huta ƒ hëta ƒ; ~ szkła s(z)klanô hëta, a. hëta s(z)kła [Na Kaszëbach przódë bëło wiele hëtów szkła, ò czim swiôdczą nazwë, taczé Jeléńskô Hëta, Szklanô Hëta lok Ùta. Gò]; ~ żelaza żelôznô hëta, a. hëta żelazła; w hucie / w hutach w hëcë / w hëtach hutnictwo n hëtnictwò n; ew. w zn. wytop: wëtôpianié n, wëtop m hutniczy ad hëtny, hëtniczi, metalurgiczny; wyroby ~cze hëtn(icz)é metalurgiczné wërobë / produktë / fabrikatë; przemysł ~ przemësł hëtny / hëtniczi / metalurgiczny hutnik m hëtnik m { hëtnik in = mieszkańc wsë Hëta } huzar m ùzara m [pl: ti ùzarzë ùzarowie; tëch ùzarów; Rôz przódë za Miemca bëlë w Starogardze ùzarzë. Jak nen ùzara kòniowi kòlińcama przez brzëch przejachôł, to tegò kònia nicht zatrzëmac ni mógł, tak òn szedł. - Sy Regiment / kaszarë ùzarów. Ja] huzarski ad ùzarsczi, ùzarów; po ~sku pò ùzarskù huzia! int okrzyk naśladujący wtargnięcie z hałasem: ùbùdó! ùbùdu!; okrzyk wypędzania kur: hùcz kùr! hùcz / hecz / ùecz kùr!; szczucie psa: hesje! hùsje ùsje / eksje! hes! hùs! Ra hùsz! / ùs! / ks, ks! / bierz!, nëże! hybryda f hibrida f 1. biol òsobnik pòwstałi ze skrziżowaniô dwùch geneticznie różnëch òsobników, mieszańc (np. mieszańc rasowi) m; 2. jęz słowò złożoné z elementów nôleżącëch do dwùch różnëch jãzëków hybrydowy ad hibridowi, miészóny; napęd ~ nanëk / napãd hibridowi / miészóny hyc! int hop(la)! hycel m 1. rakôrz, scërzôk m; łapôcz psów Gò; 2. fig scyrz, szorf, niegòdzëjôsz, paskùda, paskùdnik, smród, smierdzel m { szorf niem. - dosł. strëp} hydra ƒ hidra ƒ smòk wielogłowi hydrant m hidrant m [Hidrant gasniczi / strażacczi. Gò] hydrantowy ad hidrantowi hydrauliczny ad hidrauliczny; instalacja ~na jinstalacjô hidraulicznô; hamulce z ~nym wspomaganiem hamùlce z hidraulicznym wspòmôganim; siłowniki ~ne sëłowniczi hidrauliczné hydraulik m hidraulik m [Réra je zasztopónô, spłóczka nie graje (nie fónksnérëje / nie spłókiwô), trzeba wezwac hidraulika. Gò] hydraulika ƒ hidraulika f hydroplan m hidroplan m - samòlot / fliger chtëren mòże lądowac / òsadac na wòdze hydrotechnika ƒ hidrotechnika ƒ technika wòdnô hydroterapia ƒ hidroterapiô ƒ, wòdné lékarzenié, léczenié / lékarzenié wòdą hymen zob. błona 7 hymn m himn m; ew. (ùroczëstô) piesniô / spiéwa ƒ; ~ narodowy nôrodny / nôrodowi himn hymnowy ad himnowi hymnodyczny ad himnodiczny I i cj i, lok ë; arch ôs (por. pol. oraz ); ew. a, téż, a téż [Wzął sã i szedł. I tu i tam psë bòso chòdzą. Sy Chùdémù ë sadło z masłã nick nie pòmòże. Ra Tata ôs mëma ju nie żëją. Ta panna bëła młodô ôs piãknô. Niasta sedzy lik doma ôs płacze. Lz]; i tu i tam i tu i tam [I tu i tam psë bòso chòdzą. Sy]; ja i ty jô i / ë të; ciebie i mnie cebie i / ë mie; nas i was nas i / ë waju; i on to wie on téż to wié a. i on to wié; i cóż? i co / cëż terô?, a terô co?, i cëż?, i co?, i owszem kò pewno / i pewno / téż pewno!; i bardzo chętnie i baro rôd / chãtno; pisze i pisze pisze i / ë pisze ibis m orn jibis m ich zob. oni ichtiologia ƒ jichtiologiô [ti gii] ƒ, wiédzô o rëbach 515
idący zob. iść idea ƒ jidea deja [ti (ji)deji], mësl(a), ùdba; ew. sprawa, rzecz ƒ, pòmësł pol., zamiar m, zadanié n { mësl(a) = pol. myśl, pomysł; ùdba = pol. a) zamiar, plan, projekt, pomysł; b) zdanie, mniemanie, pogląd; c) urojenie, wmówienie sobie; d) dziewczyna, co do której ktoś ma poważne zamiary: ukochana} [Kò arcybiskùp (...) ju dôwno ò tim mësli, bòc to je jegò ùdba, ùdba wiôlgô i smiałô, jakbë pò dwasta latach wzbùdzëc pòlską kòrónã. Sy]; ~ przewodnia głównô / przédnô / ew. prowadnô ùdba / mësl(a) jidea / deja; w służbie idei w służbie (ji)deji / deji / sprawë; wierność idei wiérnosc (ji)deji / sprawie. Por. pomysł idealista m jidealista, dejownik Tr m; ew. w zn. uparciuch: ùdbôcz, ùdbélc, ùpartélc m; w zn. entuzjasta: zapôlińc; ew. gòrliwc m. Por. ideowiec, marzyciel idealistka ƒ jidealistka ƒ; w zn. dziewczyna / kobieta uparta: ùdbélcka, ùpartélcka f; w zn. entuzjastka: zapôlińcka f. Por. marzycielka idealistyczny ad jidealisticzny; ew. w zn. ideowy dejowi; ew. w zn. doskonały, wyidealizowany: doskònałi, wëjidealizowóny. Por. wymarzony, nierealny idealizm m jidealizm m, dejowizna Tr ƒ; ew. dążenié do doskònałoscë; ew. przesadné wëmôgania idealizować v jidealizowac (cos); ew. widzec w czim doskònałosc / jideał (nie widzec wadów / felów / skazów); ew. robic z czegòs swiãtosc. Por. ubóstwiać idealizowanie n jidealizowanié n, przedstôwianié czegòs jakò doskònałosc / jideał / cos doskònałégò (bez wadów) idealnie adv jidealno, doskònale; ew. bez jaczikòlwiek wadë / felë / skazë. Por. doskonale idealność ƒ jidealnosc, doskònałosc f. Por. ideał idealny ad jidealny, doskònałi, bez wadë / felë / skazë. Por. czysty, doskonały, nieskalany ideał m jideał, Tr: dejał m; ew. wëjidealizowóné wëòbrażenié czegò, wëjidealizowónô ùdba; ew. swiãtosc f, rzecz / òsoba doskònałô; ò òsobie: sama doskònałosc,ùòsobienié,w doskònałoscë -łotë {ùdba - zob. idea}; ~ (przykład, wzór) do naśladowania przëkłôd / wzór / mòdło do nasladowaniô / do szlachòwaniô (za nim); ~ły młodości deje / jideałë (ew. marzenia, wiôldżé ùdbë) młodoscë; wierność ~łom wiérnosc dejóm / jideałóm; postępowanie wbrew ~łom pòstãpòwanié wbrew (a. wprzék) jideałóm identycznie zob.. jednakowo, podobnie identyczność ƒ jednakò(wò)sc, jidenticznosc, tożsamòsc (pol.), juwernosc -nota neol ƒ, to samò, ten sóm ôrt (a. tip / rodzôj / gatënk); ew. pòdobieństwò n. Por. tożsamość identyczny zob. jednakowy, podobny identyfikacja f jidentifikacjô f [ti -cji]; ew. ùstaliwanié / stwierdzanié / sprôwdzanié tożsamòscë czegòs, rozezn(ôw)anié / rozpòzn(ôw)anié / (ù)pòrządkòwanié (pòdług pòdobieństwa / taczich samëch znank / céchów); ew. przërówn(yw)anié (pòdobnëch rzeczi), wëbiéranié (spòmidzë jinszich rzeczi / òsób tëch, jaczich szukómë) n identyfikować v jidentifikòwac (cos); ew. rozeznawac, rozpòznawac, rozszlachiwac Tr, rozróżni(w)ac (strzód pòdobnëch rzeczi), pòrównëwac (pòdobné rzeczë), wëbierac / dobierac (cos pòdług wëzdrzatkù / znank / céchów); ew. w zn. ustalać czyjąś tożsamość: sprawdzac / ùstalac / badac czëjãs / kògòs tożsamòsc / jidenticznosc; ~ się z czym / kim jidentifikòwac sã / parłãczëc sã z czim (a. kògùm), ùznawac cos za swòje, pòczuwac sã do związkù z czims / kògùms; ew. bëc na jedno z czims / kògùms 516
ideografia ƒ jideografiô Tr dejografiô [ti fii] ƒ, pismò symbòliczné / hieroglificzné / òbrôzkòwé ideograficzny ad jideograficzny dejograficzny, symbòliczny, hieroglificzny -fòw, nacéchòwóny w spòsób symbòliczny, òddóny za pòmòcą symbòlów / hieroglifów ideolog m jideolog m ideologia ƒ jideologiô [ti gii] ƒ ideowiec m jideówc Tr dejówc(a) m [tegò jideówca / dejówcë / -wca], człowiek òddóny jaczi deji / ùdbie; ew. czł. uparcie realizujący plany: ùdbôcz, ùdbélc, ùpartélc m; w zn. zapaleniec, entuzjasta: zapôlińc, entuzjasta, żart: gòrliwc, fanatik m; zwolennik (jakiejś idei): przëstojnik / stronnik / żart wëznôwca m (jaczis deji / sprawë). Por. idealista ideowy ad jideowi dejowi idiocieć v głëpiec, a. bëc / stawac sã / robic sã corôz głëpszim idiom m jidiom, zwrot (zwrot jãzëkòwi) m apartné, włôscëwé dlô dónégò jãzëka pòwiedzenié a. słowò idiomatyczny ad jidiomaticzny idiomatyka f jidiomatika f - 1. nôùka / ùczba ò jidiomach; 2. zbiór / słowôrz jidiomów idiomatytzm zob. idiom idiota zob. głupiec idiotycznie zob. głupio idiotyczny zob. głupi idiotyzm zob. głupota, głupstwo idylla ƒ jidilla; ew. wësniónka Tr [ti jidillë, wësniónczi] ƒ; ew. szczescé n, szczeslëwé / spòkójné / wëmarzoné / beztrosczé / dostatné żëcé; ew. żart rôj (rôj na zemi), żëcé jak w niebie / jak pączk w masle / jak ù Pana Bòga za piéckã / jak za cara / jak ù mëmë idylliczny ad jidilliczny, wësniony, wëmarzony; ew. miłi, spòkójny, ùbëtny, mirny, beztrosczi i dostatny idzie(my) zob. iść igielny ad jigłowi ( lok jeglowi); uszko ~ne jigłowé ùszkò igiełka ƒ jidżełka ƒ, môłô jigła iglasty ad jiglati jiglasti, jiglënowi jiglëniany (in = jałówcowi); drzewo ~ste jiglënowé / jigla(s)té drzéwiã / drzewò iglica ƒ 1. jiglëca, jidżelnica f; wieża z ~cą wieżô z jiglëcą / jidżelnicą; 2. bot bòcónnik m, bòcónowiczé n, bòcóné nóżczi, bòcóné nosë - Sy igliczka ƒ jiglëczka, jidżelniczka ƒ igliwie n jiglëna f, jiglëwié ( lok jaglëwié) n { jiglëna in lok = jałówc}; ~ sosnowe chójkòwô / chòjowô / sosnowô jiglëna, chòjkòwé / chòjowé / sosnowé jiglëwié igliwiowy ad jiglënowi (in = jałówcowi), jiglëwiowi; kąpiel ~wa jiglënowô kąpiel; kąpiel / kąpanié w jiglënach / z jiglënama igloo n jigloo n [wym. Jiglu]; bùdinôszk / dómk z lodu / lodowi igła ƒ jigła (lok: jegła jegla); zdr jidżełka f; ~ magnesowa magnétowô magnesowô / magneticznô jigła; ~ sieciarska klészczka ƒ [Kòżdi rëbôk mô biertkã (in: bierc - klock z drzewa ùżiwóny udo tworzeniô òczków i regulowaniô jich wiôlgòscë) i klészczkã. Klészczką zesziwają sydła (sydła na rëbë, tj, jadra, sécë). - Sy]; prosto spod igły z jigłë zjãti / wëjãti Sy, prosto spòd jigłë, czësto nowé (ekspr: szpël nowé); z ~ły widły (z)robić (z)robic z jigłë widłë / z mëdżi (a. ze skògòla) wòła - zob. przesadzać, -dzić; szukać ~ły w stogu siana szëkac jigłë w stogù sana; ew. cos je w kòrcu makù, tzn. cos przepadło, jak jigła w stogù / w kòpicë sana 517
