Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów studia podyplomowe MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Aleksandra Janik Litwa w strefie euro proces wejścia praca końcowa Praca została przyjęta Promotor dr Magdalena Stawicka Wrocław 2015

Spis treści: Wstęp... 3 Rozdział 1. Przystąpienie Litwy do Unii Gospodarczej i Walutowej... 4 Rozdział 2. Kryteria konwergencji... 6 2.1. Kryterium stabilności cen... 6 2.2. Kryteria stabilności finansów sektora instytucji rządowych i samorządowych... 10 2.2.1. Kryterium deficytu budżetowego... 11 2.2.2. Kryterium długu publicznego... 14 2.3. Kryterium kursowe... 15 2.4. Kryterium stóp procentowych... 20 Rozdział 3. Dopasowanie ustawodawstwa litewskiego do prawa unijnego... 23 Podsumowanie... 25 Netografia:... 31 Spis wykresów:... 32 Spis tabel:... 32 Oświadczenie... 33 2

Wstęp Każdy kraj wstępujący do Unii Gospodarczej i Walutowej deklaruje przyjęcie euro jako walutę obowiązującą w ich kraju. W związku z tym jest zobowiązany spełnić kryteria konwergencji ustalone w Traktacie podpisanym przez państwa członkowskie w Maastricht w dniu 7 lutego 1992 roku. W dokumencie tym zostały wymienione i opisane kryteria gospodarcze, jakie powinno spełnić dane państwo chcące przystąpić do strefy euro. Na Litwie euro zostało wprowadzone 01 stycznia 2015 roku, po dziesięciu latach od wstąpienia do UGW oraz po dziesięciu latach w ERMII. Celem poniższej pracy jest przedstawienie dążenia Litwy do spełnienia powyżej wskazanych wymogów poprzez analizę poszczególnych kryteriów konwergencji. Praca została podzielona na trzy rozdziały. W pierwszym zostały pokrótce przedstawione kroki, jakie podjęła Litwa w celu zbliżenia do Unii Europejskiej po rozpadzie ZSRR i odzyskaniu niepodległości. Zostały wymienione tu ważniejsze traktaty i umowy podpisane przez rząd Litwy przybliżające ten kraj do celu. W drugim rozdziale zostało omówione dostosowywanie gospodarki Litwy do wymogów Traktatu z Maastricht. Przestawiono tu poszczególne kryteria konwergencji oraz możliwości ich spełnienia przez cały okres derogacji, od wstąpienia do UGW w maju 2004 roku do dnia tuż przed przyjęciem euro w grudniu 2014 roku. Trzeci rozdział przybliża dostosowanie ustawodawstwa litewskiego do prawa UE. Wskazane w nim zostały niezgodności prawne, jakie wykazała Komisja Europejska w swoim raporcie konwergencji ogłoszonym w czerwcu 2004 roku oraz sposób i czas wyrównania tych niezgodności przez rząd litewski. Praca została napisana na podstawie dokumentów i danych dostępnych na stronach internetowych Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Centralnego, Centralnego Banku Litwy oraz artykułów w tym temacie dostępnych w prasie i internecie. 3

