, etyka zawodu instruktora i wykładowcy. W rozporządzeniu przewidziane są również warsztaty doskonalenia zawodowego instruktorów, które obejmują uzupełnienie wiedzy w zakresie, między innymi, problematyki psychologii w wymiarze 1 godziny zajęć teoretycznych. 6503

Edukacja kandydatów na egzaminatorów Zadaniem egzaminatora jest weryfikacja znajomości przepisów oraz zasad ruchu drogowego jak również umiejętności bezpiecznego uczestnictwa w ruchu drogowym z zachowaniem przepisów i prawidłowej techniki jazdy w stopniu odpowiadającym kategorii prawa jazdy, o które ubiega się kandydat na kierowcę lub kierowca. Warunki psychologiczne niezbędne do wykonywania czynności egzaminatora dotyczą prócz sprawności psychomotorycznej (podobnie jak to ma miejsce w przypadku instruktorów) przede wszystkim cech osobowości, w tym umiejętności postępowania z ludźmi. Ze specyfiki zawodu wynika, że istotne są również takie cechy, jak: umiejętność pracy w szybkim tempie, łatwość przerzucania się z jednego rodzaju aktywności na inną, wytrzymałość na długotrwały wysiłek fizyczny i psychiczny, odporność psychiczna, umiejętność podejmowania szybkich i trafnych decyzji [4, 18]. Różnorodna problematyka jaka znalazła się w programie nauczania tej grupy kursantów (Dz. U. z 5 września 2012 poz. 995) [11], zakłada prowadzenie zajęć przez osoby o potwierdzonej posiadanej specjalistycznej wiedzy w zakresie niektórych przedmiotów. W ramach tematu Psychologii (minimum 20 godzin) znajdującej się w przedmiocie Nauka podstaw techniki jazdy, ustawodawca przewiduje takie zagadnienia jak: podstawowe pojęcia psychologii, procesy poznawcze człowieka, osobowość egzaminatora, temperament jako szczególny składnik osobowości egzaminatora, psychologiczna sylwetka zdającego egzamin, psychologiczne aspekty przygotowania i przeprowadzenia egzaminu, elementy psychologii pracy, badania psychologiczne kierowców, praktyczne wykorzystanie wiedzy z psychologii w egzaminowaniu kandydatów na kierowców lub motorniczych, ze szczególnym uwzględnieniem oceny predyspozycji kandydata na kierowcę; Problematyka psychologii transportu jest również jednym z elementów przedmiotu Bezpieczeństwo ruchu drogowego (minimum 16 godzin na cały przedmiot). W jego ramach przewiduje się omówienie m.in. zagadnień związanych wpływem uwarunkowań psychologicznych i psychicznych na kierowanie pojazdem, problemami i szkodami związanymi z nadużywaniem alkoholu oraz środków działających podobnie do alkoholu. Dla egzaminatorów przewidziane są również 3 dniowe Warsztaty doskonalenia zawodowego, w trakcie, których odbywają się zajęcia teoretyczne i praktyczne, mające na celu utrwalenie i uzupełnienie wiedzy w zakresie w.w. tematyki. Edukacja kierujących pojazdami uprzywilejowanymi Warunki pracy kierującego pojazdem uprzywilejowanym (do, których należą głównie pojazdy używane w związku z ratowaniem życia i mienia ludzkiego, bądź usuwaniem skutków katastrof, jak również pojazdy służb odpowiedzialnych za zachowanie bezpieczeństwa - w szczególności Policji), odbiegają od typowych i wymagają od kierującego specjalnej wiedzy i predyspozycji. Dlatego, też Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 15 maja 2013r. w sprawie kursów dla kierowców pojazdów uprzywilejowanych i przewożących wartości pieniężne [13] określa szczegółowe programy kursów (podstawowy, uzupełniający) dla kierowców pojazdów uprzywilejowanych i pojazdów przewożących wartości pieniężne, po ukończeniu, których osoba szkolona powinna znać m.in: mechanizmy regulujące proces kierowania pojazdem, wpływ różnych czynników na zachowania i sposób kierowania pojazdami oraz związane z tym wpływem zagrożenia, zagadnienia dotyczące przyczyn i oceny wypadków drogowych, a także zapobiegania im. Zajęcia teoretyczne, przewidują tematykę psychologii transportu, w ramach której należy omówić: mechanizmy percepcji wzrokowej i słuchowej, błędy percepcji, zagadnienia związane z uwagą, umiejętność łączenia i kojarzenia informacji płynących z różnych źródeł, wpływ stresu na procesy poznawcze. Ponadto, przedstawić rodzaje osobowości, wskazując ich wpływ na zachowania kierowców na drodze (w tym osobowościowych uwarunkowań skłonności do podejmowania ryzyka i ryzykownej jazdy). Zagadnieniem poruszanym jest również pojęcie stresu i związane z tym elementy w postaci czynników powstawania stresu u kierowców i jego wpływ na zachowanie na drodze, wpływ stresu, zmęczenia i agresji na wypadki drogowe oraz problematyka wpływu alkoholu lub środka 6504