ignorancja ƒ niedoùczélstwò, niedoùctwò n; ew. jignorancjô [ti cji]; niewiédzô ƒ; ew. nieznajomòsc czegò; môłô wiédzô / słabé pòjãcé / brak pòjãcégò ò czim; brak rozeznaniô w czim, brak zajinteresowaniô czim; ew. òbòjãtnosc f, ignorant m niedoùczélc, niedoùczk, jignorant; ew. niefachówc [tegò chówca] m, czł. bez pòjãcégò (a. ò słabim pòjãcym) ò czim, czł. mało / słabò / ledwie rozeznóny w czim ignorować v jignorowac rzad / pòmijac cos / kògòs; nie dawac bôczeniégò / nie zważac na cos / kògòs; nie czerowac sã / jinteresowac sã za czim; nie brac czegòs / kògòs pòd ùwôgã; nie zastanawiac sã nad czim; przechòdzëc nad czim / wedle czegòs / kògòs òbòjãtno, miec cos / kògòs za nic; òstawic bez òdpòwiescë -wiedzë ignorowany ad jignorowóny, pòmijóny, nie bróny pòd ùwôgã, jakbë nie zaùważony, pòtraktowóny òbòjãtno / letkòwôżąco / z letkòwôżenim; òstawiony bez òdpòwiescë -wiedzë igrać v grac, jigrac rzad, bawic sã, zabawiac sã; ew. w zn. droczyć się: przecëwiac sã [òn graje / jigrô / sã bawi / sã zabôwiô / sã przecywiô; nie (ji)grôj] [Nie (ji)grôj z kòtã, bò cã drapnie. Ce]; ~ z ogniem jigrac / bawic sã / zabawiac sã z ògniã; arch madac z ògniã (Lz) [Nie madôj z ògniã, bò sã ùszczisz. Lz]; ~ z niebezpieczeństwem jigrac z niebezpieczeństwã; nierozwôżno / niebezpieczno sã bawic / zabawiac, narażac sã na niebezpieczeństwò; ~ ze śmiercią przecëwiac sã / jigrac ze smiercą [òn sã przecywiô]; ew. narażac sã na smierc, narażac żëcé, rizykòwac żëcym [òn narôżô (sã) / rizykùje]. Por. droczyć się, figlować, żartować igraszka ƒ fraszka; ew. ùcecha, zabawa, rozegracjô f; ew. zôbôwka, pol. jigrôszka Gò f = bawidło n; to jest dla niego ~ką (łatwym zadaniem) to je dlô niegò fraszka / szpôs / prostô rzecz / letkô / łatwô sprawa, letczé / łôtwé zadanié; to nie je dlô niegò nic (nic trudnégò); bomba nie może być ~ką w nieodpowiedzialnych rękach bómba ni mòże bëc zôbôwką w nieòdopòwiedzalnëch rãkach; ~ (wybryk, dziw) natury figel / dzyw / cud / dzëwadło nôtërë; być / stać się dla kogoś ~ką bëc / stac sã dlô kògòs zôbôwką / bawidłã / ew. rub: smiecã / pòmiotłã; być / stać się ~ką losu bëc / stac sã òfiarą / zôbôwką / jigrôszką (Gò) losu (a. namienieniégò) / zdebłã szmërgónym wichrama żëcégò; ew. pòniewierac sã, żëc w pòniewiérce; zaznac (w żëcym) rozmajitëch biédów; zaznac dobrégò i złégò; òszmakac chleba z niejednégò pieca; miec wiele (dobrégò i lëchégò) przeszłé. Por. fraszka, figiel igrzyca: ~ przyziemna bot brzëtewka ƒ, kòlcatô trôwa igrzysko n jigrzëskò n, jigrë, jigrzëska pl; ~ska olimpijskie jigrzëska (ew. zawòdë / biôtczi / walczi / rozgriwczi) òlimpijsczé ikra ƒ kro lok jikro n, arch mrzost m, pl: kra { jikro, lok kro in = pol. łydka (u nogi) zob.} [Kro òd sledza. Rëbë mają kra abò mlécze. Në i co? Mëszé kro. (żart) Chto, co, mëszé kro, na pòlëcy slédz, wez tã mësz, a zjédz. (òdliczanka) Sy] ikrzak m niérzchnô rëba (arch mrzostowô rëba), niérzchnica ƒ ikrzenie się n (tarło) niérzch (lok nirzch niërzch), lok luk, arch mrzost m [Rëbë są na niérzchù. Òb niérzch rëbë są baro ùmiarté (chùdé). Rëbë zjôwiają sã na luk. Rëbë mają na zymkù swój luk. Sy Rëbë jidą terô na niérzch. Tam, dze je na snôdzëzna, rëbë mają swój niérzch. Rëbë mają latos dobri niérzch, bò je cepłi zymk. Ra Szczëczi mrzost. Lz]; miejsce ~nia (tarlisko) zalëgniszcze, niérzchlëskò, nierzchòwiszcze ( lok jérzchòwiszcze) niérzchlowiszcze n, niérzchnica ƒ, môl niérzchnieniô { zalëgniszcze por. lëgnąc sã lãgnąc sã = pol. lęgnąć się} [Tu rëbë mają swòje niérzchlëskò. Tu rëbë mają swòje zalëgniszcze. - Sy] ikrzyć się nierzchnąc sã (lok: nirzch- niërzch- jérzch-), lukòwac sã lok, arch mrzostowac sã [Jidze zymk, bądą sã wnet rëbë niérzchłë. Rëbë sã lukùją. Sy Terô, ò 518
tim czasu sã rëbë niérzchną. Gò Nôwicy rib sã mrzostëje w snôdczi wòdze. Lz]. Zob. wyikrzyć się,wyikrzony ilasty zob. iłowaty ile prn wiele(ż), kùli(ż) ( kùle(ż), rzad jile(ż), lok kùlkò; ew. co, cëż [Za kùliż dni të bądzesz doma? Tegò nicht nie wié, kùli jô sã najiszczã. Dôł mù drzewa, kùle kònie mògłë ùcygnąc. Kùleż gòdzyn të robił? Kùlkò to kòsztô, tëlé tobie dóm. Sy Wezce so pieniądze (pieniãdze), kùli wë chcece. Kùli pieniądzy jô ce móm dac? To warało kùlkò ksãżëcy. Òn nie chcôł pòwiadac, kùle pieniądzy (pieniãdzy) òn miôł w miészkù. Kùle pieniądzy òn żądôł, tëlé òjc mù dôwôł. Dôsz mie tëlé, kùle jô bë mógł pòd pazëchą niesc. Òn miôł dostac tëlé pieniądzy, kùle òn le chcôł. Kùleż pieniądzy të môsz? Kùleż tam jich lecało? Kùleż na ce kląc trzeba. - Lz]; ~ masz lat? wiele(ż) / kùli(ż) të môsz lat? a. jak të jes stôri? a. w jaczim të jes wiekù?; ~ to kosztuje? wiele(ż) / kùli(ż) (ew. rzad: co / cëż) to kòsztô / kòsztëje? a. jak drodżé to je?; ~ to kosztowało? wiele(ż) / kùli(ż) (ew. rzad: co / cëż) to kòształo / kòsztowało? a. wiele(ż) / kùli(ż) të za to dôł / zapłacył?; niech to kosztuje ~ chce niech to kòsztëje / kòsztô, wiele / kùli chce; ~ razy? wiele / li razy? ew. jak czãsto?; o ~ pamiętam, to... żlë / żelë / eżle jô pamiãtóm to...; tëlé, co jô pamiãtóm / co mògã pamiãtac, to... ò wiele / na kùli jô pamiãtóm / mògã so wdarzëc / mògã pamiãtac, to...; o ~ wiem, to... ò wiele / ò jile jô wiém, to...; (na) tëlé, co jô wiém, to...; o ~ to możliwe, prosiłbym... (ò / na) wiele / (ò / na) jile to je mòżlëwé / mòżebné; wiele (a. tëlé, co) bë szło / bë sã (ù)dało / bë mógł; Bù: jile mòżnoscë; ew. w miarã mòżlëwòscë / -scy / mòżnoscë / -scy / mòżebnoscë / -scy; ~ można tak pracować (harować)? wiele(ż) / kùli(ż) ( kùle(ż) / jak długò mòże (człowiek mòże) tak robic (rakòwac / sã szarpac)? ilekolwiek prn wiele / kùli ( kùle) bë nie bëło; wiele / kùli bë ni miôł; ew. równo jak wiele (= pol. obojętnie ile, obojętnie jak wiele); ~ by nie miał pieniędzy, on je wszystkie wyda kùli / wiele bë ni miôł pieniãdzy -niądzy, òn wszëtczé wëdô; ~ razy zob. ilekroć. Por. ilukolwiek ilekroć prn wiele / kùli ( -le) razy; ew. za kòżdim razã / kòżdi rôz, czej...; w zn. gdy tylko: jak / czej le(no); ~ przyjdzie wiele / kùli razy przińdze a. jak / czej le przińdze; ~ przyszedł, zawsze dostał cukierka za kòżdim razã, czej przëszedł, dostôł bómka ileś prn czile(s), pôrã; on tam był ~ lat òn tam béł czile(s), pôrã lat; już ~ razy im to mówiłem, ale i tak mnie nikt nie słucha jô jima to ju czile(s) / pôrã razy gôdôł, ale i tak mie nicht nie słëchô ileż zob. ile iloczas m jęz Tr, Mc: dołżëna f, Gò: jiloczas m { dołżëna neol - òd arch: dołdżi = dłudżi} iloczasowy ad jęz jiloczasowi iloczyn m mat zwielëna ƒ (Tr, Rkj), jiloczin m (Gò) [ti zwielënë]: ~ funkcji / zbiorów zwielëna fónkcji / zbiérów (Rkj) iloletni ad (w pytaniach) wielelatny wieleżlatny, kùli(ż)latny; ew. jak stôri, wiele(ż) / kùli(ż) lat òn(a) / òno / to mô? [Wieleżlatné je to wino? (wiele / kùli lat òno mô? jak długò stoji / leżi w bùdlach?) Gò] ilometrowy ad (w pytaniach) wielemétrowi wieleżmétrowi / kùli(ż)métrowi; ew. jak dłudżi, jaką długòsc to mô? [Kùliżmétrowi (jak dłudżé) są te déle (wiele / kùli òne mają métrów; jaką długòsc òne mają)? Gò] iloprocentowy ad (w pytaniach) wieleprocentowi wieleżprocentowi / kùli(ż)procentowi; ew. wiele(ż) / kùli(ż) procent to mô? [Wieleprocentowi / 519