Rozdział 1. Walutowej Przystąpienie Litwy do Unii Gospodarczej i Oficjalne stosunki oraz współpraca pomiędzy Litwą a Wspólnotą Europejską (poprzedniczką Unii Europejskiej) rozpoczęły się 27 sierpnia 1991 r., kiedy to Wspólnota Europejska postanowiła uznać niepodległość Litwy. Następnym krokiem w kierunku Wspólnoty było przyjęcie 11 maja 1992 r. deklaracji w sprawie dialogu politycznego między Wspólnotą Europejską z Republiką Litewską oraz podpisanie w tym samym roku umowy o współpracy gospodarczej, która zaczęła obowiązywać w handlu i umowach handlowych od 1 lutego 1993 r. 1 W czerwcu 1993 r., na posiedzeniu Rady Europejskiej (RE) w Kopenhadze, Komisja Europejska (KE) po raz pierwszy jasno sfomułowała swoje wymagania w stosunku do państw Europy Środkowej i Wschodniej, które chciałyby przystąpić do Unii Europejskiej (UE), powszechnie znane jako kryteria kopenhaskie. Mówiły one, że kraje, które chcą stać się członkami UE, muszą wprowadzić zasady zgodne z podstawowymi zasadami politycznymi i gospodarczymi Unii oraz muszą być w stanie przejąć prawa UE ( acquis communautaire ) 2. Kontynuując zacieśnianie współpracy z UE w dniu 18 lipca 1994 r. Litwa podpisała umowę o wolnym handlu. 16 grudnia tego samego roku rząd litewski rozpoczął negocjacje w sprawie Układu Europejskiego (zwanego również układem o stowarzyszeniu), zakończone w kwietniu 1995 r. Układ został podpisany 12 czerwca 1995 r., a 13 października tego roku Litwa złożyła oficjalny wniosek o chęci przystąpienia do Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Rozpoczęła się wówczas rzeczywista droga Litwy do Unii Europejskiej 3. W lipcu 1997 r. opublikowane opinię KE zalecającą natychmiastowe rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych z pięcioma krajami Europy Środkowej i Wschodniej (CEE): Czechy, Estonia, Węgry, Polska i Słowenia. Niestety pozostałe pięć państw, wśród nich Litwa, zostały uznane za niegotowe do członkostwa 4. 1 http://ec.europa.eu/lietuva/abc_of_the_eu/kelias_i_es/kelias_i_lt.htm (04.05.2015) 2 http://ec.europa.eu/lietuva/abc_of_the_eu/kelias_i_es/kelias_i_lt.htm (04.05.2015) 3 http://ec.europa.eu/lietuva/abc_of_the_eu/kelias_i_es/kelias_i_lt.htm (04.05.2015) 4 http://ec.europa.eu/lietuva/abc_of_the_eu/kelias_i_es/kelias_i_lt.htm (04.05.2015) 4

Sytuacja zmieniła się w grudniu 1999 r., kiedy to (RE) uchwaliła w Helsinkach podjęcie wiosną 2000 r. negocjacji w sprawie przyjęcia pozostałych pięciu krajów do UGW. Wówczas Litwa została zaproszone do negocjacji wraz innymi krajami tzw. drugiej grupy krajów kandydujących: Łotwą, Słowacją, Rumunią i Bułgarią. To były indywidualne negocjacje 31 działów gospodarki od rolnictwa do telekomunikacji. Negocjacje z RE oficjalnie zakończyły się 12-13 grudnia 2002 r. w Kopenhadze. 16 kwietnia 2003 r. w Atenach, ówczesny premier Litwy Algirdas Brazauskas oraz minister spraw zagranicznych Antanas Valionis, podpisali przystąpienie do UE. Następnie litewscy obywatele w referendum, które odbyło się w dniach 10-11 maja 2003 r., zatwierdzili przystąpienie do UGW (za przystąpieniem głosowało 91,07 % obywateli) 5. Oficjalnie do UGW Litwa została przyjęta w dniu 01 maja 2004 r. wraz z 10 innymi krajami (Polską, Republika Czeska, Estonia, Cypr, Łotwa, Malta, Słowacja, Słowenia i Węgry) i stała się jednym z 25 państw członkowskich UGW. Zadeklarowała wówczas również chęć przyjęcia euro, jako waluty mającej zastąpić krajowego lita 6. Na Litwie, tak jak w innych krajach, które w tym czasie przystąpiły do wspólnoty, toczyły się nieprzerwane dyskusje o nowej walucie Euro. Opinie na ten temat były podzielone, ale pomimo tego litewski parlament ostatecznie podjął decyzję, że Litwa przystąpi do unii walutowej nie robiąc referendum. Pierwotnie data wprowadzenia europejskiej waluty została zaplanowana na rok 2007. Jednak za względu na światowy kryzys gospodarczy, który odbił się również na gospodarce litewskiej, euro na Litwie zostało wprowadzone 01 stycznia 2015r., po spełnieniu wszystkich kryteriów opisanych w Traktacie z Maastricht (podpisanego 07 lutego 1992 r.), zwanych kryteriami konwergencji. Kryteria konwergencji to: 1. Kryterium stabilnych cen (inflacyjne) tzn. inflacja nie wyższa niż o 1,5 pkt proc. od średniej z trzech krajów UE o najniższej inflacji; 2. kryterium fiskalne składające się z dwóch aspektów: deficytu finansów publicznych który nie powinien przekraczać 3% PKB, dług publiczny - który nie może być większy niż 60% PKB; 5 http://ec.europa.eu/lietuva/abc_of_the_eu/kelias_i_es/kelias_i_lt.htm (04.05.2015) 6 http://ec.europa.eu/lietuva/abc_of_the_eu/kelias_i_es/kelias_i_lt.htm (04.05.2015) 5

