Spis treści KRĘGOWCE ...

Spis treści....................................................... KRĘGOWCE 1 RYBY.................................................... 7 Karp i jego przystosowanie do życia w wodzie.......................... 8 Różnorodność ryb oraz ich znaczenie w przyrodzie....................... 14 Podsumowanie............................................. 21 Sprawdzian............................................... 22 2 PŁAZY................................................... 24 Żaba i jej przystosowanie do wodno-lądowego trybu życia.................. 25 Poznajemy wybrane płazy oraz ich znaczenie........................... 30 Podsumowanie............................................. 35 Sprawdzian................................................ 36 3 GADY................................................... 38 Jaszczurka zwinka i jej przystosowanie do życia na lądzie................... 39 Gady żyjące w różnych środowiskach............................... 43 Podsumowanie............................................. 48 Sprawdzian............................................... 49 4 PTAKI................................................... 51 Gołąb domowy i jego przystosowanie do lotu.......................... 52 Wpływ trybu życia na zewnętrzną budowę ptaków....................... 58 O życiu i wędrówkach ptaków.................................... 63 Znaczenie ptaków w przyrodzie i dla człowieka......................... 70 Podsumowanie............................................. 75 Sprawdzian................................................ 76 3

5 SSAKI................................................... 78 Królik domowy i jego czynności życiowe............................. 80 Ssaki domowe i dziko żyjące oraz ich znaczenie......................... 85 Podsumowanie............................................. 93 Sprawdzian................................................ 94 Zestawienie wiadomości o kręgowcach.............................. 96 Sprawdzian. Powtarzamy wiadomości o pierwotniakach i zwierzętach.......... 98 ORGANIZM I JEGO ŚRODOWISKO 6 EWOLUCJA ŻYCIA NA ZIEMI.................................. 104 7 CZEGO NAS UCZY EKOLOGIA................................. 108 Co to jest ekologia?......................................... 108 Środowiska życia organizmów................................... 108 Zależności pokarmowe między organizmami a środowiskiem............... 110 Oddziaływania między gatunkami................................ 113 8 OCHRONA ŚRODOWISKA.................................... 117 O tym musimy zawsze pamiętać!................................. 122

2 Płazy Wśród płazów wyróżniamy płazy bezogonowe, ogoniaste i beznogie. Typowymi przedstawicielami płazów są żaby. Płazy to zmiennocieplne kręgowce, które część życia spędzają w wodzie, a część na lądzie. Większość płazów dobrze pływa i skacze. Do poruszania się służą im cztery kończyny. Ciało płazów jest pokryte cienką, dobrze ukrwioną skórą. Produkuje ona śluz, który stale nawilża powierzchnię całego ciała i umożliwia wymianę gazową. W skórze niektórych płazów znajdują się gruczoły jadowe, których wydzielina chroni zwierzęta przed drapieżnikami, oraz komórki barwnikowe, od których zależy ich ubarwienie. Dorosłe płazy do oddychania pobierają tlen z powietrza atmosferycznego. Wymiana gazowa odbywa się w specjalnych narządach płucach oraz całą powierzchnią skóry. Płazy mają dobrze rozwinięte niektóre narządy zmysłów, zwłaszcza narządy wzroku, słuchu i węchu. Narządem wzroku są oczy, umieszczone na głowie, narządem słuchu ucho, a narząd węchu znajduje się w jamie gębowej. Ze środowiskiem zewnętrznym płazy mają też kontakt przez otwory nosowe. Płazy są drapieżnikami. Zdobywają pokarm, polując na mniejsze zwierzęta, np. owady, skorupiaki, ślimaki lub małe ryby. Płazy są rozdzielnopłciowe i jajorodne i rozmnażają się w wodzie. Samice składają komórki jajowe otoczone galaretowatą osłonką, tzw. skrzek, a samce polewają je nasieniem z plemnikami. Zapłodnienie jaj i ich dalszy rozwój następuje w wodzie. W rozwoju płazów występuje postać larwy kijanki, która jest przystosowana do życia w wodzie. Kijanka we wczesnym stadium rozwoju nie ma kończyn, pobiera tlen z wody za pomocą skrzeli i odżywia się organizmami planktonowymi, a także szczątkami roślinnymi i zwierzęcymi unoszącymi się w wodzie. Po przeobrażeniu się w dorosłą żabę wychodzi na ląd i prowadzi wodno-lądowy tryb życia. 24