kùliprocentowi je ten szpértus / a. szprit (wiele(ż) / kùli(ż) procent alkòhólu òn mô)? Gò] iloraz m mat wielerôz (Rkj), rezultat / wënik dzeleniégò [tegò wielerazu; te wielerazë, tëch wielerazów, w tëch wielerazach]; ~ funkcji mat wielerôz fónkcji; ~ inteligencji wielerôz jinteligencji (por. inteligencja) ilościowo adv razã (wszëtczégò razã), w całoscë, w grëpie, w sëmie; ew. jiloscowò, tëlkòscowò (- Gò), Tr: wielotno {por. ilość}; ~ było tego niewiele, za to jakościowo... wszëtczégò razã / w całoscë nie bëło tegò wiele, za to jakòscowò... ilościowy ad jiloscowi, tëlkòscowi (- Gò), wielotny (Tr); doticzący jiloscë / tëlkòscë {por. ilość}; stosunek ~ stosënk jiloscowi / tëlkòscowi (stosënk czegòs do czegòs jinszégò); różnica ~wa różnica w jiloscë / tëlkòscë ilość ƒ jilosc, rzad tëlkòsc (Sy); ew. liczba, waga (masa), ciężar: lëczba, wôga f, cãżôr m [Nie dbajã ò tëlkòsc, le ò jakòsc. Na tôrgù (na targù) bëła takô tëlkòsc lëdzy, że sobie człowiek nawet łokcama ni mógł drodżi wërobic. Sy W jaczi jiloscë wòdë trzeba tã farbã rozpùscëc / rozceńczëc? Gò]; jakaś, niewielka ~ mało, dosc mało, mało co, niewiele, cos(kòlwiek), (le) përznã / kąsk / trochã / zdebło / lok cządło n; jakôs (niewiôlgô / môłô / drobnô) tëlkòsc / jilosc [Co të tak mało tegò wzął, to le je cządło (përznã, zdebło). Sy]; pewna (nieokreślona) ~ jaczis / pewien dzél / cząd; jakôs / pewnô jilosc / tëlkòsc { cząd = pol. a) okres czasu; b) odcinek drogi; c) pewna ilość, część = in. rzad cządło n}; znaczna (większa) ~ wiele, dosc wiele, dosc tëlé; ew. znaczny / wikszi dzél / cząd, a. niemôłi / dosc wiôldżi dzél / cząd; ew. grëp(k)a, masa f, szmat m [Nôwikszi cząd (dzél) pòla je zesekłi. Òni mëslelë wiôldżi cząd pieniãdzy zarobic, a timczasã stracëlë. Zarobił jem szmat (grëpã) pieniãdzy. - Sy]; w wielkiej ~ści w trëmąda, masowò, całima rzmama / grëpama / fórama; wielka / największa ~ wiele, nôwi(ã)cy; wiôlgô / nôwikszô jilosc / tëlkòsc [Sznaps piti w miarã nie szkòdzy nawet w nôwikszich jiloscach (żart - wedle Zygmunta Nowakòwsczégò-Tempczi). Gò]; zob. mnóstwo. Por. część, kawał, liczba, obfitość ilu prn wiele(ż), kùli(ż) ( -le(ż), rzad lok: kùlkò, jile {w kasz. się nie rozróżnia ile, ilu}; ~ was tam pojechało? wiele(ż) / kùli(ż) / ew. jak wiele waju tam (pò)jachało? ilukolwiek prn wiele / kùli / kùli le; ew. równo jak wiele (= pol. obojętnie ilu, obojętnie jak wielu); ~ ludzi by nie przyszło, dla wszystkich znajdzie się zajęcie wiele / kùli lëdzy bë nie przëszło, dlô wszëtczich sã naléze zajãcé; ~ ludzi przyjdzie, musimy ich jakoś pomieścić równo jak wiele lëdzy przińdze, mùszimë jich tu jakòs pòmiescëc / òbrëmic iluminacja ƒ òswietlenié n, jiluminacjô [ti cji] ƒ iluminator m 1. oświetleniowiec, specjalista od oświetlania imprez rozrywkowych: jiluminatór [tegò natora], widôrz Gò, rozwidnik Tr m; 2. okienko w burcie a. kajucie statku: bùlaj m; ew. òczenkò n; 3. grafik ozdabiający rękopisy / druki w średniowieczu: jiluminatór, grafik, òzdôbiôcz (òzdôbiôcz pismionów) m iluminować v 1. jiluminowac, òswiéttlac òswietliwac; 2. jiluminowac, òzdabiac pismiona [òn jiluminëje / òzdôbiô] ilustracja ƒ òbrôzk; ew. malënk (= pol. malunek), céchùnk (= pol. rysunek) m, jilustracjô [ti cji], zòbrazëna Tr; ew. grafika f, przedstawienié wëòbrażenié n (np. graficzné przedstawienié); ew. szkic m = niedbałi céchùnk ilustrator m jilustratór [tegò tratora], zòbrôzca Tr; ew. céchòwnik (= pol. rysownik), malôrz m; ew. grafik m ilustrować v 1. jilustrowac; ew. céchòwac (= pol. rysować), malowac, Tr: zòbrazëwac, zòbrôzkòwiwac; ew. wëkònëwac a. robic òbrôzczi / malënczi / céchùnczi / jilustracje; ew. òpatrzëc òbrôzkama itd. a. zaòpatrzëc / zaòpatrëwac w òbrôzczi itd. 520
2. òddawac słowama w fòrmie òbrazowi, jilustrowac, òbrazowac, òdmaliwac / przedstawiac słowama, òpòwiadac w fòrmie przëkładów zdarzeniów wzãtëch z żëcégò [Przëkłôd to mòże bëc fakt, òpòwiedzóné zdarzenié, jaczim sã òbrazëje / jilustrëje jaczés twierdzenié. Gò]. Por. zilustrować ilustrowany ad jilustrowóny, Tr: zòbrazowóny, zòbrôzkòwóny; ew. òpatrzony / òzdobiony / òbstrojony òbrôzkama / céchùnkama / malënkama / jilustracjama / ew. grafikama; ew. zaòpatrzony w òbrôzczi / jilustracje itd. ilustrujący ad przedstôwiający / òdd(ôw)ający òbrazowò / w fòrmie òbrôzka (ew. òddô(w)ający słowama) jaczés zdarzenié; oto (tu mamy) przykład ~ sposób taki myślenia hewò (tu mómë) przëkłôd przedstôwiający / òddôwający taczi spòsób mëszleniégò iluzja ƒ 1. w zn. sztuczki magiczne: òmanë, czarë, jiluzje pl, jiluzjô [ti zji] ƒ, kùńszt magiczny, sztë(cz)ka magicznô, sztë(cz)czi magiczné; por. oszustwo; 2. przywidzenie, złudzenie, halucynacja: òmana ƒ, ùwid, zwid m, ùrojenié, złudzenié n, pl: òmanë, ùwidë, zwidë, złudzenia { òmana in = pol. a) sobowtór; b) błędny ognik; c) zły duch; ùwid / zwid m - Tr, zwidë pl Gò; złudzenié n Lz} [To ce sã napewno zdôwało, to le bëła òmana. Ten miéwô różné ùwidë. Co të pòwiôdôsz, môsz të ùwidë? - Sy Wszëtkò to je le złudzenié. Lz]; 3. złudzenia - zob. mrzonki iluzjonista m òmanownik Tr, jiluzjonista m. Por. czarodziej iluzorycznie adv złudno -nie, nierealno; ew. bezpòdstawno. Por. naiwnie, marzycielsko iluzoryczność f złudnosc, nierealnosc f. Por. iluzja, naiwność iluzoryczny ad milny, milący, złudny, łudzący, ùrojony, nierealny, fikcyjny, bôjkòwi, zwòdniczi, maniący; ew. jiluzoriczny, figl mglësti, dôczny dôczësti, zadôczny; ew. òparti na òmanie / na złudzenim / na złudzeniach / na marzeniach / na pòbòżnëch żëczbach / żëczeniach, òderwóny òd żëcégò. Por. bezpodstawny, oszukańczy, zawodny ił m jił, Tr: mòdrzéń m, glëna ƒ [Glëna to je ôrt jiłu.]; ~ marglowy margel mardżel m, marglowi jił; ~ żelazisty żelezëna ƒ. Por. aluwium iłołupek m łupk m (łupk jiłowi); twardy łupek, z którego wyrabiano dachówki a. dawniej tabliczki do pisania: szifer m [Tôfelka / dakówka ze szifru. Gò] iłowacieć v jiłowacëc, stawac sã jiłowati / glëniasti iłow(at)y ad jiłowati; ew. glëniasti, Tr: mòdrzéniowi im 1. prn jim; ew. czim [Czim wicy chto mô, tim wicy chce. Jim ùmiarszô wsza, tim òna barżi grëze. Sy Jim kòt starszi, tim ògón cwiardszi. Ra]; ~ predzej, tym lepiej jim / czim chùtczi, tim lepi; ~ starszy, tym głupszy jim / czim starszi, tim głëpszi; ~ dalej w las tym więcej drzew jim / czim dali w las, tim wicy drzéw; 2. odp. na pytanie komu w liczbie mnogiej: jima jim [Òddôj to jima. Jima òni pòstawilë kawã, a jô pòprosył ò harbatã. - Gò] imać (się) jëmac jimac (sã), łapac (sã), chwatac (sã) [òn sã jimô / łapie / chwôtô] {kasz. jimac téż ò farbie farwie [Farwa nie jimô (farwa nie kleji sã do scanë). Gò]}; jego się choroby nie imają jegò sã chòroscë chòrobë nie jimają / nie chwôtają; jegò chòrobë nie bierzą; ~ się różnych sposobów / zajęć (robót / fachów) jëmac sã / chwatac sã (ew. próbòwac) rozmajitëch (a. wszelejaczich) spòsobów / zajãców (robòtów / fachów) [Òn sã jimôł rozmajitëch robòtów / brôł sã za rozmajité robòtë, żebë le przeżëc. Gò] imadełko n jimadełkò n imadło n jimadło n, przest. szrubsztok, Tr: scyskôcz m 521
imaginacja ƒ fantazjô, wëòbrazniô; ew. jimaginacjô f [ti -cji]; ew. zmëszlenié / zmiszlanié / wëòbrôżanié / przedstôwianié so(bie) czegòs; fantazérowanié n. Por. fantazja, wyobraźnia, rojenie, marzenie imaginacyjny ad wëòbrażony, zmëszlony, wzãti z fantazji / wëòbrazni. Por. fantastyczny, urojony, wymarzony imaginować (sobie) v wëòbrażac / przedstawiac / zmëszlac (so, sobie), fantazérowac. Por. fantazjować, roić, marzyć, wyobrażać (sobie) imbir m jingber (Ra) ( jingwer Ra jinber Ma) m [Karczmôrz z jinberu, kòrnusu i bëtru zléwôł. Ma]; wódka zaprawiona ~rem jingberka ( jingwerka) f (Ra) imbirowy ad jingberowi ( jingwerowi) imbryk m 1. dzbanek do parzenia herbaty: zbónk, zbónuszk n, zbónk do harbatë; ew. harbatnik (Tr) m; 2. naczynie do gotowania wody zob. czajnik imć (skróc jegomość) jegòmòsc m, jimòsc ƒ. Por. pan, pani imieniny pl jimieninë pl; obchodzić ~ òbchòdzëc òbchadac / swiãcëc / fëjrowac (niem.) jimieninë [òn òbchòdzy / òbchôdô / swiãcy / fëjrëje] imienniczka ƒ jimienniczka, Tr: równomiónka ƒ imiennie adv pò mionie, rzad pò jimieniu -nim; wedle miona / jimieniô -niégò; ew. Tr: mionowò imiennik m jimiennik, Tr: równomiónk m imienny ad mionowi, jimienny; głosowanie ~nne jimienné głosowanié [Zebróny przëstąpilë