3. kryterium stabilności kursu waluty krajowej sterowane przez mechanizm stabilizacji kursów walutowych Europejskiego Systemu Walutowego (ERMII) zakładający dopuszczalny margines wahań ±15% w stosunku do eur przez minimum dwa lata; 4. kryterium wysokości stopy procentowej - zakładający, że w ciągu roku przed badaniem, średnia nominalna długoterminowa stopa procentowa ma nie przekroczyć więcej niż o 2 pkt proc. stopy procentowej trzech państw członkowskich o najbardziej stabilnych cenach. Rozdział 2. Kryteria konwergencji 2.1. Kryterium stabilności cen Tabela 1. : Kryterium stabilności cen Postanowienia Traktatu Zgodnie z art. 140 ust. 1 tiret pierwsze Traktatu w raporcie o konwergencji należy określić, czy został osiągnięty wysoki poziom trwałej konwergencji, badając w tym celu spełnienie przez poszczególne państwa członkowskie następującego kryterium: osiągnięcie wysokiego stopnia stabilności cen; będzie to wynikało ze stopy inflacji zbliżonej do istniejącej w co najwyżej trzech państwach członkowskich, które mają najlepsze rezultaty w dziedzinie stabilności cen. W art. 1 Protokołu (nr 13) w sprawie kryteriów konwergencji, przywołanego w art. 140 Traktatu, stanowi się, że: Kryterium stabilności cen określone w artykule 140 ustęp 1 tiret pierwsze Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oznacza, że państwo członkowskie ma trwały poziom stabilności cen, a średnia stopa inflacji, odnotowana w tym państwie w ciągu jednego r. poprzedzającego badanie, nie przekracza o więcej niż 1,5 punktu procentowego inflacji trzech państw członkowskich o najbardziej stabilnych 6

cenach. Inflacja mierzona jest za pomocą wskaźnika cen artykułów konsumpcyjnych na porównywalnych podstawach, z uwzględnieniem różnic w definicjach krajowych. Źródło: http://www.ecb.europa.eu/(01.05.2015) Zgodnie z powyższą definicją, kryterium stabilności cen przez dany kraj jest spełnione, gdy jego średnioroczna inflacja, mierzona indeksem HICP (ang. Harmonised Index of Consumer Prices), nie przekracza tzw. wartości referencyjnej. Indeks HICP, czyli zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych, jest wyliczany jako 12-miesięczna średnia ruchoma, której częściami składowymi zwykle są ceny energii, ceny żywności przetworzonej, ceny żywności nieprzetworzonej, ceny produktów przemysłowych oraz usługi: transport, mieszkania, łączność, rekreacja i inne usługi dla ludności. Natomiast wartości referencyjne wyliczane są jako średnia arytmetyczna z inflacji w trzech krajach członkowskich posiadających najniższy wskaźnik inflacji powiększona o 1,5% 7. Jeszcze przed przystąpieniem do Unii Europejskiej Litwa starała się zapanować nad inflacją cen konsumpcyjnych. Między innymi w tym celu już 1994 r. wprowadziła tzw. izbę walutową (ang. currency board). Najpierw litewskiego lita związano z dolarem amerykańskim, a następnie od 2002 r. z euro. Działania te przyniosły pozytywne efekty w postaci tendencji spadkowej inflacji, która trwała do momentu przystąpienia Litwy do UGW 8. W raporcie o konwergencji Europejskiego Banku Centralnego z października 2004 r., pierwszym obejmującym monitoringiem państwa, które przystąpiły do UGW w maju tegoż roku, zauważono, że inflacja na Litwie sukcesywnie spadała z 25% wskaźnika HICP w 1996 r. do około 1,5% w roku 1999. Średnio inflacja utrzymywała się na tym poziomie do 2002 r., kiedy to osiągnęła wartość ujemną. Nastąpiło to w skutek szeregu czynników, między innymi spadku cen w sektorze telekomunikacyjnym w wyniku przeprowadzonych reform oraz spadek jednostkowych kosztów pracy i cen importowych. Stopa inflacji przyjęła ponownie wartości dodatnie w połowie 2004 r. 7 http://uniaeuropejska.org/pomiar-inflacji-w-strefie-euro-hicp-zharmonizowany-wskaznik-cenkonsumpcyjnych/ (29.04.2015) 8 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/convergence_reports_ en.htm, (29.04.2015) 7