działającego podobnie do alkoholu, zmęczenia na upośledzenie funkcji związanych z kierowaniem pojazdem. 1.2. Działania reedukacyjne Reedukacja to uczenie się nowych, przystosowawczych nawyków w celu zastąpienia nawyków nieprzystosowawczych [9]. Uczestnictwo w programach, mających na celu zmianę nieprawidłowych postaw i zachowań w ruchu drogowym, powinno być rodzajem motywacji, dawać możliwość skracania zakazu kierowania pojazdem lub mogłoby zastąpić karę albo przynajmniej być jej częścią (jak ma to miejsce w przypadku krajów, gdzie uczestnictwo w tego typu kursach przyczynia się do redukcji punktów karnych). Najlepszym połączeniem, w ocenie ekspertów, jest system kar i sankcji wraz z działaniami edukacyjnymi [20]. W Polsce do niedawna nie było obowiązkowych zajęć reedukacyjnych dla kierowców, którzy naruszyli przepisy ruchu drogowego. W dotychczasowych przepisach reedukacja była przewidziana jedynie dla osób, które nie przekroczyły limitu 24 punktów karnych, a chciały zmniejszyć liczbę punktów. W związku z tym, iż obecny przepis Ustawy przewidujący obowiązkowe kursy reedukacyjne dla osób, które już przekroczyły limit 24 punktów karnych jest odroczony do 2016r., kursy zmniejszające liczbę punktów karnych wciąż są dopuszczalne i cieszą się dużą popularnością. Reedukacja kierowców naruszających przepisy ruchu drogowego, którzy nie przekroczyli limitu punktów karnych W Polsce system reedukacyjny wprowadzono w 1997r., jako możliwość redukowania zgromadzonych punktów karnych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, każdemu kierowcy, który zebrał pewną liczbę punktów karnych, po odbyciu jednodniowego szkolenia i uzyskaniu stosownego zaświadczenie odejmuje się 6 punktów karnych. Na podobne szkolenie kierowca może zgłaszać się dobrowolnie raz na 6 miesięcy (skuteczność tych programów nie była monitorowana). Z badań [8] wynika, że uczestnicy kursów zmniejszających liczbę punktów karnych, stanowią specyficzną grupę użytkowników dróg. Najczęściej są to osoby, które za kierownicą spędzają znacznie więcej czasu aniżeli inni kierowcy, stąd też są częściej narażeni na kontrole służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo na drogach. Zwykle są to zatem kierowcy zawodowi lub flotowi (handlowcy, przedstawiciele handlowi), właściciele firm itp. Inną grupą uczestników są osoby, które wykazują się tendencją do popełniania wykroczeń drogowych. Kierowcy ci również stanowią bardzo duży odsetek tych, którzy regularnie (co pół roku) uczestniczą w kursach redukujących liczbę punktów karnych, stanowiąc tym samym grupę potencjalnych sprawców wypadków drogowych. Z praktyki wiadomo, że osobami najczęściej uczestniczącymi w tego typu kursach są sprawcy przekraczania dozwolonej prędkości, jazdy bez zapiętych pasów bezpieczeństwa, rozmawiający w trakcie jazdy przez telefony komórkowe. Wśród uczestników w/w kursu zaznaczają się znaczne różnice płciowe. Pomimo tego, iż kobiet-kierowców przybywa, fakt ten zdaje się nie potwierdzać w częstości korzystania przez nie z tego rodzaju kursów. Ponad 95 % uczestników kursu stanowią nadal mężczyźni. Znaczne różnice obserwuje się także w zakresie wieku kierowców uczestniczących w kursach redukujących liczbę punktów karnych. Zdecydowaną większość stanowią osoby w wieku 25 40 lat. Są to głównie ludzie prowadzący aktywny tryb życia, spędzający znaczną jego część za kierownicą [8]. W Polsce nie ma ujednoliconego systemu działań reedukacyjnych. Zwykle każda grupa uczestnicząca w kursie mającym na celu redukcję punktów karnych jest inna. Kursy te, nie mają jednego wystandaryzowanego programu. Wymaga to zatem od prowadzącego psychologa elastyczności w doborze metod i treści nauczania. Dobór treści musi jednak spełniać odpowiednie warunki: być w zgodzie z założeniami ustawodawcy, obejmować kwestie przydatne z punktu widzenia kierowcy, odpowiadać na zapotrzebowania grupy. Jako, że przyczyną ryzykownych zachowań są raczej nieprawidłowe postawy i bezkrytyczny stosunek do własnej osoby bardziej niż braki w wiedzy czy umiejętności prowadzenia pojazdu, przekazywana przez psychologa wiedza powinna dotyczyć przede wszystkim psychologicznych aspektów zachowania się osób kierujących pojazdami w ruchu drogowym. W trakcie przedmiotowego 6505