Żaba i jej przystosowanie do wodno-lądowego trybu życia Żaby to płazy bezogonowe żyjące wyłącznie w pobliżu wód słodkich. Dorosłe żaby prowadzą wodno-lądowy tryb życia. Rozmnażanie i rozwój żaby następuje tylko w wodzie. Żaba budowa zewnętrzna otwór gębowy otwory nosowe z ruchomymi klapkami oczy z powiekami głowa tułów kończyny przednie kończyny tylne błona pławna między palcami W związku z trybem życia, w budowie żab możemy zaobserwować liczne przystosowania do życia w wodzie i na lądzie. Życie w wodzie ułatwiają żabom: wydłużony i opływowy kształt ciała, trójkątna głowa oraz skóra pokryta śluzem zmniejszające opór wody podczas pływania; otwory nosowe, prowadzące do płuc i narządu węchu, które są przykryte ruchomymi klapkami zamykającymi się podczas nurkowania; błony pławne między palcami ułatwiające pływanie; zapłodnienie jaj i ich dalszy rozwój przebiegający w wodzie, aż do czasu wyjścia młodych żab na ląd. 25

2 Rozwój żaby W okresie rozmnażania się samica składa do wody komórki jajowe skrzek, a samiec polewa je nasieniem z plemnikami samica samiec młoda żaba z zanikającym ogonem komórki jajowe w galaretowatej osłonce skrzek plemniki kijanka z dwoma parami kończyn zapłodnienie komórki jajowej rozwój zarodka w jaju kijanka z kończynami tylnymi kijanka ze skrzelami zewnętrznymi kijanka ze skrzelami wewnętrznymi Z zapłodnionych jaj rozwijają się larwy kijanki przystosowane do życia w wodzie Kijanki przeobrażają się i nabierają cech przystosowujących je do lądowego trybu życia Życie na lądzie ułatwiają żabom: ubarwienie upodabniające je do środowiska życia; silnie umięśnione kończyny tylne przystosowane do skakania; płuca, za pomocą których pobierają do oddychania tlen z powietrza; pokrywająca ciało cienka skóra, będąca narządem dotyku, przez którą jednocześnie zachodzi wymiana gazowa; śluz, wydzielany przez gruczoły śluzowe znajdujące się w skórze, zapewniający jej wilgotność i umożliwiający wymianę gazową; gruczoły jadowe w skórze, wydzielające jad chroniący przed drapieżnikami, które polują na żaby; gruczoł łzowy, produkujący łzy stale zwilżające oczy, oraz powieki chroniące je przed wysychaniem; 26

ucho do odbierania dźwięków; szeroka jama gębowa, w której znajduje się wysuwany język, długi i lepki na końcu, służący do chwytania owadów i ich larw. Rzekotka podczas żerowania łapie owady lepkim językiem Żaba z głową nad powierzchnią wody pobiera do oddychania tlen z powietrza atmosferycznego To ciekawe Samice żab i ropuch wydają dźwieki. Umożliwiają im to struny głosowe. Dźwięk jest wzmacniany przez skórzaste worki umieszczone po bokach głowy. Worki te u niektórych gatunków żab wydymają się na zewnątrz podczas rechotania. Żaby spędzają zimę w stanie odrętwienia, zagrzebane w mule na dnie zbiornika wodnego lub w ziemi pod warstwą zbutwiałych liści. Można też je spotkać zamarznięte pod lodem i pozornie martwe. Zamarznięte żaby nie wykazują żadnych oznak życia. Gdy temperatura powietrza podniesie się, a lód się stopi, stan odrętwienia mija i żaby zaczynają prowadzić aktywne życie. Żaba zamarznięta w lodzie 27

Ćwiczenia 1 Ułóż wyrazy z rozsypanek sylabowych, a następnie uzupełnij nimi zdanie. NE ZMIEN ROD JA CIEPL NO JO NE DZIEL PŁCIO NO WE ROZ Żaby to zwierzęta, i. 2 Dokończ zdania. Główne części ciała żaby to. Żaba prowadzi tryb życia. Dorosła żaba w wodzie, a na lądzie. 3 Połącz strzałkami pola w taki sposób, aby przedstawiały cykl rozwojowy żaby. zapłodnione jaja dorosła żaba kijanki młoda żaba 28

4 Obwiedź jedną linią pola przedstawiające cechy żaby, które ułatwiają jej życie w wodzie, a dwoma ułatwiające jej życie na lądzie. wydłużony i opływowy kształt ciała ubarwienie ciała upodabniające ją do środowiska naturalnego kończyny tylne przystosowane do skakania skóra pokryta śluzem, przez którą może zachodzić wymiana gazowa pobieranie tlenu do oddychania za pomocą płuc powieki chroniące oczy przed wysychaniem otwory nosowe przykryte klapkami błony między palcami 5 Porównaj larwę (kijankę) żaby z jej dorosłą postacią. Wpisz do tabelki ich wybrane cechy. Kijanka Dorosła żaba środowisko życia poruszanie się rodzaj pokarmu narząd wymiany gazowej 29