terô do jimiennégò głosowaniô. Ra]; imiesłowowy ad mionoczasnikòwi imiesłów m gr mionoczasnik m (Mc); ~ współczesny terôczasny mionoczasnik Mc; ~ przysłówkowy - przëczasnikòwi mionoczasnik Mc imię n miono, rzad jimiã, jimiono n { miono in = a) rzad arch: nôzwëskò; b) nazwa} [Jimiã jak wimiã, a przezwëskò (nôzwëskò) jak szëflëskò. Sy]; ~ chrzestne chrzestné miono; ~ własne swòjé / włôsné miono; ~ i nazwisko miono / jimiã i nôzwëskò; jak ci na ~? jak môsz na miono? a. jaczé môsz miono / jimiã? a. jak sã nazéwôsz / zwiesz? a. rzad: jak cebie zwią / wòłają?; imieniem mionã; rzad: jimieniã, jimionã [Szkòła mionã Òbrońców Westerplatte. Gò]; nazywać / zwać kogo po imieniu nazewac / zwac kògò pò mionie / pò jimieniu / mionã / wedle (a. pòdług) miona [òn nazéwô / zwie]; nazywać rzeczy po imieniu nazewac / zwac rzeczë pò mionie / pò jimieniu / wedle jich miona; gadac prosto (a. prosto w òczë), ò co chòdzy / ò co sã rozchòdzy; nadawać czemuś ~ / nazwę nadawac czemùs miono; czynić coś w czyjeś / jakieś imię robic (a. czënic) cos w czëjes / jaczés miono / w jimiã; w ~ czegoś się poświęcać / czegoś wyrzekać w miono czegòs sã pòswiãcywac / czegòs wërzekac; czynić coś w czyimś / jakimś imieniu robic (a. czënic) cos w czëjims / jaczims jimieniu / mionie; apelować / występować w swoim imieniu apelowac / wëstãpòwac / prosëc (sóm) òd sebie / w swòjim / włôsnym jimieniu / mionie; szkodzić czyjemuś dobremu imieniu szkòdzëc czëjemùs / kògòs dobrémù mionu mionowi / jimieniu; ew. psëc / kalëc kògòs dobré miono; ew. zniesławiac / òsławiac / òczerniwac kògòs; w~ Ojca i Syna i Ducha Świętego w miono Òjca i Sëna i Dëcha Swiãtégò no, to na ~ Boskie në, tej na jimiã / miono Bòsczé imigracja ƒ jimigracjô [ti -cji] ƒ, nôpłiw m (nôpłiw / dopłiw lëdzy); ew. przëbiwanié, przëjéżdżanié, òsedliwanié sã, zamieszkiwanié n imigrant m jimigrant. Por. cudzoziemiec, osiedleniec, przybysz imigrować v jimigrowac, napłëwac, przëcëgac, przëbëwac, przëjeżdżac, òsedl(iw)ac sã [òni jimigrëją / napłiwają / przëcygają / przëbiwają / òsedliwają sã] 522
imitacja ƒ pòdróbka, jimitacjô f [ti -cji]; ew. rzecz pòdrobionô 1. atrapa f, rzecz pòdobnô do prôwdzëwi, le wëkònónô z tónégò materiału, np. z papiora; 2. zob. falsyfikat; 3. zob. imitowanie, imitatorstwo; 4. muz jimitacjô f. Por. naśladownictwo, parodia, substytut imitacyjny ad pòdróbkòwi, jimitacyjny imitator m pòdrôbiôrz, jimitatór [tegò -tatora] m. Por. fałszerz, naśladowca, parodysta imitatorstwo n pòdrôbianié, jimitowanié; ew. robienié / wëkònywanié jimitacji. Por. naśladowanie, naśladownictwo imitować v pòdrabiac, nasladowac, jimitowac [òn pòdrôbiô / jimitëje]. Por. naśladować, parodiować imitowanie n pòdrôbianié, nasladowanié, ùdôwanié, jimitowanié; ew. przedrzeźnianie, imitowanie czyjejś mowy: pòdkôrbianié, pòdkrëkòwanié n (kòmù). Por. naśladowanie, parodiowanie imitowany, imitujący ad pòdrobiony, sztëczny, jimitujący, ùdôwający; ew. falszëwi, krzëwi, pòwtôrzający; ten / taczi, co jimitëje / ùdaje ùdôwô / wëzdrzi jak...; ew. nibë [Szkłoczkò ùdôwającé brilant / chtërno (a. co) ùdôwô brilant / chtërno wëzdrzi jak brilant. Falszëwé / pòdrobioné złoto (taczé nibë złoto). Gò Krzëwé gòłąbczi (gòłąbczi z kapùstë). Sy ]. Por. nasladujący immanentny ad jimmanentny, włôscëwi czemùs z nôtërë; ew. przirodzony imnąć (się) v jimnąc (sã), złapac (sã), (ù)chwacëc (sã) [òn (sã) jimnął / złapôł / (ù)chwôcył]. Por. imać (się) impas m zastój, druk niem m, cesniô; ew. biéda, paszczãka (Tr) f, kòzy róg, trudné pòłożenié, pòłożenié bez wińscô, zamkłô droga, zaklinowanié sã; być w ~sie bëc w cesni / w drukù; bëc baf; bëc bezradny; ew. nie widzec wińscô wińdzeniô z trudnégò pòłożeniégò; ew. ùtknąc / ùtarknąc w môlu [Terô më stojimë (a. leżimë) / jesmë czësto baf / jesmë w (taczi) cesni / (taczi) biédze / w druku / kòzym rogù, że ni ma radë (ni ma widzec niżódny radë). Òni są w kòzy róg zagnóny. Nasza sprawa stanãła / ùtarkła (w môlu) i ni mòżemë rëszëc (z môla). - Gò] imperator m panownik, césôrz, jimperatór [tegò -ratora] m imperatorowa ƒ panownica, césarzowô, jimperatórka, jimperatorzënô f imperatorski ad panowny, césarczi, ijmperatorsczi imperatyw m 1. gr rozkôzownik, jimperatiw m (- Tr); 2. nôkôz, (przë)mùsz m; ew. kòniecznosc f, wskôza mòralnô imperialista m jimperialista m imperialistyczny ad jimperialisticzny imperium n (inv) jimperium m; ew. césarstwò n, państwò wielonôrodné impertynencja ƒ 1. szorstkość, hardość, upór: frëchòwnosc, dërnota, pëskatosc, ùdórnosc -nota f, chamstwò n, dër m, frëchòwné / dërné zachòwanié { dërnosc -nota / dër zob. arogancja}; 2. zniewôga ƒ ~cje pl zniewôdżi pl, rąganié, pëskòwanié; ew. zniewôżanié / òbrôżanié (kògòs) n; nie mam zamiaru (nie będę) wysłuchiwać tych ~cji ni móm zamiaru słëchac / wësłëchiwac (nie mdã słëchôł / wësłëchiwôł) tegò pëskòwaniô / rąganiô / tëch zniewôgów. Por. hardość impertynencki ad (hardy, ordynarny, knąbrny) ùdórny (= ùparti, nieùstãplëwi, zadzérny, kłótlëwi), chamsczi, frëchòwny (= pëskati), dërny { dërny zob. arogancki}; odnosić się do kogo w sposób ~ òdnaszac sã do kògò dërno / frëchòwno / pëskato [Co të sã do matczi tak dërno òdnôszôsz. Sy]. Por. hardy impertynent m dërnoch, cham (a. sztëk / kawał chama), pëskôl, pëskôla, łãp (dosł. bëdlã bidlã) m; ew. człowiek chamsczi / ùdórny / frëchòwny / dërny; ew. w zn. czł. przekorny, uparty, hardy: ùpartélc, ùdórnik { dërnoch zob. arogant} 523
impertynentka ƒ dërnoszka, ùdórnica, chamka f, ùdórnô (a. dërnô / pëskatô / frëchòwnô) baba; ew. ùdórné / dërné itp. dzéwczã a. ùdórny / dërny itp. dzeùs { dërnoszka zob. grubianka} impet m pãd, rozpãd, szwąg niem., rozmôch m; ew. mòc / sëła [Ten krąg miôł taczi pãd, że sã jaż òtlówka (in: òdczid dél a. pôłka do òdbijaniô krãga w zabawie: krąg z môla ) złómała. Sy]; wjechać z ~tem wjachac (ew. wnëkac) ze szwągã / z rozpãdã; wpaść (wejść) z ~tem wpadnąc / wparzëc / wnëkac ze szwągã / z rozpãdã / ew. jak dzëk / jak smòk / jak piorën / jak grz(ë)mòt / jak pùrtk z piekła wëgnóny; uderzyć z ~tem ùderzëc (ew. wprac / wczadzëc / trzasnąc / walnąc / répnąc / grzémnąc / pãknąc / wdakòwac) z mòcą / z całi mòcë / ze szwągã / z rozmôchã; spaść (z góry) z ~ tem spadnąc / trzasnąc / zwalëc sã (z górë) z taczim szwągã (jak grz(ë)mòt / łiskawica / jastrzib). Por. dynamizm, szybkość, porywczość impetyk m natrzasélc natrzasleńc, pòrwańc, jurzësta lok, dzëk m, czł. natrzasłi / gwôłtowny implant m jimplant, wszczép Gò m,wszczépiony òrgan, np. ząb implantacja f jimplantacjô f [ti -cji], jimplantowanié, wszczépienié -pianié n implantować v jimplantowac, wszczepi(a)c [òni jimplantëją / wszczépiają; òni zajimplantowelë / wszczépilë] implikacja f nastãpstwò (logiczné nastãpstwò) n, kònsekwencjô [ti cji] (logicznô kònsekwencjô); ew. jimplikacjô f, skùtk m, skùtczi pl implikować v jimplikòwac 1. zawierac, miescëc w sobie; 2. skùtkòwac, pòcëgac za sobą, wëwòłiwac skùtczi; 3. zob. imputować imponować v 1. wzbudzać podziw: jimpònowac (kòmù) rzad [òn jimpònëje]; ew. wzbùdzac pòdzyw / ùznanié / ùwôżanié / ùszanowanié; wprawiac w pòdzyw / w zadzëwòwanié, robic dobré / pòzytiwné / wiôldżé wrażenié na kògùm [Takô (bëlnô) pòstawa / taczé zachòwanié mie jimpònëje. Òn swòjim doróbkã mie jimpònëje (tzn. jô gò pòdzywióm / ni mògã sã jemù nadzëwòwac; móm wiôldżé ùznanié dlô jegò doróbkù i dlô niegò samégò). Gò]; to mi nie ~nuje to mie nie jimpònëje; on chce / próbuje nam ~ òn chce / próbùje nama (a. nóm) jimpònowac / sã pòchwalëc / sã pòkazac (òd lepszi stronë); ew. òn sã tak statkùje { statkòwac sã Sy lok = pol. wynosić się nad innych, pysznić się}; 2. stać się komu zaimponować zob. popisywać się, pysznić się. Por. zaimponować imponująco adv wspaniale, paradno, pëszno; ew.jimpònëjąco { pëszno in = bùszno, wëniosle, pol. butnie}; w zn. dziarsko, krzepko, sprężyście: karsz; uroczystość wypadła ~ ùroczëstosc wëpadła wspaniale / paradno / pëszno [To të mù pëszno rzekła. Baro pëszno ù nich wëzdrzi w jizbie. Jidze karsz jak òdżer. Ten kóń karsz wëzdrzi. Je stôri, ale jesz karsz jidze. - Sy] imponujący ad wspaniałi, pëszny, paradny; ew. jimpònëjący { pëszny in = bùszny, wëniosłi, pol. butny, zarozumiały}; ew. okazały: widzałi, òkazałi; ew. piãkny, nadzwëczajny, niespòtikóny, wôrt(ny) òbezdrzeniégò / widzeniô -niégò / òbôczeniô / ùzdrzeniô; wielki: wiôldżi, ògromny; krzepki: mòcny, karszny; ~ widok wspaniałi / piãkny widok; coś ~cego cos wspaniałégò / piãknégò / paradnégò / nadzwëczajnégò; ~ca rzecz / impreza / rozrywka wspaniałô itp. rzecz / jimpreza / rozegracjô import m jimpòrt, przëwóz m, sprowôdzanié / przëwòzywanié przëwôżanié towarów (zakùpionëch) ze zagrańcë / z cëzëch krajów; towar(y) z ~u towôr / towarë towôrë z jimpòrtu importer m jimpòrter jimpòrtéra m; ew. zagrańczny dostôwca / dostarczëcél / doséłôcz [tegò czëcela / -séłacza] 524