Proces dezinflacji rozpoczęty po koniec lat 90-tych jest skutkiem szeregu decyzji ukierunkowujących politykę pieniężną na osiągnięcie stabilności cen. Pierwszą z nich było wprowadzenie systemu izby walutowej stabilizujące oczekiwania inflacyjne. Powiązanie lita pierwotnie z dolarem amerykańskim, a następnie z euro, spowodowało spadek cen importowych na Litwie. W połączeniu z reformami zwiększającymi konkurencję na rynkach produktów, reformami rynku pracy oraz postępującą liberalizacją rynku finansowego i wspierającą je polityką fiskalną proces dezinflacji osiągną poziom wskaźnika HICP 1,2% w okresie od styczna do grudnia 2004 r., czyli poniżej wartości referencyjnej dla tego okresu wynoszącej 2% 9. Tendencja spadkowa stopy inflacji trwała do końca 2004 r. Od 2005 wskaźnik HICP zaczął ponownie powoli wzrastać z poziomu 2,7% w 2005 r. do 5,8% w 2007 r. Wpływ na to miał fakt, że od 2001 r. realne PKB dynamicznie wzrastała, gospodarka przyspieszała, a równocześnie nastąpił odpływ zasobów ludzkich, przez co bezrobocie spadło do rekordowo niskiego poziomu co w efekcie spowodowało wzrost jednostkowych kosztów pracy. W tym czasie podrożała żywność nieprzetworzona, usługi, energia oraz inne składniki. W sumie wszystko to było przyczyną wzrostu wskaźnika inflacji HICP w 2008 r. do 11,1% przy wartości referencyjnej 3,7%. W związku powyższym obserwowany do tej pory wzrost gospodarczy na Liwie zaczął słabnąć 10. W 2008 r. Litwa doświadczyła poważnego spadku gospodarczego. Wpływ na to miały zarówno czynniki wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Do czynników wewnętrznych, oprócz wspomnianych powyżej wzrostów cen żywności i energii oraz diametralnego spardku bezrobocia, dodać należy obniżenie konkurencyjności, będące efektem szybkiego wzrostu wynagrodzeń niewspółmiernego z wydajnością pracy. To plus światowy kryzys finansowo-gospodarczy mocno spowolnił Litwę. W 2009 r. sytuacja poprawiła się, ceny żywności i energii zaczęły spadać. Wskaźnik HICP Litwy spadł do poziomu 4,2%, jednak i tak był wyższy od referencyjnego wynoszącego 1,0%. W 2010 r. nastąpił kolejny spadek wskaźnika 9 http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/conrep/cr2004pl.pdf, s.40-42 (30.04.2015) 10 http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/conrep/cr200805pl.pdf, s.47-49 (30.04.2015) 8

HICP do poziomu 1,2% przy wartości referencyjnej 2,1%. Gospodarka ruszyła, co pozwoliło odzyskać Litwie konkurencyjność cenową 11. Jednak w 2011 i 2012 ze względu na wzrost światowych cen żywności i energii inflacja na Liwie znowu podskoczyła. Wskaźnik HICP w 2011 r. wynosił 4,1% przy wartości referencyjnej 3,1%, natomiast w 2012 r. wynosił 3,2% przy 2,6% 12. Od 2013 r., w związku z korzystną zmianą światowych cen surowców oraz spadkiem cen żywności i energii, inflacja na Litwie znowu przyjęła tendencję spadkową i kształtowała się poniżej wartości referencyjnych. W grudniu 2014 r., tuż przed wejściem do strefy euro, wskaźnik HICP wynosił 0,2% przy wartości referencyjnej 0,6% 13. Wykres 1. HICP Litwy w latach 2004-2014 12 10 8 6 4 2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 HICP dla Litwy (%) wartość referencyjna (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostat (24.04.2015) 11 http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/conrep/cr201406pl.pdf, s. 83-87 (30.04.2015) 12 http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/conrep/cr201406pl.pdf, s. 83-87 (30.04.2015) 13 http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/conrep/cr201406pl.pdf, s. 83-87 (30.04.2015) 9