kursu omawiane są zazwyczaj funkcje poznawcze (zdolność koncentracji i podzielności uwagi, percepcja, sprawność myślenia, ogólna inteligencja), sprawność psychomotoryczna (czas reakcji, koordynacja wzrokowo-ruchowa itp.). Ważnym poruszanym zagadnieniem jest związek cech osobowości z preferencją do zachowań ryzykownych oraz zależność sprawności kierowcy od czynników tkj: zmęczenie, alkohol, narkotyki, leki. Poruszany jest również problem stresu i agresji w ruchu drogowym. Idealnym rozwiązaniem byłoby diagnozowanie sprawności psychologicznych kandydatów na kierowców na poziomie szkolenia w Ośrodku Nauki Jazdy, poprzez prowadzenie na jego wstępnym etapie odpowiednich testów sprawdzających predyspozycje do kierowania pojazdem. Na tych wynikach mogłyby opierać się ćwiczenie tych sprawności, które nie są dostatecznie dobre, a niezbędne dla uczestników ruchu. Taka diagnoza zdecydowanie ułatwiłaby - zarówno przyszłemu, jak i już jeżdżącemu kierowcy poznanie swoich możliwości i dostosowanie swojego udziału w ruchu drogowym odpowiednio do własnej kondycji psychologicznej. Reedukacja kierowców prowadzących pojazd w stanie nietrzeźwości lub po użyciu podobnie działającego środka Programami reedukacyjnymi są objęci nie tylko kierujący pojazdami w stanie nietrzeźwości, ale również osoby które zostały zatrzymane za kierowanie pojazdem w stanie po użyciu alkoholu bądź podobnie działającego środka. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 grudnia 2012 roku w sprawie kursu reedukacyjnego w zakresie problematyki przeciwalkoholowej i przeciwdziałania narkomanii oraz szczegółowych warunków i trybu kierowania na badania lekarskie i psychologiczne w zakresie psychologii transportu [12] określa szczegółowy program kursu. Jest on prowadzony dwa dni (osiem godzin każdego dnia) w formie wykładów, w grupach liczących od 10 do 15 uczestników. Zagadnienia omawiane w jego trakcie dotyczą: podstawowych informacji dotyczących prowadzenia pojazdu po użyciu alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu (wpływu alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu na sprawność prowadzenia pojazdów; mity, stereotypy i formy racjonalizacji, dotyczące prowadzenia pojazdu po użyciu alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu, statystyki dotyczące zjawiska nietrzeźwości na drogach (liczba wypadków, liczba rannych i zabitych), regulacji prawnych dotyczących prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości, w stanie po użyciu alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu. Ponadto powodów, dla których ludzie decydują się na prowadzenie pojazdu po użyciu alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu. Problemów związanych z używaniem alkoholu, środków działających podobnie do alkoholu (picie ryzykowne, picie szkodliwe, uzależnienie) w tym funkcjonowania osoby uzależnionej zmiany w sferze poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej. Omawiane są sposoby autodiagnozy stylu picia alkoholu oraz używania środków działających podobnie do alkoholu (poziom samokontroli i tendencji do zachowań ryzykownych oraz ulegania wpływom zewnętrznym). Ustawodawca przewidział również wykład dotyczący odpowiedzialności (pojęcie odpowiedzialności; przedstawienie oczekiwań ludzi od odpowiedzialnego kierowcy i kierującego tramwajem; wskazanie, w jaki sposób najczęściej oceniamy swoje umiejętności oraz sprawność w roli kierowcy lub kierującego tramwajem) oraz asertywności, jak również działań na rzecz zmniejszenia zjawiska nietrzeźwości kierowców. Reedukacja w zakresie brd Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 17 czerwca 2013 r., w sprawie kursu dokształcającego w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz praktycznego szkolenia w zakresie zagrożeń w ruchu drogowym [14], wydane na podstawie art. 95 ust. 1 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami [21] określa szczegółowy program tegoż kursu, w którym znajdują się również zagadnienia psychologiczne tkj. 1. czynniki mające wpływ na bezpieczeństwo ruchu drogowego, w tym: rodzaje i charakterystyka czynników mających wpływ na bezpieczeństwo ruchu drogowego; 2. problematyka wypadków drogowych, w tym: statystyki, przyczyny i skutki wypadków drogowych w Polsce; 6506