importować v jimpòrtowac, sprowadzac (a. przëważac przëwòzëwac) ze zagrańcë [òni jimpòrtëją / sprowôdzają / przëwôżają / przëwòzywają] importowany ad jimpòrtowóny; ew. sprowadzony (pol. sprowadzony) a. sprowôdzóny (pol. sprowadzany), przëwiozłi (pol. przywieziony) a. przëwôżóny przëwòzywóny (pol. przywożony); towar / artykuł ~ towôr / artikùł jimpòrtowóny; pl: towarë towôrë jimpòrtowóné; cło od towarów ~ych cło òd towarów towôrów jimpòrtowónëch importowy ad jimpòrtowi, przëwòzowi; handel / kredyt ~ hańdel / kredit jimpòrtowi; biuro ~we bióro jimpòrtowé impotencja ƒ chłopskô nimòc (seksualnô), jimpòtencjô [ti -cji] ƒ impotent m nimòcnik (Tr), lajk, jimpòtent(a) m impregnować v jimpregnowac impregnowany ad jimpregnowóny; ew. (pòd)gùmòwóny, nieprzemiklëwi (Gò), nieprzepùszczający wòdë; płótno ~ne płótno jimpregnowóné; ew. celt, plón m; płaszcz ~wany płôszcz / mańtel jimpregnowóny / nieprzemikny (ew. przecywdeszczowi); ew. arch: lëmôk m { lëmôk Sy: a) dawny płaszcz ze swojskiego płótna, nasycony pokostem; b) kapelusz rybacki [Wsadzył lëmôk na głowã ë wëszedł. Sy]} [W lëmôkach rëbôcë szlë na mòrze. Sy] impresario m jimpresario m, òrganizatór [tegò -zatora] jimprezów / pòkazów pòkôzków impresja f jimpresjô f [ti -sji] 1. wrażenié / przeżëcé (przelotné / subiektiwné wrażenié); 2. dokôz artisticzny ò charakterze nastrojowò-subiektiwnym; fragment òpisu impresjonista m jimpresjonista m impresjonizm m jimpresjonizm m impreza ƒ jimpreza f; ew. w zn. rozrywka: rozegracjô f [ti -cji]; ew. w zn. pokaz, widowisko: pòkôz, zdr pòkôzk, widowiskò widzawiszcze n tegò pòkazu / pòkôzkù / widowiska]; ew. w zn. spektakl: szpetôczel m = zbiegòwiskò, sensacjô; ew. = bùrda, kłótniô; ~ rozrywkowa jimpreza rozegracyjnô; wesoła ~ wiesołô jimpreza; ew. zabawa, biesada f, bal m improwizacja ƒ jimprowizacjô f [ti -cji], dokôz a. dzél dokôzu (lëteracczégò / mùzycznégò) twòrzony na bieżąco / z môla / na pòstojenim / na pòczekanim; talent do ~cji talent do jimprowizacji improwizacyjny ad jimprowizacyjny, do jimprowizacji improwizator m jimprowizatór m [tegò zatora]; ew. pòeta / mùzyk jimprowizëjący improwizować v improwizowac; ew. twòrzëc na bieżąco / na pòstojenim, żart sëpac z rãkôwa / jak z rãkôwa a. z miecha improwizowanie n jimprowizowanié n, twòrzenié na bieżąco / z môla / na pòstojenim / na pòczekanim (colemało rozwijanié / òplôtanié pòpùlarnégò wątkù, znónégò tematu lëteracczégò czë melodii), Tr: dokôz na pòstojenim, żart sëpanié (jak) z rãkôwa [Jimprowizowanié w lëteraturze, strzód pòetów je kùńsztã rzôdkò spòtikónym. Gò] improwizowany ad jimprowizowóny, twòrzony na bieżąco / na pòstojenim [Dżez je mùzyką wikszim dzélã jimprowizowóną. Gò]; w znacz. ugotowany na prędce: zeszôlążony / zeszôlony [To je le takô zeszôlążonô wieczerza. Sy To le je taczi zeszôlony òbiôd (taczé zeszelążoné pôłnié). Sy] impuls m jimpùls, pòdskôcënk Tr m, bòdlëca La f; ew. żart Gò: sztuks (pol. kułak, szturchaniec) 525
impulsywny ad zapalczëwi; ew. gòrzlëwi, pòrwisti pòriwny, wòjarsczi, zadzérny, hastëczny niem; ew. w gòrący wòdze kąpóny. Por. impetyk, porywczy, zapalczywy imputować v jimpùtowac (kòmù cos), przëpisëwac kòmùs cos, òbwiniac kògòs ò cos, pòsãdzac kògòs ò cos, dopatrëwac sã ù kògòs złich jintencji inaczej adv jinaczi, rzad jinak, lok ònak, ònaczi; właśnie tak, nie ~ prawie tak, nié jinaczi / jinaczi nié; tak czy ~ (tak czy owak) tak czë (abò) jinak; tak czë (abò) jinaczi; ~ mówiąc jinaczi rzec; w jiny spòsób / na jiny ôrt rzec / mòże(më) rzec; zrób tak jak ci mówię, bo ~ zostaniesz ukarany zrób tak jak jô cë gôdóm / mówiã, bò jinaczi bądzesz / òstóniesz ùkôróny [Nôj (niechôj) òn zrobi, co jô mù pòlecył, jinaczi jô jô (jegò) wëgnã (wëgnajã) z chicz (z chëczi). Lz słi] inauguracja ƒ òtemkniãcé -knienié òdemkniãcé -knienié, rozpòczãcé, zaczãcé, rzad: zacznienié, zapòczątkòwanié n, jinaugùracjô [ti -cji] ƒ inauguracyjny ad jinaugùracyjny incognito adv jinkògnito - nierozpòznanié n, niepòznaka f; zachować ~ bëc w niepòznace a. nie dac sã (roz)pòznac; przebywać ~ przebëwac nierozpòznóny (przezblokłi za kògò jinszégò), bëc anonimòwò incydent m wëpôdk, przëpôdk m, zdarzenié n, jincydent m incydentalny ad przëpôdkòwi, przëtrôfny, przë- przigòdny, leżnoscowi, ùbòczny pòbòczny, rzôdczi, rzôdkò spòtikóny, le tam sam (a. tej sej) spòtikóny indagacja ƒ przesłëchë pl, badanié, wëpitiwanié (sã), pòdpitiwanié n, pòdpëtówka f; wziąć kogo na ~cję wzyc wząc kògòs na przesłëchë; prowadzić ~cję prowadzëc przesłëchë / badanié / pòdpitiwanié itp. indagować v przesłëchiwac -chòwac, wëpëtëwac wëpitiwac, pòdpëtëwac pòdpitiwac indeks m wëpis, jindeks m; książka jest na ~ie ksążka je na jindeksu (je zakôzónô) Indianin m Jindión Jindiana, Jindianer m Indianka ƒ Jindiónka, Jindianerka ƒ indiański ad jindiańsczi Indie pl geo Jindie pl indoktrynacja f jindoktrinacjô f [ti -cji], jindoktrinowanié n, wpòjiwanié jaczichs ùdb / przekònaniów za pòmòcą parłãżny / nalinający propagandë indoktrynować v jindoktrinowac, wpòjiwac / zaszczépiac jaczés ùdbë / przekònania / jakąs doktrinã; przekònëwac do jaczés doktrinë indor m gùlôk, gùlôcz m indukcja ƒ jindukcjô [ti cji] ƒ 1. el wzbùdz(yw)anié n (wzbùdzanié prądu a. ladënkù elektricznégò za pòmòcą (pòd wpłiwã) czinników elektricznëch a. magneticznëch; 2. log dochôdanié do òglowëch nôdb(ów) (= pol. poglądów) / wniosków / wëdb(ów) (pol. poglądów / wniosków) na pòdstawie przedkładzënów, co są szczegółowima / òsóbnyma przëpôdkama indukcyjność ƒ el jindukcyjnosc ƒ indukcyjny ad jindukcyjny; cewka ~na céwka jindukcyjnô; silnik ~ mòtór (elektriczny) jindukcyjny; piec ~ piec jindukcyjny; teoria ~na teoriô jindukcyjnô; wnioskowanie ~ne jindukcyjné dochôdanié do (jaczichs) wëdbów / wniosków / tez(ów); jindukcyjné wëprowôdzanié (jaczichs) wëdbów / induktor ƒ el jinduktór m [tegò duktora] indult m indult m - òdstąpienié òd przepisu kòscelnégò [Zdôwanié (slub) za indultã. Indult òtrzimelë (dostelë) òd pôpieża. - Ra] indyczka ƒ gùła ƒ [Głupi jak gùła. Òn je z gùłą krewny (głupi). - Sy]; ~ wysiadująca jaja gùła, co sedzy na jajach; pùta niem. f 526
indyczy ad gùli; ~cze mięso gùlé miãso; ew. miãso òd gùłë / gùlôka indyczyć się pot jarchòlëc sã, szerszenic sã, gzëc sã [Co të sã tak zarô jarchòlisz / szerszenisz / gzëjesz? Gò] indyferentny ad òbòjãtny, biérny, nastawiony òbòjãtno, niezajinteresowóny indygo n jindigò n, cemnomòdrô farba -wa; anilina ƒ indyjski ad jindijsczi indyk m gùlôk, gùlôcz, lok: gùlón, pùrôcz, pùtôcz m [Pùtôcz (gùlôk) rozjął / rozłożił ògón. Ò co wa jesta na se tak zwiarti, że ni mòżeta na se zdrzec jak dwa gùlónë? Nabarził sã jak gùlón. - Sy]; ~ pieczony piekłi gùlôk; pieczeń z ~ka pieczéń (ùpiekłé miãso) z gùlôka indywidualista m jindiwidualista; apartnik m, człowiek, co we wôżnëch sprawach pòsôdô swòje zdanié (czãsto jinszé òd wszëtczich), chtërën w żëcym jidze swòjima drogama; ew. zob. cudak, dziwak, oryginał, samotnik, uparciuch indywidualizm m jindiwidualizm m, apartnosc, samòstójnosc f (niezanôleżnosc òsobistô) w mëszlenim i pòstãpòwanim, nieliczenié sã z na ògle przëjãtima normama spòłecznyma i módama [Wëbitny / przesadny jindiwidualizm. Pòzwòlëc so na përznã jindiwidualizmù czë fantazji w żëcym. - Gò] indywidualnie adv jindiwidualno - 1. òsóbno, z òsóbna; ew. pò jednémù pò jednym (ew. f: pò jedny, pò jedny òsobie), jeden pò drëdżim. pò jednym człowiekù, pòjedinczo, w pòjedinkã [Do tegò egzaminu trzeba bëło przëstãpòwac / pòdchadac òsóbno / z òsóbna / pò jednémù. Gò]; 2. apartno, pò swòjémù, na swój spòsób, wedle / pòdług swòji wòlë / fantazji, wedle swòjégò rozëmù; pot: wedle