2.2. Kryteria stabilności finansów sektora instytucji rządowych i samorządowych Tabela 2. : Kryterium stabilności finansów publicznych instytucji rządowych i samorządowych Postanowienia Traktatu Zgodnie z art. 140 ust. 1 tiret drugie Traktatu w raporcie o konwergencji należy określić, czy został osiągnięty wysoki poziom trwałej konwergencji, badając w tym celu spełnienie przez poszczególne państwa członkowskie następującego kryterium: stabilna sytuacja finansów publicznych; będzie to wynikało z sytuacji budżetowej, która nie wykazuje nadmiernego deficytu budżetowego w rozumieniu artykułu 126 ustęp 6. W art. 2 Protokołu (nr 13) w sprawie kryteriów konwergencji, przywołanego w art. 140 Traktatu, stanowi się, że: Kryterium sytuacji finansów publicznych, określone w artykule 140 ustęp 1 tiret drugie wspomnianego Traktatu, oznacza, że w czasie badania państwo członkowskie nie jest objęte decyzją Rady zgodnie z artykułem 126 ustęp 6 wspomnianego Traktatu, stwierdzającą istnienie nadmiernego deficytu. W art. 126 opisano procedurę dotyczącą nadmiernego deficytu. Zgodnie z art. 126 ust. 2 i 3 Komisja Europejska opracowuje sprawozdanie, jeśli państwo członkowskie nie spełnia wymogów dyscypliny budżetowej, w szczególności gdy: a) stosunek planowanego lub faktycznego deficytu sektora finansów publicznych do PKB przekracza wartość odniesienia (zdefiniowaną w Protokole w sprawie procedury dotyczącej nadmiernego deficytu jako 3% PKB), chyba że: - stosunek ten znacznie i stale się zmniejszał i osiągnął poziom bliski wartości odniesienia lub - przekroczenie wartości odniesienia ma charakter wyjątkowy i tymczasowy, a stosunek ten pozostaje bliski wartości odniesienia; b) stosunek długu publicznego do PKB przekracza wartość odniesienia (zdefiniowaną w Protokole w sprawie procedury dotyczącej nadmiernego 10

deficytu jako 60% PKB), chyba że stosunek ten zmniejsza się dostatecznie i zbliża do wartości odniesienia w zadowalającym tempie. Ponadto, raport przygotowany przez Komisję musi brać pod uwagę to, czy deficyt budżetowy przekracza publiczne wydatki inwestycyjne, a także wszystkie inne istotne czynniki, w tym również średniookresową sytuację gospodarczą i budżetową państwa członkowskiego. Komisja może także przygotować raport, jeżeli jest ona zdania, że pomimo spełnienia kryteriów, w państwie członkowskim istnieje ryzyko nadmiernego deficytu. Komitet ds. Ekonomicznych i Finansowych wydaje opinię na temat raportu Komisji. Ostatecznie, zgodnie z Artykułem 104 (6), Rada UGW, na podstawie zaleceń Komisji i po rozpatrzeniu wszelkich uwag zgłoszonych przez państwo członkowskie, decyduje większością kwalifikowaną i na podstawie wszechstronnej oceny czy w państwie członkowskim istnieje nadmierny deficyt. Źródło: http://www.ecb.europa.eu/(01.05.2015) 2.2.1. Kryterium deficytu budżetowego Zarówno Komisja Europejska (KE), jak również EBC w swoich raportach o konwergencji z 2004 stwierdziły, że Litwa nie podlega decyzji Rady w sprawie istnienia nadmiernego deficytu, czyli spełniała kryterium sytuacji budżetowej. Instytucje rządowe i samorządowe Litwy pracowały nad zmniejszeniem deficytu jeszcze przed wejściem do UGW. Obniżyły deficyt z 3,6% PKB w roku 2000 do 1,2% PKB w 2003. W roku 2004 deficyt nieznacznie wzrósł do 1,5% PKB, do czego przyczyniło się wprowadzenie kapitałowego systemu ubezpieczeń emerytalnych. Jednak w 2005 r. deficyt spadł do 0,5% PKB. Korekta budżetowa w 2005 r. spowodowała silny wzrost przychodów. Był on wynikiem ożywionej działalności gospodarczej i poprawy ściągalności podatków i egzekucji. Cele wydatków zasadniczo zostały spełnione i udało się uniknąć dodatkowych wydatków w budżecie uzupełniającym 14. W 2006 r. deficyt budżetowy znowu zaczął sukcesywnie wzrastać do 0,9%, by w 2007 r. osiągnąć poziom 1,2% PKB. Dodatkowe przychody do budżetu zostały wydane głownie na zwiększenie świadczeń socjalnych oraz na współfinansowanie 14 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication465_en.pdf, s. 6-36 (05.05.2015) 11