2 Poznajemy wybrane płazy oraz ich znaczenie W naszym kraju powszechnie są spotykane płazy bezogonowe, takie jak żaby, rzekotki, ropuchy i kumaki, oraz płazy ogoniaste traszki i salamandry. Najpospolitszymi płazami bezogonowymi są żaby, których w Polsce żyje kilka gatunków. Mają one podobną budowę i prowadzą podobny tryb życia, ale różnią się od siebie wielkością i barwą. Płazy bezogonowe Żaba trawna Samiec żaby moczarowej w okresie godowym Na lądzie, na liściach drzew i krzewów żyje niewielka, zielona rzekotka drzewna. Rzekotka może poruszać się nawet po pionowych, gładkich płaszczyznach, ponieważ na końcach palców ma okrągłe przylgi, których gruczoły wydzielają kleistą ciecz. Ropuchy żyją przede wszystkim na lądzie, a do wody wchodzą głównie w okresie godowym. Są zwierzętami aktywnymi wieczorem na żer wychodzą wieczorem lub w nocy. Ciało ropuch pokrywa skóra z brodawkami, w których znajdują się gru- Rzekotka drzewna Ropucha szara 30

czoły jadowe. Wydzielają one ciecz służącą zwierzęciu do obrony przed drapieżnikami. Niemal w całym kraju jest spotykany kumak nizinny, natomiast w Karpatach kumak górski. Najpospolitszymi płazami ogoniastymi w Polsce są traszki i salamandry. Kumak nizinny Płazy ogoniaste Traszka grzebieniasta żyje w małych zbiornikach wodnych Salamandra plamista żyje w lasach lub w jamach pod kamieniami, w miejscach cienistych i wilgotnych Płazy żyją głównie w krajach o ciepłym i wilgotnym klimacie. W Ameryce Południowej występuje duża i kolorowa żaba rogata, mająca długość około 20 cm. W tropikalnych lasach można spotkać drzewołazy, np. drzewołaza niebieskiego. W skórze tego płaza znajdują się liczne gruczoły jadowe produkujące wydzielinę, która zawiera silnie trujące substancje, wykorzystywane przez Indian do zatruwania strzał. Żaba rogata Drzewołaz niebieski 31

2 To ciekawe W lasach tropikalnych występuje beznogi płaz marszczelec. Marszczelec nie ma kończyn. Żyje w glebie, gdzie drąży korytarze. Marszczelec Tunel pod jezdnią przejście dla żab umożliwiające im bezpieczne dojście do zbiorników wodnych położonych w pobliżu dróg szybkiego ruchu Płazy to bardzo pożyteczne zwierzęta. Są wielkimi sprzymierzeńcami człowieka w ochronie roślin uprawnych, ponieważ zjadają żerujące na roślinach owady i ich larwy. Płazy są pokarmem dla innych zwierząt, np. niektórych ptaków czy ssaków. W skórze płazów znajdują się substancje działające przeciwko bakteriom chorobotwórczym, wirusom i grzybom. Substancje te są wykorzystywane do produkcji leków. Płazy mogą też wywierać niekorzystny wpływ na gospodarkę człowieka. Dzieje się tak, kiedy zjadają znaczną część narybku w zbiornikach wodnych. Wszystkie płazy w Polsce są objęte prawną ochroną gatunkową. Ochronie podlegają nie tylko osobniki dorosłe, ale również ich jaja i larwy kijanki. Należy dbać o środowisko naturalne, w którym przebywają i rozmnażają się te zwierzęta. 32

Sprawdzian 1 Pokoloruj pola z cechami zwierząt, które są właściwe dla płazów. Płazy to zwierzęta: stałocieplne żyjące tylko na lądzie jajorodne obupłciowe wodno-lądowe powodujące szkody w uprawach roślin zmiennocieplne chroniące uprawy roślin przed owadami wodne rozdzielnopłciowe 36

Sprawdzian 2 Uzupełnij schemat. PŁAZY np. żaby ogoniaste np. 3 Uzupełnij zdania. Życie w wodzie ułatwia żabom: Życie na lądzie ułatwia żabom: Płazy to bardzo pożyteczne zwierzęta, ponieważ Płazy podlegają ochronie gatunkowej i dlatego należy chronić wszystkie postacie tych zwierząt, czyli 37