swòji głowë / swòjégò łepa łba indywidualność ƒ jindiwidualnosc f - 1. zespół cech psychicznych: apartnosc, òsoblëwòsc, jednostkòwòsc; ew. niepòwtôrzalnosc, fenomenalnosc; ew. òsobòwòsc f; 2. człowiek wyróżniający się oryginalnością w twórczości, wybitna osobowość: òsobòwòsc f; ùtwórca (a. artista; ew. ùczałi) twòrzący dokôzë (dzeła) apartné (tj. òriginalné / nietipòwé / nieszablonowé), wëbitnô òsoba, człowiek wëbitny (pòsôdający wëbitną òsobòwòsc, pòswiôdczoną doróbkã); wiôlgô / wëbitnô òsobòwòsc / jindiwidualnosc; por. fenomen indywidualny ad jindiwidualny, òsobisti, òsóbny (ew. apartny in = òsoblëwi, dzëwaczny, cëdaczny); ew. pòjedinczi -czny; ew. np. indywidualny tok nauczania: zjindiwidualizowóny, jinszi òd pòdobnëch, jidący swòji ritmã, nieszablonowi, nietipòwi, jedurny w swòjim rodzaju indywiduum n (inv) jindiwiduùm n 1. òsobnik Gò, jednostka, òsóbny òrganizm (człowiek / zwierzã / żiwiątkò); 2. niewërazny człowiek, òsoba niepewnô, pòdezdrzéwónô ò nieùtcëwòsc: strëch, laps m; ew. pòdezdrzónô / niepewnô baba, pòdezdrzóny / niepewny dzeùs m; por. frant, łobuz, typ, zbój indziej adv jindze; gdzie ~ (g)dze jindze; nigdzie ~ nigdze jindze; kiedy ~ czedë jindze czedëjindze, lok: czejindë, czejinga czinga, czedi jinedi inercja zob. bezwład infamia ƒ jinfamiô f, Tr: bezczestnosc ƒ; kara pòzbawieniô prôw òbëwatelsczich i tczë infamis m jinfamis m, Tr: bezczestnik m, człowiek ùkôróny jinfamią infant m jinfant m, hiszpańsczi (a. pòrtugalsczi) princ, królewicz królewión m infantka ƒ jinfantka f, hiszpańskô (a. pòrtugalskô) princesa, królewiónka ƒ infantylny zob. dziecinny, naiwny, niedojrzały infekcja ƒ zakażenié, zarażenié; ew. zarwanié n, ew. jinfekcjô [ti cji] ƒ { zarwanié òd: zarwac òd kògò = nabëc òd kògò chòrosc chòrobã, zakazëc sã chòrobą} infekcyjny ad zarazlëwi, zakazny, Tr: zariwny; ew. jinfekcyjny 527
inflacja ƒ jinflacjô f [ti -cji] spôdk wôrtnotë pieniãdzy -niądzy z przëczënë jich nôdmiaru na rënkù, nadmiérnégò jich nôpłiwù (drëkòwaniô przez bank państwòwi) i brakù pòkrëcô w towarach a. w wëdajnoscë robòtë [Jinflacjô je tej, czej pieniãdzy w òbiegù je wiele, a towaru do kùpieniô je mało. Gò]; przen ~ słów / informacji / zufania / uwagi jinflacjô słów / jinfòrmacji / zaùfaniô / ùwôdżi inflancki ad jinflancczi Inflanty pl geo Jinflantë pl influenca ƒ zob. grypa informacja ƒ wiadomòsc, wiédzô, rzad jinfòrmacjô f [ti -cji]; w zn. świeża wiadomość: nowina f; ew. rzad: wiadło (= nowina) n; klëka f = zawiadomienié n; rzad: paróla; ew. w zn. pol. dane liczbowe / statystyczne: jinfòrmacje, pòdôwczi (Tr) pl (jinfòrmacjô f, pòdôwk m) { wiédzô in = pol wiedza; klëka tu dosł. = pol. laska sołecka; paróla in = plotka} [Më dostelë wiadomòsc / wiédzą -dzã / wiadło / nowinã, że tatk zaniewidzôł. Jô słëcha(ła) wiadomòscy w radiu. Òni pòdelë / rzeklë we wiadomòscach, że Ruscë chcą pòdrożëc òpłatã za gaz. Czëła wa nowinã? Wëzgòdnita, chto do nas przëjéżdżô? Przëszła klëka / më dostelë klëkã (zawiadomienié òd szôłtësa szôłcza), że witro bądze wiesczé zebranié, w szkòle. Przepłiw wiadomòscy / jinfòrmacji przez media / jinternet. Gò To òna te parólë pùszczô. Sąsada przëszła do nas z taką parólą, ze stôri Krefta nie żëje. - Sy]; podać ~cję (podać do wiadomości) rzec / pòwiedzec; pòdac wiadomòsc / do wiadomòscë / do wiédzë [Òni rzeklë / pòwiedzelë w radiu, że... Gò]; przekazać ~cję (dać znać o czymś) dac do wiédzë, przekazac wiédzã / wiadomòsc, dac znac, dac bészét niem., òdkazac [Òn jima dôł do wiédzë / przekôzôł wiédzą -dzã / wiadomòsc, że... Òna mie da(ła) znac / da bészét, że... Òn nama òdkôzôł / òni nama òdkôzelë, że... - Gò]; podzielić się ~cją (nowiną) pòdzelëc sã wiédzą / nowiną / wiadłã; zasięgnąć ~cji ( języka ) dowiedzec sã (czegòs òd kògò), spëtac sã (kògò ò cos); ew. òpëtac sã (wszëtczich wkół); zasięgnąć o kim ~cji (wë)dowiedzec sã (czegòs) ò kògùms, spëtac sã / wëpëtac sã (lëdzy) ò kògò; zasięganie ~cji (wywiadywanie się) òpëtówka arch f [Dze jô wszãdze nie robiła òpëtówczi ò mòjim zadżinionym brace, ale nic jem sã ò nim nie dowiedza, wszãdze ò nim głëchò. Sy]; udzielić ~ rzec / pòwiedzec; ew. w biurze (okienku) informacyjnym, np. na dworcu kolejowym: ùdzelëc wiédzë / jifòrmacji, pòdac do wiédzë (np. ò gòdzënie òdjazdu cugù); doszła do mnie ~cja (doszło do mej wiadomości), że... jô / jem sã dowiedzôł / móm czëté / jô czuł / jem sã doczuł / doszła do mie wiédzô / nowina / wiadomòsc, że...; rozesłać ~ję (zawiadomienie) pòwiadomic / zawiadomic (ò czims), rozesłac zawiadomienié / klëkã; ew. dac do wiédze, dac znac (ò czim); ew. podać do publicznej wiadomości, ogłosić: ògłosëc, rozgłosëc; zdobyć ~cje o czymś zdobëc wiédzã ò czims, dowiedzec sã czegòs, pòstarac sã ò wiadomòscë na jaczis temat informacyjny ad jinfòrmacyjny, Tr: wëdowiédny; biuro ~ne bióro jinfòrmacyjné; jinfòrmacjô f; Tr: wëdowiédny môl; tablica ~na tôblëca / tôfla jinfòrmacyjnô (ew. plan / rozkłôd jazdë / przëjazdów i òdjazdów); serwis ~ (dziennik radiowy / telewizyjny) wiadomòscë, nowinë pl; ew. zestôwk nôswiéższich wiadomòscy / nowinów informator m jinfòrmatór m [tegò matora]; ew. w zn. plotkarz: pòwiôdajk m; ew. czł. przekazujący wiedzę o starych dziejach: òpòwiôdôcz Gò; ew. swiôdk m; tajny ~ tajny jinfòrmatór; ew. szeptk m; zob. donosiciel informatorka f jinfòrmatorka f [ti matórczi]; ew. w zn. plotkarka: pòwiôdajka f; ew. osoba przekazująca wiedzę o starych dziejach: òpòwiôdôczka f informatyczka f jinfòrmaticzka f informatyczny ad jinfòrmaticzny 528
informatyk m jinfòrmatik m informatyka f jinfòrmatika f informatyzacja f jinfòrmatizacjô f [ti -cji] informatyzacyjny ad jinfòrmatizacyjny informatyzować v jinfòrmatizowac informować v przekazëwac wiédzą -dzã / wiadomòsc / jinfòrmacjã a. jinfòrmacje, dzelëc sã wiédzą, rzad jinfòrmòwac; ew. gadac / pòwiadac ò czims; ew. òdpòwiadac na (za)pitania; w zn. powiadamiać, dawać znać: pòwiadamiac, dawac do wiédzë, dawac znac, dawac beszét niem. (= dawac znac), òdkazëwac [òn pòwiadomiwô / jinfòrmùje / dôwô daje do wiédzë / przekazëje -zywô wiédzã]; ~ się pëtac sã, dowiadëwac sã rzad wëdowiadëwac sã, arch: robic òpëtówkã / òpëtówczi; ew. prosëc ò ùdzelenié wiédzë / jinfòrmacji; po~ (kogoś, o czym) rzec, pòwiedzec; ew. pòjinfòrmòwac, pòwiadomic (kògòs, ò czim), przekazac wiédzã / wiadomòsc (kòmùs, ò czim) infuła ƒ jinfùła, hùwa, mitra ƒ, wësokô (òbrzãdowô) czôpka biskùpa { hùwa Sy w zn. a) jakiekolwiek wysokie nakrycie głowy, np. mitra biskupia, kornet zakonnicy; b) dawny czepiec z kołnierzem opadającym na ramiona; c) wysoka czapka barankowa; d) głowa grzyba} [Biskùp sedzy w jinfùle na trónie. Ra Ksądz wsadzył biskùpòwi hùwã. Sy] infułat m jinfùłat m ingerencja ƒ jingerencjô [ti cji] ƒ, miészanié sã, / wdôwanié sã a. wmiészanié sã / wdanié sã; ew. pot wtikanié sã a. swòjégò nosa (w cos, w jakąs sprawã); ew. w zn. manipulowanie: madrowanié / klarowanié / grzebanié (przë czim, w czim) ingrediencje pl skłôdné dzéle jaczés mieszónczi; przëmiészczi / domiészczi, przëprawë inhalacja ƒ jinhalacjô f [ti -cji], wdichanié, chłoniãcé / wchłónianié, wcyganié do płëc(ów) gazów, parë / ropë (a. òparów ze zaparzonëch zelów) n inhalacyjny ad jinhalacyjny inhalator m jinhalatór m [tegò latora], aparat jinhalacyjny inhalatorium n jinhalatorniô ƒ inhalować v jinhalowac, wdëchac, léczëc sã za pòmòcą jinhalatora inicjacja f jinicjacjô f [ti -cji], zapòznôwanié sã z czims nieznónym, wtajemniczanié sã; ew. pierszé kroczi w czims; zaczinanié / zapòczątkòwiwanié czegòs; pòczątk / zôczątk m; pòczątczi / zôczątczi pl inicjalny ad jinicjalny; ~ akcent jęz akcent jinicjalny, akcent (przë)pôdający na pòczątkòwą szlabizã słowa, np. kapùsta inicjał m jinicjał m - 1. pierszô, colemało òzdobnô lëtra stojącô na pòczątkù rozdzélu abò akapitu w dôwniészich rãkòpisach a. ksążkach drëkòwónëch; 2. jinicjałë pl, monogram m, pierszé lëtrë miona i nôzwëska inicjałowy ad jinicjałowi [Jinicjałowô lëtra w teksce. Gò] inicjator m jinicjatór [tegò jatora]; ew. pòczãtnik arch Lz; ew. w zn. założyciel: założëcél, załóżca m; ten, co się przyczynił: przëczińca, pòmòcnik m; ten, który podsycał zapał: pòdskôcôrz m; ew. w zn. prekursor: pierszińc, przédnik, prekùrsór, pionier m, pierszi w czims; ew. pomysłodawca: pòmësłodôwca m, autór ùdbë / pòmësłu inicjatorka f jinicjatórka [ti cjatórczi]; ew. pòczãtniczka Gò pòczãtnica arch Lz -czka Gò; ew. w zn. założycielka: założëcelka f; ta, co się przyczyniła: pòmòcnica f; ta, która podsycała zapał: pòdskôcôrka f; ew. w zn. prekursorka: przédniczka, prekùrsórka, pionierka f, pierszô w czims; ew. w zn. pomysłodawczyni: pòmësłodôwczëni f, autórka ùdbë / pòmësłù 529