projektów finansowanych za środków UE. Główną przyczyną powiększenia deficytu była decyzja rządu o zrekompensowanie części zaległych emerytur z lat 1995 2002, która pochłonęła 0,6% PKB. Pomimo szybkiego wzrostu gospodarczego w ostatnich latach rząd Litwy do dążył do zrównoważenia budżetu. Cele budżetowe były mało ambitne, a dochody nadzwyczajne były na bieżąco wydawane zamiast przeznaczenia na większą konsolidację finansów publicznych 15. W 2008 r. deficyt budżetowy wyniósł 3,2% PKB i przekroczył wartość odniesienia (3% PKB). Wobec powyższego Rada UE przyjęła decyzję stwierdzającą nadmierny deficyt na Litwie. Pomimo tego, że przekroczenie było niewielkie Rada uznała, że nie jest to sytuacja przejściowa i wydała zalecenia do skorygowania nadmiernego deficytu do 2011 r. ustalając termin wprowadzenia skutecznych działań, które należy podjąć, na 07 stycznia 2010 r 16. W czasie narzuconym przez Radę, Litwa podjęła skuteczne działania, jednak nieprzewidziane niekorzystne zdarzenia gospodarcze na rynkach światowych, przyniosły poważne negatywne konsekwencje dla litewskich finansów publicznych. Sytuacja Litwy uległa pogorszeniu i w 2009 r. deficyt budżetowy wyniósł 8,9% PKB, pomimo znaczącego ujednolicenia podatków. Dlatego Rada, w lutym 2010 r., wydała nowe zalecenia do skorygowania nadmiernego deficytu do roku 2012. Zasugerowała rządowi litewskiemu, w szczególności, nie przekraczanie obciążeń fiskalnych powyżej 2,25% PKB, poprawę zarządzania budżetem oraz jego przejrzystość poprzez poprawę średniookresowych ram budżetowych, ustalenie pułapów wydatków możliwych do wyegzekwowania oraz poprawę kontroli wykonania budżetu. Pomimo zastosowania się do zaleceń Rady deficyt na Litwie utrzymywał się powyższej wartości odniesienia jeszcze w roku 2011 i wynosił 5,5%. W celu dalszego obniżenia deficytu w 2011 r. podjęto działania, głównie po stronie wydatków, m.in.: cięcia, a następnie zamrożenia płac w sektorze publicznym, czasowe cięcia emerytur, a także zmniejszenie wybranych świadczeń socjalnych. Poza tym zostały obniżone transfery do II filaru OFE. Po stronie dochodów rząd zwiększył stawkę podatku VAT i wyeliminował niektóre zwolnienia podatkowe 17. 15 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication465_en.pdf, s. 6-36 (05.05.2015) 16 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication12574_en.pdf, s. 107-115 (05.05.2015) 17 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2010/pdf/ee-2010-3_en.pdf, s. 121-131 (05.05.2015) 12

Światowy kryzys gospodarczy miał ogromny wpływ na finanse publiczne Litwy w 2009 r. Zaowocował dużym spowolnieniem gospodarczym, dochody budżetu gwałtownie spadły: przychody podatkowe spadły w ujęciu nominalnym o prawie ⅕ w porównaniu z rokiem 2008. Jednak spadek mógł być większy, gdyby rząd Litwy nie wprowadził kompleksowej reformy podatkowej zwiększającej dochody 18. Wykres 2. Deficyt budżetowy Litwy w latach 2003 2013 0 2003 2005 2007 2009 2011 2013-1 -2-3 -4-5 -6-7 -8-9 -10 śr. deficyt budżetowy Litwy (%) wartość referencyjna (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Raportów Konwergencji EBC (23.04.2015) Gdy negatywne efekty kryzysu światowego zaczęły maleć w 2012 r. deficyt finansów publicznych Litwy zmniejszył się do 3,2% PKB. Wpływ miały na to głównie ograniczenie wydatków z budżetu oraz przestrzeganie przepisów podatkowych wraz z solidnym wzrostem gospodarczym. Jednak 2012 r. Litwie nie udało się jeszcze osiągnąć poziomu 3% ustalonego w programie konwergencji, choć tego 18 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2010/pdf/ee-2010-3_en.pdf, s. 121-131 (05.05.2015) 13

