Historie drzewami pisane kampania informacyjno edukacyjna na rzecz ochrony zadrzewień przydroŝnych i śródpolnych Wzgórz Dalkowskich

Historie drzewami pisane kampania informacyjno edukacyjna na rzecz ochrony zadrzewień przydroŝnych i śródpolnych Wzgórz Dalkowskich Irena Krukowska Szopa Jakub Józefczuk. Źródło: www.fmix.pl Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a takŝe ze środków budŝetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych 1

Z inicjatywą realizacji projektu wystąpili mieszkańcy Wzgórz Dalkowskich zaniepokojeni złym stanem alei drzew przy drogach lokalnych i zadrzewień śródpolnych. W 2007 i 2008 r. opracowano dokumentacje przyrodnicze, które potwierdziły zły stan zadrzewień i negatywny wpływ tego zjawiska na zachowanie krajobrazu, biocenoz i korytarzy ekologicznych. Cele projektu: Upowszechnianie wiedzy o znaczeniu zadrzewień przydroŝnych i śródpolnych wśród społeczności Wzgórz Dalkowskich i mieszkańców woj. lubuskiego i dolnośląskiego, Budowanie społecznego zaangaŝowania w działania na rzecz ochrony wartości przyrodniczych i krajobrazowych zadrzewień na obszarach wiejskich, WdraŜanie praktycznych form ochrony i rewitalizacji zadrzewień na obszarze Wzgórz Dalkowskich, Realizacja: Projekt Historie drzewami pisane Projekt będzie realizowany na obszarze 12 gmin Wzgórz Dalkowskich, Termin realizacji styczeń grudzień 2010 roku. Projekt finansowany jest ze środków Funduszu Norweskiego. 2

Odtwarzanie zadrzewień na obszarze Wzgórz Dalkowskich Od lat 80-tych obserwuje się zanik alei śródpolnych oraz nasadzeń wzdłuŝ dróg komunikacyjnych. Przyczyn zanikania alei jest wiele: masowa wycinka, rozjeŝdŝanie cięŝkim rolniczym sprzętem, podpalanie, zaorywanie alei z powodu zwiększenia powierzchni pół uprawnych, obumieranie z powodu braku pielęgnacji i chorób. Niska świadomość społeczna dotycząca znaczenia zadrzewieńśródpolnych dla zachowania bioróŝnorodności i walorów krajobrazowych oraz dla przeciwdziałania erozji. 2009-2010 Skarabeus Wzgórza Dalkowskie krajobraz po Ŝniwach. 3

Działania przewidziane w projekcie Historie drzewami pisane : 1. Warsztaty dla przedstawicieli władz lokalnych, nauczycieli i mieszkańców, 2. Inwentaryzacja alei na terenie Wzgórz Dalkowskich. 3. Wykonanie planów ochrony i odtworzeń wybranych alei. 4. Wykonanie nasadzeń oraz późniejsza opieka nad sadzonkami przez społeczności lokalne. 4

Działania przewidziane dla społeczności lokalnych: warsztaty informacyjne dla sołtysów, liderów lokalnych, mieszkańców, organizacji prezentujące korzystny wpływ zadrzewień na zachowanie krajobrazu, wartości kulturowych i gospodarkę rolną Wzgórz Dalkowskich (wiosna lato 2010), wykonane modelowych nasadzeń z inicjatyw społeczności i szkół lokalnych na terenie Wzgórz Dalkowskich w miejscach (wiosna i jesień 2010), wprowadzenie do planów zagospodarowania przestrzennego wniosków dot. ochrony najcenniejszych zadrzewień przydroŝnych i śródpolnych na terenach gmin w formie pomnika przyrody (jesień 2010). zgłoszenia do projektu na prosimy wysyłać na adres: e-mail: biuro@zielonaakcja.pl lub jozefczuk@zielonaakcja.pl, bądź listownie na adres fundacji. 5

Działania przewidziane dla szkół: warsztaty dla nauczycieli w celu dobrego przygotowania nauczycieli i zespołów szkolnych do realizacji działań przewidzianych w projekcie odbyły się dwa warsztaty teoretyczne i jeden praktyczny (wiosna 2010), inwentaryzacja istniejących zadrzewień, którą przeprowadzą nauczyciele ze szkół oraz lokalni przyrodnicy (lato jesień 2010), opracowanie planów ochrony i odtworzenia wybranych alei, Konkurs dla nauczycieli i uczniów na najciekawszy opis zadrzewień pt. StraŜnik przyrody Wzgórz Dalkowskich. 6