3. psychologiczne aspekty kierowania pojazdem i uczestnictwa w ruchu drogowym, w tym czynniki mające wpływ na funkcje percepcyjne, podejmowane decyzje, czas reakcji lub zmianę zachowania kierującego pojazdem, w szczególności: alkohol lub środki działające podobnie do alkoholu, wahania stanu emocjonalnego: emocje pozytywne i negatywne, zmęczenie, zagrożenia występujące w ruchu drogowym. Zajęcia mają być prowadzone metodą wykładu, pokazu, opowiadania, pogadanki, dyskusji lub innymi metodami, przy wykorzystaniu różnych środków dydaktycznych np. tablic poglądowych, makiet, programów komputerowych symulujących sytuacje na drodze, filmów wideo itd. Kurs ten zobowiązany będzie odbyć kierowca w tzw. okresie próbnym (dla kierowcy, który po raz pierwszy uzyskał prawo jazdy kategorii B, trwa 2 lata). Tak więc w okresie próbnym kierowca będzie zobowiązany odbyć między 4 a 8 miesiącem właśnie kurs dokształcający w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego i praktyczne szkolenie w zakresie zagrożeń w ruchu drogowym. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 4 stycznia 2016 r. Placówkami zobowiązanymi do prowadzenia kursów są Wojewódzkie Ośrodki Ruchu Drogowego. 2. DZIAŁANIA POMOCOWE OFIAROM WYPADKÓW DROGOWYCH Ratownictwo i opieka powypadkowa to jedno z kluczowych problemów bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz jeden z filarów Narodowego Programu Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego na lata 2013-2020 w Polsce [6]. System ratownictwa w Polsce składa się z dwóch równolegle funkcjonujących systemów, w ograniczonym stopniu zintegrowanych i niezależnych od siebie: Państwowego Ratownictwa Medycznego i Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego. Jednakże, jak pokazują analizy, systemy te nie są w wystarczającym stopniu skoordynowane, co powoduje nie tylko straty ekonomiczne, ale odbija się też na szybkości i jakości działań ratunkowych. Aktualnie nie wiadomo, kto powinien zajmować się systemowo poszkodowanymi w wypadkach drogowych oraz ich rodzinami. Urzędy miast, gmin, ośrodki pomocy społecznej, w większości wypadków nie dysponują środkami oraz kontaktami do organizacji, które na szczeblu pozarządowym zajmują się pomocą ofiarom. Wciąż istnieje niedostateczny system informacji dla ofiar wypadków i ich bliskich o możliwości uzyskania pomocy (prawnej, materialnej, psychologicznej, czy specjalistycznej medycznej) oraz brak sprawnego i spójnego systemu udzielania pomocy poszkodowanym w wypadkach drogowych. Podstawowym zadaniem systemu pomocy ofiarom wypadków drogowych jest powrót poszkodowanych w wypadkach drogowych (ofiary, bliscy) do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Ważne jest zapewnienie poszkodowanym środków pieniężnych niezbędnych na postępowanie sądowe, jak również pomoc w powrocie do zdrowia psychicznego i uczestnictwa w ruchu drogowym. 2.1. Konsekwencje traumy powypadkowej dla bezpieczeństwa ruchu drogowego Wypadek drogowy, zwłaszcza poważny, spełnia wszystkie kryteria zdarzenia traumatycznego, a tym samym wpływa na funkcjonowanie osób w nim uczestniczących, często zmieniając psychikę ofiar i powodując uraz na całe życie. U wielu osób, które uczestniczyły w takich zdarzeniach występują różnego rodzaju trudności emocjonalne, mogące przekształcić się w głębokie i długo utrzymujące się zmiany wyrażające się w zaburzeniach somatycznych i psychicznych. Skutki urazu psychicznego spowodowanego uczestnictwem w wypadku drogowym potrafią zburzyć równowagę psychiczną na tygodnie, miesiące, czasem na lata. U części osób pojawiają się objawy psychologiczne, określane mianem zespołu stresu pourazowego (PTSD), zaburzenie to nie dotyka jednak wszystkich uczestników wypadków. Jak to się dzieje, że część z nich nie traktuje tego rodzaju zdarzenia w kategoriach urazu, inne natomiast odbierają je jako silnie traumatyczne wpływające na dezorganizację całego życia. W tym miejscu, oprócz charakterystyk uwarunkowanych różnicami indywidualnymi, warto zwrócić uwagę na kontekst sytuacyjny. Uczestnictwo w wypadku, a więc kryterium występującego zdarzenia nie określa czy ktoś był jego sprawcą czy ofiarą. Z założenia ofiary wypadków drogowych ponosić mogą większe koszty psychiczne zdarzenia, tymczasem wiele osób, u których diagnozuje się zaburzenie po stresie traumatycznym to sprawcy wypadków 6507