inicjatywa ƒ jinicjatiwa f; ew. ùdba f, zamiar, pòmësł m (= pol. pomysł) { ùdba = a) zamiar, plan, pòmësł; b) zdanié n, nôdba f, pol. mniemanie, zdanie na jakiś temat, pogląd}; z własnej ~wy ze swòji wòle / chãcë; ew. pòdług / wedle swòji ùdbë, ekspr wedle swòjégò łepa łba; powziąć ~wę rozpòcząc -czic cos; ew. pòstanowic cos; ew. pòwzyc pòwząc zamiar = ùdbac so, ùmëslëc so; przejąć ~wę przejąc -jic prowadzenié sprawë / czerowanié sprawą; wzyc wząc sprawë w swòje rãce; przejąc jinicjatiwã; pòprowadzëc (rëszni, barżi rëszno / pò chłopskù ) sprawã - òd jaczégòs môla (pónktu) / sztërkù (momentu); posiadać ~wę prowadzëc cos, bëc na przódkù czegòs; miec / pòsadac jinicjatiwã [òn mô / pòsôdô]; ew. nadawac czemùs biég / tón (ew. tón i ritm) [òn nadôwô / nadaje]; ew. bëc przédnikã (ew. szefã / czerownikã), bëc głównym przëczińcą / mòtórã czegòs iniekcja f jiniekcjô f [ti -cji], wstrzikniãcé (lékù) n inkarnacja ƒ jinkarnacjô [ti cji] ƒ, ùcelesnienié, wcelenié n inkasent m jinkasent m [Widzôł chto z waju tegò jinkasenta z elektrowni / gazowni? Gò] inkasentka ƒ jinkasentka ƒ inkaso n jinkaso; ew. (jin)kasowanié n inkasować v kasowac / jinkasowac, pòbierac zôpłatã / òpłatã inkasowanie n kasowanié, jinkasowanié n inkasowy ad kasowny, jinkasowi inkorporacja ƒ włączenié, wcelenié n; ew. przëłączenié (jaczégòs teritorium) inkrustacja ƒ jinkrustacjô [ti cji] ƒ, jinkrustowanié, zdobienié n (òkłôdanié jinszima materiałama) inkrustować v jinkrustowac inkryminacja ƒ òskarżenié, òbwinienié n, zarzut. Zob. zarzut inkryminować v òbwiniac, pòsãdzac, òskarż(ëw)ac (ò cos kògò), wëtëkac (cos kòmù), robic zarzutë [òni gò òbwiniają / pòsądzają / òskarż(iw)ają; òni mù wëtikają] inkryminowany ad òskarżony, pòsądzony, òbwiniony {òbwiniony in = òbwiniãti} inkwizycja ƒ jinkwizycjô [ti cji] ƒ inkwizycyjny ad jinkwizycyjny inkwizytor m jinkwizytór m [tegò zytora] inkwizytorski ad jinkwizytorsczi inni zob. inny innobarwny ad jinofarbny -wny, arch jinokrôsny, jiny farwë, jinégò kòloru, ò (a. w) jiny farbie -wie, ò (a. w) jinym kòlorze [Òn nosył mòdré bùksë a jinokrôsny liwk. Lz] innoplemienny ad jinszoplemienny Gò, (z / nôleżący do) jinszégò plemienia; ew. cëzy, (z / nôleżący do) cëzégò plemienia; ew. nié z tegò plemienia innowacja ƒ nowaczëzna f; ew. jinowacjô [ti cji], nowòsc f, zgardl nowactwò n { nowaczëzna in = pol. modernizacja, wprowadzanie innowacji} [Nié kòżdô nowaczëzna mùszi bëc dobrô. Dzys przë ti nowaczëznie lëdze mają wiele lżi, jak przódë, czej òni cepama klepelë. -Sy]; wprowadzać ~cje nowaczëc; wprowadzac nowaczëznã / jinowacje / ùdoskònalenia / nowòscë / now(sz)é rzeczë / spòsobë robòtë / produkcji; ew. mòdernizowac [Bùdnik zaczął pierszi nowaczëc w roli. Sy]; wprowadzanie ~cji nowaczenié, doskònalenié, ùdoskònalanié, wprowôdzanié nowaczëznë / jinowacji / ùdoskònaleniów / nowòscy; ew. modernizowanié n, mòdernizacjô f [ti -cji] innowator m nowacznik, jinowatór m [tegò nowacznika / jinowatora] 530
innowatorka ƒ nowacznica -czka, jinowatórka ƒ [ti nowacznicë -czczi / jinowatórczi] innowierca m jinowiérca n, jinaczi wierzący, nôleżący do jinszi wiarë / religii [tegò jinowiércë] innowierstwo n jinowiérstwò, wëznôwanié jinszi wiarë / religii innoziemiec m cëzyńc, cëzozemczik, cëzozemc m inny prn jiny, jinszi, lok: jinakszi; {też pol. inni, insi pl = kasz. jiny, jinszi}[jinszi krôj, jinszi òbëczôj. Jinszô wies, jinszi pies. Jinakszé jabka. Lz]; tu jest mowa o czym innym tu je mòwa / gôdka ò czim jinszim / jinym; to co innego to je co jinégò a. to je jinszô sprawa; między innymi midzë jinyma / jinszima a. (we)strzód jinëch / jinszich; ~m razem jinim / jinszim razã, jiny rôz, na drëdżi rôz, czedëjindze; kto ~ chto jiny / jinszi; oni są zupełnie inni (oni są insi) òni są czësto jiny / jinszi {pol. insi pl = kasz. jinszi}; to są ludzie insi niż my to są lëdze jinszi niż / jak më / jinszi òd nas; to insza inszość (para kaloszy) żart to je jinszô jinszosc (pôra bótów) ino zob. jeno inscenizacja ƒ jinscenizacjô [ti -cji] ƒ, òprôcowanié na scenã / zdrzadniã; òprôcowanié / przëstosowanié tekstu lëteracczégò a. mùzycznégò do òdgriwaniô w téatrze; Tr: ùzdrzadnienié n inscenizator m jinscenizator [tegò -zatora], Tr: ùzdrzadnik m inscenizować v jinscenizowac, Tr: ùzdrzadniwac inseminator m jinseminatór m [tegò -natora]; specjalista òd sztëcznégò zapłodniwania krów; pot. chłop z kùńsztownym bikã / z bùlownikã inserat zob. anons insi zob. inny inspekcja ƒ jinspekcjô [ti -cji]; ew. kòntrola f, sprawdzenié, sprôwdzanié n, w zn. oględziny: òbzérczi òbzórczi, òbezdrzënë pl inspekcyjny ad jinspekcyjny; ew. kòntrolny, sprôwdzający inspektor m jinspektór szpektór [tegò -pektora] { szpektór in = dwórznik, karbòwi, pol. ekonom}; ew. kòntroler -léra m; ~ szkolny szkòłowi jinspektór szpektór inspektorat m jinspektorat m inspektorski ad jinspektorsczi / jinspektorów; ew. szpektorsczi / szpektorów, kòntrolersczi, kòntrolny inspektorstwo n jinspektorstwò n, ùrząd jinspektora szpektora inspekt m jinspekt m, zôgón òszklony / òkrëti rutama / òknama [tegò jinspektu, w jinspekce; W jinspekce (pl: jinspektach) mòże sôc warzëwa ju wczas na zymkù. Gò] inspektowy ad jinspektowi inspicjent m teatr jinspicjent, Tr: dozérnik m, pòmòcnik reżësera inspiracja ƒ jinspiracjô [ti -cji]; ew. natchnienié n, pòdnieta, zachãta f, jimpuls = pòdskôcënk Tr, zapôł m (twórczi zapôł); szukanie ~cji szukanié jinspiracji / natchnieniô -niégò inspirator m jinspiratór [tegò -ratora]; ew. pòdskôcôrz, przëczińca, pòmësłodôwca (Gò) m. Por. animator inspiratorka f jinspiratórka [ti -ratórczi]; ew. pòdskôcôrka, pòmësłodôwczëni (Gò) f. Por. animatorka inspirować v jinspirowac; ew. pòdskacac = pòdniecac, zachãc(ëw)ac, pòdpòwiadac, pòdsëwac / pòdawac mëslë [òn kògòs jinspirëje / pòdskôcô / pòdniécô / 531
zachãcywô / pòpichô (do czegòs); òn kòmùs cos pòdpòwiôdô / pòdsuwô / pòdôwô] instalacja ƒ jinstalacjô ( -cëjô) [ti -cji] ƒ 1. zespół ùrządzeniów technicznëch; 2. założenié, zamóntowanié n; 3. ùroczëstosc òsadzeniô nowégò probòszcza w parafii [Jitro (witro) badze jinstalacjô nowégò ksãdza. Lz Nie spieszëlë sã z jinstalacëją. Na jinstalacëji bëlë wnet wszëtcë ksãżô z całégò dekanatu. - Ra] instalacyjny ad jinstalacyjny 1. ùżiwóny do zajinstalowaniô / założeniô / zamóntowaniô; materiały / przybory / urządzenia ~ne materiałë / przëbòrë / ùrządzenia jinstalacyjné; osprzęt ~ òsprzãt jinstalacyjny, nôrzãdza / statczi jinstalacyjné; 2. zob. instalatorski; 3. związóny z òsadzenim nowégò ksãdza [Na ten jinstalacyjny òbrząd przëbëlë starszi ë starkòwie probòszcza. Ra] instalator m jinstalatór [tegò latora], mónter móntéra ( lok mónktéra); ew. zakłôdôrz Tr -dôcz m. Por. monter instalatorski ad jinstalatorsczi, móntażowi, móntersczi -térsczi ( lok mónktérsczi); narzędzia ~skie nôrzãdza / statczi jinstalatorsczé / -cyjné; roboty ~skie robòtë jinstalatorsczé / -cyjné / móntażowé; brygada ~ska brigada jinstalatorskô / - cyjnô / móntażowô instalować v jinstalowac 1. zakładac, móntowac ( lok mónkt(ér)owac) [òn jinstalëje / zakłôdô / móntëje; òni jinstalëją / zakłôdają / móntëją]; 2. òsadzac (ksãdza, probòszcza) instalowany ad jinstalowóny 1.. zakłôdóny, móntowóny; 2. o księdzu: òsadzony na na parafii [Na tim môlu béł przed dzesãc latama jinstalowóny. Ra] instancja ƒ jinstancjô ( przest. -cëjô) ƒ [ti -cji] [Wë ju proces ò tã łąkã przegrelë w òstatny jinstancëji. Lz Jinstancëją za nim wnosëlë do samégò króla. Ra]; sąd pierwszej / drugiej ~cji sąd pierszi / drëdżi jinstancji / pot żart: pierszé / drëdżé trapë (= pierszi / drëdżi etap) [Pòtkac sã na pierszëch a. drëdżich trapach. Sy] instrukcja ƒ jinstrukcjô ( -cëjô) f [ti -cji] 1. pòùczenié n, wskôza ƒ; ew. przëkôzanié n; pl: pòùczenia, wskôzë, przëkôzania; 2. pisemné wskôzë ùżëtkòwaniô / móntażu