Projekt Historie drzewami pisane jest częścią programu zadrzewiania Drogi dla Natury aleje przydroŝne jako korytarze ekologiczne dla pachnicy dębowej finansowanego ze środków PO Infrastruktura i Środowisko (priorytet 5.2 korytarze ekologiczne) oraz ze środków NFOŚ i GW. Głównym działaniem projektu jest nasadzenie w latach 2010-2011 ok. 30 000 drzew z preferencją dla dębów i lip w lokalizacjach uzgodnionych z zarządcami dróg na poziomie gminnym, powiatowym i wojewódzkim. Projekt obejmuje: Dolny Śląsk, Lubuskie, Małopolskę, Powiśle i Warmię. 7 Aleja przydroŝna. Pachnica dębowa (źródło: www.swietokrzyskipn.org.pl)

Drogi dla Natury aleje przydroŝne jako korytarze ekologiczne dla pachnicy dębowej W ramach projektu zaplanowano posadzenie 7 500 drzew w północnej i środkowej części Dolnego Śląska. Warunki jakie musie spełniać droga wskazana do nasadzeń: - droga powinna stanowić w potencjalny korytarz dla pachnicy dębowej, - teren na którym będą przeprowadzane nasadzenia powinien naleŝeć do zarządcy drogi. - odległość sadzonych drzew od krawędzi jezdni powinna wynosić min. 3m Zgłoszenia odcinków dróg do nasadzeń naleŝy przekazywać na adres Fundacji Ekologicznej Zielona Akcja bądź drogą elektroniczną na adres: biuro@zielonaakcja.pl lub jozefczuk@zielonaakcja.pl. 8

Nowe nasadzenia w okolicach Środy Śląskiej. 9 Nowe nasadzenia w okolicach Wołowa. Nowe nasadzenia w okolicach Środy Śląskiej.

Historia zadrzewieńśródpolnych Wzgórz Dalkowskich Tradycja obsadzania dróg w śródpolnych na terenie Wzgórz Dalkowskich wywodzi się z XVIII wieku, za panowania władzy pruskiej. Zakładanie alei w Prusach zapoczątkowali królowie Fryderyk Wilhelm I (rys. 1) i jego syn Fryderyk II. Uzupełnianie starych i zakładanie nowych alei trwało w Prusach Wschodnich, aŝ do lat 30 XX wieku. Po wojnie obserwuje się stopniowy zanik tego typu obiektów. Obecnie w Niemczech ochroniono 2000 alej o długości 5400 km jako dobro kultury, w Skandynawii od wielu lat realizuje się projekty nasadzeń alej wzdłuŝ dróg lokalnych jako pasy ochronne zadrzewieńśródpolnych. W Polsce powaŝnym problemem jest brak wiedzy o wartościach przyrodniczych i kulturowych zadrzewień. Rys. 1 Fryderyk Wilhelm I 10

Dlaczego warto chronić aleje? Aleje zlokalizowane przy drogach lokalnych i polnych są charakterystycznym dla Polski elementem krajobrazu. Oprócz funkcji estetycznych aleje przydroŝne są waŝnym składnikiem korytarzy ekologicznych, stanowią siedlisko dla wielu gatunków roślin i zwierząt, chronią podróŝujących przed czynnikami pogodowymi, filtrują wody spływające z dróg, są źródłem poŝywienia, w tym pośrednio miodu. Aleje rosnące na terenie obszarów rolnych wchodzą w skład zadrzewień śródpolnych. Krajobraz Wzgórz Dalkowskich. 11

Zadrzewienia śródpolne w tym równieŝ aleje przydroŝne pełnią w krajobrazie wiejskim szereg istotnych funkcji. Spośród nich najwaŝniejsze to: poprawa stanu środowiska naturalnego, przeciwdziałanie erozji wietrznej i wodnej, zwiększanie retencji wodnej, łagodzenie mikroklimatu, zwiększanie bioróŝnorodności obszarów wiejskich, tworzenie korytarzy ekologicznych, korzystne oddziaływania względem społeczności wiejskich. 12

1. Poprawa stanu środowiska naturalnego. Prowadzone w drugiej połowie XX wieku badania agroekologiczne wykazały, Ŝe pasma roślinności drzewiastej zdolne są przechwytywać zarówno biogenne jak i toksyczne związki chemiczne z wody gruntowej przesączającej się przez strefy zasięgu systemów korzeniowych tych roślin, redukując w ten sposób ich stęŝenia od około 50% do ponad 90%. Rezultaty badań Państwowej Akademii Nauk wykazują, Ŝe wielorzędowy pas zadrzewień ogranicza przesiąkanie azotanów do 98%, a fosforanów i metali cięŝkich od 40% do 70%. 13