drogowych. Wydaje się, iż ważnym aspektem wpływającym na odbiór samego zdarzenia jako potencjalnie traumatyczne jest losowość zdarzenia vs intencjonalność sprawcy. Doświadczenie bardzo silnego stresu traumatycznego spowodowanego uczestnictwem w wypadku drogowym powoduje, że niektóre osoby koncentrują się na dotkliwych objawach, które zakłócają funkcjonowanie na wszystkich poziomach życia. Nierozwiązany i nieprzepracowany problem nasila przeżywanie bólu, powoduje wzmożone poczucie winy i krzywdy. Na poziomie emocjonalnym pojawia się lęk, gniew i bezsilność, z czasem zaś uczucie wyczerpania i zmęczenia, na poziomie behawioralnym natomiast może prowadzić do zaburzeń zachowania. Wszystkie te aspekty powodują, iż jednostce dotkniętej tego rodzaju dysfunkcjami trudno spojrzeć na to, co się wydarzyło w sposób realistyczny. Decyzja o skorzystaniu z profesjonalnej pomocy, jeśli w ogóle zapada, konstytuuje się dopiero po upływie miesięcy, a czasem nawet lat zmagania się z ogromnym cierpieniem. Tymczasem z punktu widzenia bezpieczeństwa ruchu drogowego zarówno ostra faza stresu traumatycznego, jak i pewne subkliniczne objawy PTSD mogą stanowić o ryzyku ponownego popełnienia istotnych błędów podczas kierowania pojazdem. Zakładając, że uczestnik wypadku siada ponownie za kierownicę, staje się on narażony na powodowanie zagrożenia na drodze. Odnosząc się do wzmiankowanych wcześniej analiz należy zauważyć, iż większość z objawów zaburzeń będących skutkiem traumy powypadkowej wiąże się z aktywacją tzw. sieci strachu, w której zawarte są wspomnienia z wypadku silnie nacechowane negatywnymi emocjami, związanymi głównie z poczuciem zagrożenia. Owa sieć zostaje aktywowana ilekroć w otoczeniu osoby pojawiają się bodźce kojarzące się z wypadkiem, w którym kierowca uczestniczył. Jej oddziaływanie jest na tyle silne, że może wywoływać stany utrzymującego się napięcia, lęku czy nawet prowadzić do zmian w zachowaniu, wpływając bezpośrednio na poziom bezpieczeństwa ruchu drogowego. Jak wykazano, zaburzenia lękowe i zaburzenia nastroju są, obok zmęczenia i bezsenności, istotnymi czynnikami ryzyka spowodowania wypadku w ruchu drogowym [15]. Nawet wówczas, gdy w wyniku uczestnictwa w wypadku drogowym nie rozwijają się w pełni opisane wyżej zaburzenia zdrowia psychicznego, można mówić o pewnych, często pojedynczych objawach, które mogą negatywnie wpływać na zachowanie za kierownicą. Zdarzenie traumatyczne w postaci wypadku może być ponownie przeżywane. Kierowca doświadcza wtedy intruzywnych myśli, wyobrażeń czy wrażeń odnoszących się do pewnych aspektów wypadku, a tego rodzaju nagłe, niechciane wspomnienia mogą powodować wzrost pobudzenia o obrazie podobnym, jak w zaburzeniach lękowych. Objawy nawracania mogą być szczególnie niebezpieczne, jeśli pojawiają się w trakcie prowadzenia pojazdu, w warunkach lub miejscach podobnych do tych, w których doszło do wypadku. W skrajnych sytuacjach intruzje przybierają formę intensywnych wtargnięć, które charakteryzują się powielaniem zachowań, które wystąpiły w trakcie faktycznego wypadku, co bezpośrednio może zagrażać bezpieczeństwu ruchu drogowego. Innym objawem mogącym utrudniać kierowanie pojazdami może być czynienie wysiłków, aby unikać sytuacji lub miejsc kojarzonych z wypadkiem. Objaw ten, jako wchodzący w skład symptomatologii PTSD może występować samodzielnie, a u kierowców uczestniczących w wypadkach przejawiać się może jako unikanie pewnych rodzajów dróg czy jazdy w określonych warunkach atmosferycznych lub o pewnej porze dnia. Z kolei w przypadku, gdy ze względu na wymagania pracy podroży nie można odłożyć, u kierowców mogą pojawiać się objawy wzmożonego lęku czy napięcia. Sprzyja to większej męczliwości, a w konsekwencji może pojawiać się uczucie irytacji lub rozdrażnienia, negatywnie oddziałujące na właściwe zachowanie na drodze. Mimo wielu dowodów naukowych wskazujących na negatywne konsekwencje uczestnictwa w wypadku drogowym i wynikające z nich możliwe ograniczenia zdolności bezpiecznego kierowania pojazdami, w Polsce nie ma standardów diagnostycznych umożliwiających wyłonienie tych kierowców, u których z tytułu doświadczanych zaburzeń prawdopodobieństwo popełnienia istotnych błędów jest na tyle wysokie, że zagraża bezpieczeństwu ruchu drogowego. Problem wymaga głębokiej analizy zarówno w przypadku sprawców wypadków, jak i ich ofiar. Nie chodzi oczywiście o to, by poszkodowanym ograniczać prawo do kierowania pojazdami, lecz by jak najwcześniej w przypadku zdiagnozowania omawianych zaburzeń udzielić im możliwie wszechstronnej pomocy 6508