oczekiwano. Miało to związek z faktem, że przedsiębiorstwa państwowe wpłaciły do budżetu połowę zaplanowanej dywidendy 19. W 2013 r. deficyt sektora finansów publicznych spadła do poziomu 2,1% PKB. W związku z powyższym 21 lipca 2013 r. Rada UE podjęła decyzję o uchyleniu decyzji o istnienia nadmiernego deficytu zgodnie z art 126 Traktatu UE, zamykając tym samym procedurę nadmiernego deficytu dla Litwy 20. 2.2.2. Kryterium długu publicznego Jeszcze przed przystąpieniem do UGW Litwa posiadała dług publiczny na bardzo niskim poziomie, dodatkowo z tendencją spadkową. Relacja długu publicznego do PKB zmniejszyła się z 21,4% w 2003 r. do 18,7% w 2005 r. Głównym czynnikiem spadku był wpływ transakcji finansowych rządu, odzwierciedlających przede wszystkim wpływy z prywatyzacji oraz pozytywny wpływ wyceny długu zagranicznego do nominalnej siły nabywczej lita. W związku z powyższym zadłużenie pozostawało znacznie poniżej progu wartości referencyjnej 60% PKB 21. Na koniec 2007 r. spadł do poziomu 17,3% PKB, natomiast w 2008 r. wynosił 15,5% PKB i był najniższy wśród państw członkowskich UE w tamtym czasie. Głównym czynnikiem mającym wpływ na kształt dynamiki zadłużenia oraz równoważący efekt ciągłych niedoborów podstawowych był szybki wzrost nominalnego PKB. Ta tendencja utrzymywała się przez cały okres derogacji Litwy, nawet w 2009 r., kiedy kryzys na rynkach światowych zaczął uderzać w gospodarki poszczególnych państw europejskich, wskaźnik zadłużenia ogólnego rządu Litwy wzrósł zaledwie do 30% PKB pozostając w dalszym ciągu znacznie poniżej progu wartości referencyjnej. Na ten wzrost miał wpływ wzrost wydatków z tytułu odsetek z powodu większych potrzeb w zakresie finansowania i stóp procentowych. 19 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 83-90 (05.05.2015) 20 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 83-90 (05.05.2015) 21 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication465_en.pdf, s. 6-36 (07.05.2015) 14

W następnych latach relacja długu do PKB utrzymywała się w okolicach 40% w związku z wysokim deficytem budżetowym oraz wysokim oprocentowaniem nowego długu zaciągniętego w czasie kryzysu. Pod koniec 2013 r., na rok przed przyjęciem euro i pełnym członkostwem w UGW, dług publiczny Litwy wynosił 39,4% PKB 22. Wykres 3. Dług publiczny Litwy w latach 2003-2013 70 60 50 40 30 20 10 0 2003 2005 2007 2009 2011 2013 śr. dług publiczny Litwy (%) wartość referencyjna (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Raportów Konwergencji EBC (23.04.2015) 2.3. Kryterium kursowe Tabela 3. : Kryterium kursowe Postanowienia Traktatu 22 22 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 83-90 (08.05.2015) 15