2. przeciwdziałanie erozji wietrznej i wodnej, zwiększanie retencji wodnej Pasy roślinności znajdujące się pomiędzy uprawami hamują siłę wiatru o średnio o 20%, a maksymalnie 50-70%. Erozja wodna na polu uprawnym. Źródło: http://4.bp.blogspot.com/ Erozja wietrzna podczas prac polowych. Zadrzewienia śródpolne ograniczają straty wody z gleby średnio o 25%. Zadrzewienia zwalniają tempo topnienia śniegu wiosną o około 5%, ponadto hamują tempo spływów powierzchniowych. źródło: http://www.smul.sachsen.de 14

3. Korzystne oddziaływania względem społeczności wiejskich produkcja drewna oraz wielu uŝytków pozyskiwanych przez ludność (owoce, miód); izolacja zanieczyszczających lub z innych przyczyn uciąŝliwych obiektów w krajobrazie ( fermy hodowlane, obiekty przemysłowe, drogi o duŝym nasileniu ruchu, składowiska odpadów); korzystny wpływ na warunki zdrowia i rekreacji mieszkańców oraz na walory krajobrazowe terenu; pośrednio równieŝ upowszechnianie regionalnych tradycji kulturowych poprzez rozwój działalności agroturystycznej. Zadrzewienia są źródłem poŝytku dla pszczół, Aleje są teŝ źródłem owoców. 15

4. Zwiększenie bioróŝnorodności obszarów rolnych. Zadrzewienia pełnią role ostoi dla wielu gatunków roślin, zwierząt oraz grzybów, w tym równieŝ gatunków poŝytecznych (pszczoły, drapieŝniki zmniejszające liczbę fitofagów) oraz gatunków rzadkich i chronionych. 16

Główne gatunki roślin i zwierząt spotykane w zadrzewieniach śródpolnych śliwa tarnina (Prunus spinosa) Głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna) Źródła zdjęć: Wikipedia. wierzba iwa (Salix caprea) kalina koralowa (Viburnum opulus ) 17

Główne gatunki roślin i zwierząt spotykane w zadrzewieniach śródpolnych czereśnia ptasia (Prunus avium) Śliwa ałycza (mirabelka) (Prunus domestica) róŝa dzika (Rosa canina) lipa drobnolistna (Tilia cordata ) 18

Główne gatunki roślin i zwierząt spotykane w zadrzewieniach śródpolnych Grusza domowa (Pyrus pyraster) jabłoń domowa (Malus domestica) 19

Główne gatunki roślin i zwierząt spotykane w zadrzewieniach śródpolnych trznadel zwyczajny (Emberiza citrinella) kos (Turdus merula) dzięcioł zielony (Picus viridis) syczek (Otus scops) popielica (Glis glis) 20

Główne gatunki roślin i zwierząt spotykane w zadrzewieniach śródpolnych jeŝ zachodni (Erinaceus europaeus ) pachnica dębowa (Osmoderma eremita) pazik brzozowiec (Thecla betulae) kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo) trzmiel ziemny (Bombus terrestris) Pszczoła miodna (Apis mellif) 21

Projektowanie nowych nasadzeń. Przy projektowaniu nowych nasadzeń przydroŝnych naleŝy wziąć pod uwagę: natęŝenie ruchu i klasyfikacja drogi (odległość sadzenia drzew od pasa jezdni powinna wynosić minimum 3m, wysokość skrajni drogi wynosi 4,5 m), ewentualne kolizje z sieciami infrastruktury oraz zmniejszenie widoczności na zakrętach oraz przy wyjazdach na drogę, zachowanie szerokości wjazdu na pola uprawne szerokość dostępnego pasa gruntu przeznaczonego pod nasadzenia, czynniki środowiskowe tj. kierunki wiatrów, rodzaj naturalnych siedlisk występujących na danym obszarze, czynniki społeczne, krajobrazowe, a takŝe uwarunkowania historyczne. 22

Wykonywanie nowych nasadzeń. Etap 1 przygotowanie miejsca do sadzenia: wymierzenie oraz zaznaczenie miejsc, w których sadzone będą drzewa, wykonanie otworów na sadzonkę o wielkości 2x większej od bryłki korzeniowej sadzonego drzewa, wbicie palika od strony najsilniej wiejących wiatrów Palik powinien sięgać do wysokości korony sadzonki. 23 Fot. 22 Wyznaczanie miejsc do sadzenia. Fot. 23 Poszerzanie wywierconych otworów.