specjalistycznej, a także edukować w zakresie psychologicznych następstw wypadków drogowych i ich związku z bezpiecznym kierowaniem pojazdem. 2.2. Leczenie PTSD Ofiary wypadków komunikacyjnych leczący się ze względu na konsekwencje obrażeń somatycznych zazwyczaj wybiórczo informują o współwystępujących u nich dolegliwościach psychicznych. Zwracają uwagę na problemy ze snem, czy niepokój, a pomijają, zgodnie z mechanizmem unikania wspomnień czy rozmów o urazie, inne objawy mogące naprowadzić klinicystę na rozpoznanie PTSD. Tymczasem w diagnozie różnicowej PSTD u osób, u których dominują objawy unikania i wzmożonego wzbudzenia ważne jest stwierdzenie, że objawy te pojawiły się, lub znacznie nasiliły po wydarzeniu traumatycznym, nie stanowią okresowego nasilenia objawów innych zaburzeń lękowych czy zaburzeń nastroju. Ważna jest zatem wiec świadomość lekarza czy terapeuty dotycząca zarówno rodzaju i konfiguracji samych objawów niezbędnych dla sformułowania rozpoznania PTSD, jak i mechanizmu utrudniającego pacjentowi ich relacjonowanie. Bezpośrednim celem podejmowanych interwencji terapeutycznych jest zmniejszenie nasilenia objawów doznawanych przez pacjenta wiążących się z doznawanym cierpieniem i trudnościami w różnych obszarach funkcjonowania. Niemniej ważne jest również zapobieganie odległym społecznym i ekonomicznym konsekwencjom nieleczonego PTSD z uwagi na fakt, iż występowanie zaburzeń psychicznych i somatycznych, upośledzających funkcjonowanie na poziome indywidualnym, rodzinnym i zawodowym jest źródłem kosztów ponoszonych przez system opieki zdrowotnej (leczenie wielu zaburzeń psychosomatycznych będących skutkiem zdarzenia traumatycznego, koszty absencji w pracy, rent inwalidzkich itp.). Stosowane obecnie metody leczenia można podzielić na interwencje terapeutyczne (różne formy psychoterapii i psychoedukacji) oraz metody farmakologiczne. Niejednokrotnie metody te są łączone. Badania dotyczące skuteczności metod stosowanych w leczeniu zespołu stresu pourazowego są znacznie skromniejsze niż analogiczne badania dotyczące skuteczności metod leczenia depresji, schizofrenii czy innych zaburzeń lękowych, niemniej jednak znaczna większość z nich wskazuje na skuteczność psychoterapii poznawczo-behawioralnej jako metody terapeutycznej oraz leków, głównie z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny. Skuteczność tych metod wykazano u około 70% osób poddanych leczeniu [16]. Dla terapeutów pracujących z ofiarami traumy ważne jest znalezienie takich metod i technik oddziaływania psychologicznego, by zapewnić pacjentowi szybką i skuteczną ulgę, a także stabilność uzyskiwanych efektów w czasie. Niestety, większość osób cierpiących z powodu dotkliwych objawów PTSD nie otrzymuje skutecznej pomocy, ze względu na niewielką liczbę ośrodków oraz specjalistów stosujących oparte na podstawach naukowych metody do leczenia tego zespołu [5]. Co więcej, wiele osób nie szuka pomocy psychologicznej w celu poradzenia sobie z przebytym doświadczeniem traumatycznym [1]. Drugim problemem jest sama diagnoza i dobranie odpowiednich metod terapeutycznych. Wszelkie dostępne opracowania dotyczące standardów leczenia tego rodzaju zaburzeń wskazują na konieczność kontynuacji badań nad skutecznością i użytecznością i wydajnością różnych rodzajów oddziaływań terapeutycznych. Jest to o tyle istotne, że interpretacja dostępnych danych staje się niejednoznaczna w sytuacji znacznej dynamiki w czasie objawów zaburzeń związanych z przewlekłym stresem - częstego samoistnego ustępowania objawów w ciągu 6 miesięcy po traumie, a także częstego współwystępowanie PTSD z innymi zaburzeniami psychicznymi takimi jak zaburzenia osobowości, depresja i inne zaburzenia lękowe. Charakterystyka zaburzenia stresowego pourazowego sprawia, że osoby, które mogłyby skorzystać z leczenia - często nie otrzymują go ze względu na nierozpoznanie PTSD albo ograniczoną dostępność adekwatnych metod terapii. WNIOSKI Z informacji przedstawionych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) wynika, iż w krajach europejskich wypadki drogowe stanowią szóstą z najczęstszych przyczyną inwalidztwa i trzynastą spośród najczęstszych przyczyn śmierci. Wydaje się jednak, iż najistotniejszym skutkiem wypadku 6509