jaczégòs ùrządzeniô (colemało dołączoné we fòrmie kôrtczi a. ksążeczczi do nowégò ùrządzeniô) [Taką dostelë òd pana szkólnégò jinstrukcëją. Ra]. Por. instruktaż instruktaż m pòùczenié n, wskôza, nôùka, pòùczka, jinstrukcjô f, jinstruktaż m; ew. wskôzë, przëkôzania, zalécenia pl; ew. przestrzega, ùwôga f, ùpòmnienié n; pl: przestrzedżi (pol. przestrogi), ùwôdżi, ùpòmnienia instruktor m jinstruktór [tegò truktora], Tr: pòùcznik m [Tatk mù trzimôł tëch nôlepszich jinstruktorów. Lz To béł jejich jinstruktór ë naùczëcél. Ra]. Por. nauczyciel instruktorka f jinstruktórka f [ti -struktórczi; Òna bëła we fabrëce (-bri-) jinstruktórką wszëtczich dzéwczãt. Ra]. Por. nauczycielka instrument m statk, jinstrument -meńt (arch jinstramãt Ra), zdr: jinstrumentk / - mencëk -ńcëk m; por. aparat, narzędzie, sprzęt, urządzenie; ~ muzyczny statk / jinstrument mùzyczny a. do mùzykòwaniô; ~ dęty dãti / dmùchóny / dmùszny Tr statk / jinstrument; ~ pięciostrunowy piãc(o)strënowi statk / jinstrument; ~ smyczkowy łãczkòwi / smëczkòwi statk / jinstrument; ~ klawiszowy klawiszowi statk / jinstrument; ~ ludowy statk / jinstrument lëdowi; lud. ~ perkusyjny: burczybas brzãczk, bùrczibas, brumbas, brumtop, mrëczk m, brzãczëdło -czadło, brzãkadło n [Z brzãczkã jidą. Sy]; kasz. lud. ~ perkusyjny diabelskie skrzypce diabelsczé skrzëpczi / skrzëpice; kasz. lud. ~ dęty (trąbita) bazuna f [Grac na bazunie bazunowac. Òn bazunëje (trąbi). Gò] 532
instrumentacja ƒ muz jinstrumentacjô f [ti -cji]; ew. ew. aranż m, aranżacjô f [ti -cji] (ro)zjinstrumentowanié n, rozpisanié na statczi / jinstrumentë instrumentacyjny ad jinstrumentacyjny, doticzący jinstrumentacji instrumentalny ad muz jinstrumentalny, gróny na statkach / jinstrumentach (bez spiewù); utwór / kawałek ~ ùtwór / dokôz / sztëk jinstrumentalny; muzyka ~na mùzyka jinstrumentalnô instrumentować v muz zjinstrumentowac, Tr: rozjinstrumentowac; ew. zaaranżowac, rozpisac na (pòszczególné) statczi / jinstrumentë instrumentowy ad jinstrumentowi instynkt m jinstinkt m; ew. wëczëcé, przeczëcé n; ew. nôtëra f (= pol. natura); ~ zachowawczy (przetrwania) jinstinkt zachòwawczi / przetrwaniô, żart wąch m instynktownie adv jinstinktowno -wnie; ew. z przeczëcégò, na wëczëcé instynktowny ad jinstinktowny; ew. wrodzony, przirodzony, nôtërny nôtëralny instytucja ƒ jinstitucjô [ti -cji] ƒ; ~ naukowa / kościelna / publiczna jinstitucjô nôùkòwô (a. ùczbòwô) / kòscelnô / pùblicznô instytut m jinstitut m; ~ naukowy jinstitut nôùkòwi / ùczbòwi; ~ badawczy / techniczny jinstitut badawczi (Tr: badérny) / techniczny; ~ (dla) głuchoniemych jinstitut (dlô) głëchòniemëch; ~ historyczny / literacki / muzyczny jinstitut historiczny / lëteracczi / mùzyczny insygnia pl jinsygnia pl symbòliczné przedmiotë, colemało złoté, bògato zdobioné, np. kòróna, jabkò, berło, miecz, lińcuch itp.; symbòle / ò(d)znaczi pełnieniô gòdnoscë i władzë królewsczi a. ksążëczi [Jinsygnia królewsczé / papieżsczé. Jinsygnia władzë sądowi / biskùpi / szkòłowi itp. Gò] insynuacja ƒ jinsynuacjô [ti -cji] ƒ przëpisywanié (a. wgôdiwanié / wmôwianié) kòmùs niegòdzëwëch mësli / jintencji / zamiarów, n, niesprawiedlëwé òskarżiwanié / òbwinianié; ew. òczerni(w)anié kògòs. Por. obmowa insynuować v przëpisëwac kòmùs (òbwiniac kògòs ò) lëché / nieùtcëwé jintencje / zamiarë; wmawiac / wgadëwac kòmùs (np. nieùtcëwòsc); ew. jinsynuowac [òn jinsynuùje / jinsynuòwôł]. Por. imputować inszość ƒ jinszosc ƒ; ew. jinszô rzecz / sprawa, cos jinszégò, nié to samò; ew. w zn odmienność, odrębność: apartnosc [Nasza jinszosc procëmkù cëxzëch. Tr]; to jest już insza ~ żart to je ju (czësto) jinszô jinszosc; ew. to je czësto co jinégò / cos jinszégò a. to je jinszô sprawa; żart to je ju jinszô pôra bótów. Por. różnica inszy zob. inny intarsja ƒ jintarsjô [ti -sji] ƒ intarsjowany ad jintarsjowóny, zdobiony jintarsją integracja f jintegracjô f [ti -cji], łączenié (sã) / zespòliwanié (sã), twòrzenié (sã) z rozproszonëch jednostk jednégò òrganizmù / jedny, zgróny grëpë; ew. przen: dopasywanié (sã), docéranié (sã), zgriwanié (sã) integralny ad całowny, związóny / złączony / zespòlony z całoscą, nierozerwalny, jintegralny integrować (się) jintegrowac (sã), łãczëc (sã) w całosc, jednoczëc (sã), scalac (sã); ew. dopasëwac / zgrëwac (sã ze sobą) [òni (jich / sã) jintegrëją / łączą / jednoczą / scalają / dopasywają / zgriwają] intelekt m jintelekt m; ew. ùmësł, rozëm = rzad môg m; ew. mądrosc, jinteligencjô f; zdolnosc logicznégò mëszleniô, ùmiejãtnosc rozwiązywaniô trudnëch zadaniów / problemów (np. z matematiczi, fizyczi, filozofii); wyżyny ~tu wëżawë wiżawë jintelektu. Por. inteligencja intelektualista m jintelektualista m; ew. ùczałi 533
intelektualny ad jintelektualny; ew. ùmësłowi, môgòwi, rozëmòwi, mëslowi; rozwój ~ rozwój jintelektualny / ùmësłowi; poziom ~ stãpiéń jintelektualnégò rozwòju; ew. jintelektualnô niwizna, jintelektualny niw { niw m neol Pr = pol. poziom; niwizna neol Pr = pol. płaszczyzna pozioma} inteligencja ƒ jinteligencjô f [ti -cji] 1. intelekt, bystrość umysłu: rozëm = lok môg m [tegò rozëmù / môgù], pòjãtnosc, pòchwatnosc, òbmëslnosc -nota, ùmiejãtnosc (logicznégò mëszleniô) f, chùtkòsc / jasnosc / trzézwòsc mëszleniô; ew. mądrosc, rozëmnota f, rozsądk m, pòjãtnosc / pòbiérnosc -nota ùmësłu / môgù; ew. w zn. wnikliwość: wjimnosc (Tr) f; poziom (stopień) ~ stãpiéń / szczebel (a. miara / wësokòsc) jinteligencji; ew. stãpiéń jintelektualnégò rozwòju; wysoki poziom ~cji wësoczi stãpiéń / szczebel jinteligencji; ew. wësokô niwizna jinteligencji { niwizna zob. intelektualny); iloraz ~ wielerôz jinteligencji; miara ~ (rozsądku, rozwagi) miara jinteligencji (rozsądkù / rozwôdżi / rozëmnotë); 2. ludzie wykształceni: lëdze wësok ùczałi / wësztôłcony, elita ùmësłowô; warstwa ~cji danego kraju karno (ew. szëchta / wiôrszta) jinteligencji / lëdzy wësok ùczałëch / wësztôłconëch dónégò kraju inteligent m jinteligent m, człowiek ùczałi / wësztôłcony; ew. w pot zn. człowiek głôdczi / rozgarniãti / òczëtóny (ale nié wiedno mądri...) inteligentnie adv jinteligentno -nie; ew. mądrze, rozëmno, rozsądno; ew. òbmëslno / przemëslno, niegłupie; ew. ùmiejãtno, z szëkã, z wëczëcym, z głową; ew. żart chitrze inteligentny ad jinteligentny; ew. òbmëslny / przemëslny, mądri, rozëmny, rozsądny, przezórny; ew. niegłupi, żart chitri intencja ƒ jintencjô ( jintan- Ra) [ti -cji]; ew. ùdba f; ew. głównô / prowadnô mësl(a) {ùdba - zob. idea} [Pòmòdlëlë sã na jintancëją (na jintencjã / w jintencji) szczestlëwégò pòwrotu. Ra] intendent m jintendent m intendentura ƒ jntendentura ƒ intensyfikacja f jintensyfikacjô f [ti -cji], ew. òżëwienié i pògłãbienié czegòs; nabranié dinamizmù / mòcë, wzmòcnienié / zwikszenié gãstosce a. czãstotlëwòscë jaczégòs procesu / zjawiska intensyfikować v jintensyfikòwac, wzmòcniwac, ewent. nabierac dinamizmù / mòcë, ewent. zgãszczëwac [òn zgãszcziwô], zwikszac czãstotlëwòsc / sëłã wëstãpòwaniô jaczégòs procesu / zjawiska intensywnie adv jintensywnie -no; ew. (baro) mòcno; dichtich inv; ~ pracować robic z całi mòcë / zażarce / żart rãkama i nogama; ew. wszëtkò ze sebie dawac; ew. robic chùtkò / żwawò / rãdo / ùwijno; ew. w zn. harować: rakòwac / marachòwac sã, robic / szarpac sã jak kóń, ùwijac sã jak robôk; (naj)~niej (nô)jintensywni (Gò), (nô)mòcni; ta lampa świeci (naj)~niej ta lãpa swiécy (nô)jasni / (nô)mòcni / (nô)òstrzi / (nô)jaskrawi / (nô)barżi jaskrawò; ~ się pocić mòcno / baro (ew. baro mòcno) sã mòknąc / pòcëc; ~ się uczyć ùczëc sã pilno / òstro / zawzãto / -ce / z całi mòcë; ew. jintensywnie -no; ~ świecić (baro) jasno / (baro) mòcno / (baro) òstro (ew. jaskrawò) swiecëc; ~ grzać (baro) mòcno / òstro; ew. dichtich, bëlno / pòrządnie grzôc; o deszczu: ~ lać baro / mòcno / baro mòcno / dichtich lôc intensywność ƒ jintensywnosc -nota ƒ; ew. mòc, sëła f, nasylenié, natãżenié n; ~ światła pot jasnosc (môłô a. wiôlgô jasnosc) widu; mòc a. natãżenié widu; ew. jaskrawòsc; ~ oświetlenia jintensywnosc / natãżenié / mòc / wiôlgòsc / jasnosc òswietleniô -niégò; ~ grzania pot (mòcnô a. słabô) cepłota f; ew. jintensywnosc grzeniô; wëdajnosc pieca / grzejników itp.; ~ zapachu (mòcnô a. letkô, słabô) wòniô 534