Etap 2 sadzenie drzew: Wykonywanie nowych nasadzeń. materiał roślinny powinien być zdrowy, nieuszkodzony, o prawidłowym pokroju oraz być czysty gatunkowo. naleŝy sadzić gatunki rodzime, tolerancyjne dla warunków danego siedliska, roślina w miejscu sadzenia powinna znaleźć się do 5 cm głębiej niŝ rosła w szkółce, w miejscu posadzenia naleŝy usunąć darń oraz uformować misę z ziemi, roślinę naleŝy podlać po posadzeniu. Fot. 24 Sposób mocowania sadzonki do palika. 24

Dobór gatunków do nasadzeń. wybierać rodzime gatunki drzew i krzewów, które występują na danym obszarze, w przypadku uzupełniania alei gatunki drzew powinny takie same jak gatunki budujące aleję, drogi lokalne i mało uczęszczane, przebiegające przez obszary rolne naleŝy obsadzać drzewami owocowymi, Nie naleŝy stosować gatunków, które przenoszą groźne choroby lub szkodniki upraw. W pobliŝu pól nie powinno się sadzić berberysu, który jest Ŝywicielem pośrednim rdzy źdźbłowej, a takŝe szakłaku, na którym występuje rdza koronowa owsa. Fot. 25 Berberys zwyczajny w odmianie barwnej. 25

Ochrona alei w ujęciu polityki przestrzennej gminy. Uwzględniając korzystną rolę jaką pełnią zadrzewienia śródpolne na obszarach wiejskich, zwiększenie ich udziału w krajobrazie powinno być stałym elementem polityki przestrzennej władz lokalnych przy zaangaŝowaniu mieszkańców. Polityka przestrzenna kaŝdej gminy powinna zawierać przynajmniej ogólną koncepcję rozwoju zadrzewień. Koncepcja sieci zadrzewień na terenach gminy powinna znajdować się w zapisach miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Realizacja koncepcji powinna być procesem długotrwałym i wieloetapowym. 26

Przy tworzeniu koncepcji zadrzewień na terenach gminy naleŝy wziąć pod uwagę: ukształtowanie terenu i sieć wodną; lesistość obszaru; udział gleb o niskiej przydatności dla rolnictwa; stan istniejących zadrzewień śródpolnych; częstotliwość okresów suszy w sezonie wegetacyjnym; naraŝenie gleb na erozję wodną i wietrzną; zuŝycie nawozów mineralnych i pestycydów w procesach produkcji rolniczej; lokalizacja ferm hodowlanych zwierząt oraz obiektów przemysłowych; stan uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej i odpadowej; formy ochrony przyrody zlokalizowane na danym obszarze. 27

Koncepcji ochrony zadrzewień powinna zawierać : ocenę istniejących zadrzewień ze wskazaniem potrzeb ich uzupełnień, która jest wynikiem uprzedniej inwentaryzacji najcenniejszych zadrzewieńśródpolnych; plany sytuacyjne nowych zadrzewień z określeniem ich lokalizacji, a takŝe: funkcji wiodących, składu gatunkowego, sposobów sadzenia i pielęgnacji; etapy realizacji zadań zadrzewieniowych i ich koszty oraz osoby lub instytucje odpowiedzialne za stan i prawidłowość gospodarowania kaŝdym z zadrzewień. 28

Szczególną formę ochrony indywidualnej w drodze uznania, stanowią pomniki przyrody, za które (zgodnie z ustawą o ochronie przyrody) uznajemy pojedyncze twory przyrody oŝywionej i nieoŝywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróŝniającymi je wśród innych tworów. Podstawą prawną tworzenia pomników przyrody w Polsce jest Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Ustanowienie pomnika przyrody, stanowiska dokumentacyjnego, uŝytku ekologicznego lub zespołu przyrodniczo-krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy, jeŝeli wojewoda nie ustanowił tych form ochrony przyrody. 29

Literatura 1. WROBIENIEC K, LIśEWSKA I. 2008, Aleje przydroŝne Historia, znaczenie, zagroŝenie, ochrona; wyd. Ślady w Krajobrazie. 2. CHACHULSKI Z. 2000, Chirurgia i pielęgnacja drzew. Poradnik, Legraf 3. ZAJĄCZKOWSKI K. 1982 Zagadnienia definicji zadrzewień, Sylwan 4. ZAJĄCZKOWSKI K. 1997 Zasady doboru drzew i krzewów do zadrzewień dróg przebiegających przez tereny rolne, ZG SITL i D, 5. ZAJĄCZKOWSKI K. 2001 Dobór drzew i krzewów na obszarach wiejskich, IBL 6. SENETA W., DOLATOWSKI J. 2001 Dendrologia, wyd. nauk. PWN. 30

Kontakt: Irena Krukowska Szopa Jakub Józefczuk Fundacja Ekologiczna Zielona Akcja ul. Wrocławska 41 59-220 Legnica tel. 076 862 94 30 fax. 076 721 24 96 e-mail: biuro@zielonaakcja.pl http:// www.zielonaakcja.pl www.edukacjaodpadowa.pl 31