drogowego mogą być znaczne koszty psychiczne osób w nich uczestniczących, bez względu na fakt istnienia bądź braku obrażeń spowodowanych wypadkiem. Działania podejmowane w Polsce m.in. przez psychologów, którzy poprzez prowadzenie kursów edukacyjnych i reedukacyjnych dla określonych grup uczestników ruchu, mogą oddziaływać na nich celem zmiany ich postaw, a udzielając pomocy psychologicznej ofiarom wypadków drogowych (bezpośrednim poszkodowanym i sprawcom, oraz pośrednim rodziny ofiar, służby ratownicze, świadkowie) przyczyniają się do poprawy ich funkcjonowania w różnych sferach życia, wpisują się w programy dotyczące poprawy brd - Plan Globalny dla Dekady Działań na Rzecz Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego 2011-2020 (Decade of Action for Road Safety). W ramach tegoż Planu Globalnego kierunkiem działań są m.in. Kształtowanie bezpiecznych zachowań uczestników ruchu oraz System ratownictwa na drogach i opieki powypadkowej. Wobec czego zakłada się, że Państwa Członkowskie, w tym również Polska powinny dążyć do: wzmocnienia systemu zarządzania bezpieczeństwem ruchu drogowego, zwrócenia szczególnej uwagi na sytuację niechronionych użytkowników dróg (pieszych, rowerzystów, motocyklistów) oraz użytkowników publicznych środków transportu, poprawy opieki powypadkowej nad ofiarami wypadków drogowych (w tym także rehabilitacji osób niepełnosprawnych), ulepszenia infrastruktury drogowej, zwiększenia bezpieczeństwa pojazdów, zmiany zachowań użytkowników drogi, edukacji w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego. Działaniami profilaktycznymi na rzecz brd, w jakie włączają się psychologie transportu, ponad wyżej opisanymi, są badania psychologiczne kierowców, które poprzez swoją rolę selekcyjną eliminują z ruchu drogowego te osoby, których poziom sprawności i/lub cechy osobowości czy temperamentu dają przekonanie, że nie będą bezpiecznymi kierowcami, a w przypadku instruktorów i egzaminatorów, że nie będą prawidłowo funkcjonować w zawodzie, zaś przez rolę edukacyjną dostarczają badanemu kierowcy określonej wiedzy na temat poziomu jego sprawności oraz indywidualnych mechanizmów funkcjonowania w ruchu drogowym. Nie należy zapominać również o kampaniach społecznych z zakresu problematyki brd, do których coraz częściej zapraszani są specjaliści (psychologowie), posiadający wiedzę nie tylko na temat aspektów związanych z bezpieczeństwem i funkcjonowaniem kierujących w ruchu drogowym, ale również na temat efektywnych form przekazu. Streszczenie Polska od wielu lat znajduje się w czołówce krajów, w których występuje największa liczba wypadków ze skutkiem śmiertelnym, dlatego też ważnym zadaniem psychologów transportu jest podejmowanie zadań w zakresie profilaktyki bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Działania te polegają z jednej strony na opracowywaniu i przeprowadzaniu stosownych programów, mających na celu zmniejszenie liczby ofiar wypadków drogowych a drugiej strony pomoc osobom, które już takimi ofiarami się stały. W Polsce podejmowanych jest wiele działań profilaktycznych, które adresowane są do różnych grup uczestników ruchu drogowego, którzy należą do odpowiednich grup ryzyka. Nowe zadania jakie stoją przed psychologami transportu dotyczą edukacji i reedukacji kierowców oraz pomocy psychologicznej poszkodowanym w wypadkach (ofiary, sprawcy). Światowa Organizacja Zdrowia przewiduje, że do roku 2020 wypadki drogowe staną się najczęstszą przyczyną przedwczesnej śmierci. Doświadczenie zagrożenia zdrowia lub życia własnego, zagrożenie lub utrata bliskiej osoby w wypadku drogowym, to jedno z najczęstszych doświadczeń traumatycznych. Preventive activities undertaken by traffic psychologists for road traffic safety Abstract Since many years Poland is leading in world statistic on road traffic accidents fatality. Since majority 6510

of traffic accidents is caused by human error, traffic psychologists can play a significant role in improving road safety. Preventive activities are, on one hand carrying out proper campaigns aiming at reducing number of accident fatalities and, on the other hand providing help to people who already suffered in accident. in Poland there are numerous undertaken preventive activities addressed to each risk group. A new challenge for traffic psychologists is to properly educate and reeducate drivers and to provide psychological help to road accident victims and perpetrators. World Health Organization predicts that up to 2020, road traffic accidents will become the main cause of untimely deaths. Experiencing threat of one s self life or health, threat of losing a relative in road accident is one of the most frequent traumatic experience. BIBLIOGRAFIA 1. Ehlers, A., Clark, D. M., A cognitive model of posttraumatic stress disorder. Behaviour Research and Therapy, 38, 319-345, 2000. 2. Gaś Z.B., Psychoprofilaktyka, procedury konstruowania programów wczesnej interwencji. Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej, Lublin 1988. 3. Hołyst B., Kryminologia. PWN, Warszawa 1994, s. 545. 4. Łuczak A., Wymagania psychologiczne w doborze osób do zawodów trudnych i niebezpiecznych. CIOP, Warszawa 2001. 5. Macintosh, B., Hoppitt L., Przetwarzanie poznawcze w lęku. (Przekł. Czernecka K.). W: M. Fajkowska i B. Szymura (red.), Lęk. Geneza, mechanizmy, funkcje. (s.109-138) Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009. 6. Narodowy Program Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego 2013-2020. Krajowa Rada Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego. Warszawa 2013. 7. Nęcki, Z., Postawy i ich zmiana (w): W. Szewczuk (red.), Encyklopedia psychologii. Fundacja INNOWACJA, s. 425, 430, Warszawa 1998. 8. Odachowska E. (red.)., Psychologia zachowań ryzykownych. ITS, Warszawa 2012. 9. Reber A.S., Słownik psychologii. Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2002. 10. Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 13 lipca 2012 roku w sprawie szkolenia osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, instruktorów i wykładowców, Dziennik Ustaw z 14 września 2012 poz. 1019. 11. Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 13 lipca 2012 roku w sprawie egzaminowania osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, szkolenia, egzaminowania i uzyskiwania uprawnień przez egzaminatorów oraz wzorów dokumentów stosowanych w tych sprawach, Dziennik Ustaw z dnia 5 września 2012, poz. 995. 12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 grudnia 2012 roku w sprawie kursu reedukacyjnego w zakresie problematyki przeciwalkoholowej i przeciwdziałania narkomanii oraz szczegółowych warunków i trybu kierowania na badania lekarskie i psychologiczne w zakresie psychologii transportu, Dziennik Ustaw z dnia 7 stycznia 2013r., poz. 9. 13. Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 15 maja 2013r. w sprawie kursów dla kierowców pojazdów uprzywilejowanych i przewożących wartości pieniężne, dziennik Ustaw, Dziennik Ustaw z dnia 24 maja 2013r, poz. 603. 14. Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 17 czerwca 2013 r., w sprawie kursu dokształcającego w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz praktycznego szkolenia w zakresie zagrożeń w ruchu drogowym, dziennik ustaw z dnia 15 lipca 2013r., poz. 809. 15. Sagberg, F., Summary: Driver training, driving experience, and crash risk. TØI Institutefor Transport Economics. Oslo 2002. 16. Strelau, J., Zawadzki, B., Kaczmarek, M., Konsekwencje Psychiczne Traumy. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009. 17. Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej profilaktyki. Warszawa 2000. 18. Tokarczyk E. Cechy psychiczne predysponujące do wykonywania czynności instruktora i egzaminatora. Metodyka badań. ITS, Warszawa 2009. 6511

19. Tokarczyk E., Ucińska M., Naukowe podstawy profilaktyki społecznej w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego (na przykładzie ofiar wypadków drogowych). Kwartalnik Transport Samochodowy 2/2009. ITS, Warszawa 2009. 20. Ucińska, M Tokarczyk, E, Odachowska E., Wpływ czynników psychicznych na sprawność kierowcy. ITS, Warszawa 2012. 21. Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 roku o kierujących pojazdami, Dz. U. Nr 30. poz. 151. 22. Wypadki drogowe w Polsce w 2012r. KGP, Warszawa 2013. 6512