Zgodnie z art. 140 ust. 1 tiret trzecie Traktatu w raporcie o konwergencji należy określić, czy został osiągnięty wysoki poziom trwałej konwergencji, badając w tym celu spełnienie przez poszczególne państwa członkowskie następującego kryterium: poszanowanie zwykłych marginesów wahań kursów przewidzianych mechanizmem kursów wymiany walut europejskiego systemu walutowego przez co najmniej dwa lata, bez dewaluacji w stosunku do euro. W art. 3 Protokołu (nr 13) w sprawie kryteriów konwergencji, przywołanego w art. 140 Traktatu, stanowi się, że: Kryterium udziału w mechanizmie kursów walut Europejskiego Systemu Walutowego, określonego w artykule 140 ustęp 1 tiret trzecie wspomnianego Traktatu, oznacza, że państwo członkowskie stosowało normalne granice wahań, przewidziane w mechanizmie kursów walut Europejskiego Systemu Walutowego, bez poważnych napięć przynajmniej przez dwa lata przed badaniem. W szczególności państwo członkowskie nie zdewaluowało dwustronnego centralnego kursu swojej waluty wobec euro z własnej inicjatywy przez ten sam okres. Źródło: http://www.ecb.europa.eu/(01.05.2015) Litwa, w celu zapanowania nad rosnącą inflacją oraz zwiększenia konkurencyjności swojego rynku, w kwietniu 1994 r. wprowadziła tzw. izbę walutową (ang. currency board) i powiązała swojego lita sztywnym kursem najpierw z dolarem amerykańskim w stosunku 4 lity za 1 dolara, a następnie od lutego 2002 r. z euro. Poziom kursu dla powiązania z euro został wyznaczony na 3,4528 lita za 1 euro. Ponad to w ramach systemu izby walutowej wszystkie zobowiązania krajowe Banku Litwy muszą mieć pokrycie w rezerwach walutowych i złota 23. 28 czerwca 2004 r., zaledwie dwa miesiące po wstąpieniu do UE, Litwa uzyskała zgodę na przystąpienie do ERM II. ERM II, czyli mechanizm stabilizacji kursów walutowych Europejskiego Systemu Walutowego, oparty jest na usztywnieniu oraz powiązaniu kursów wymiany walut państw członkowskich UE. Dopuszczalny jest w nim margines wahań w zakresie ±15%. Wg Traktatu z Maastricht, aby kryterium kursowe było spełnione kurs waluty danego kraju musi 23 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication465_en.pdf, s. 6-36 (08.05.2015) 16

utrzymać się w wyznaczonym przedziale przez okres dwóch lat, bez konieczności poważnych interwencji ze strony Banku Centralnego danego kraju. Przystąpienie do ERM II jest jednostronnym zobowiązaniem rządu danego kraju do utrzymania tego mechanizmu 24. Wobec powyższego stabilność kursu lita litewskiego w ERM II została oceniona przez Komisję Europejską i EBC dopiero w raportach konwergencji z 2006 r., po 22 miesiącach w systemie ERM II. Obie instytucje oceniły wówczas, że w ciągu tego okresu nie było odchyleń od kursu centralnego powyżej/poniżej marginesu wahań. Zaowocowało to zaufaniem społeczeństwa i rynku do zarządu walutą w ERM II i brakiem wpływu innych wskaźników na kurs walutowy lita. Poziom rezerw walutowych w stosunku do bazy monetarnej znacznie przekraczał 100% i w 2005 r. wynosił 127,5%. W tym czasie krótkoterminowe stopy procentowe zbliżyły się do strefy euro, co oznaczało, że rynki finansowe nie zaobserwowały ryzyka walutowego 25. W następnych raportach sporządzanych przez KE i EBC w 2008 r. stabilność kursu litewskiego lita w dalszym ciągu oceniana była bardzo dobrze. Raporty stwierdzały, że zaufanie obywateli do systemu izby walutowej było ciągle silne, w związku z tym wahania kursowe odbywały się w granicach ±15% w stosunku do kursu centralnego. Żadne dodatkowe wskaźniki nie miały znaczącego wpływu na kurs lita. Ponadto Bank Litwy, zgodnie z Ustawą o Wiarygodności Lita, gwarantował pokrycie ilości lita w rezerwach złota oraz walutach obcych. Rezerwa walutowa w stosunku do PKB na koniec 2007 r. wynosiły 150%, czyli znacznie więcej niż konieczne 100%. KE uznała, że stabilność kursu walutowego w tym okresie związana była z bardzo wąskimi spread ami krajowych stóp rynku pieniężnego. Od września 2007 r. z powodu kryzysu płynności na rynkach światowych, który dotknął również Litwę, spread y zaczęły rosnąć, czego efektem było zaklasyfikowanie Litwy jako rynku z wyższą premią za ryzyko. Wydarzenia te uświadomiły bankom potencjalne zagrożenia związane z otwartymi pozycjami na rynku euro-lit. Pod koniec 2007 r. banki litewskie, na wniosek zagranicznych banków-matek, w bardzo krótkim czasie pozamykały te pozycje. Doprowadziło to do gwałtownego wzrostu spread ów stóp procentowych rynku pieniężnego oraz braku płynności. Na koniec 24 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication465_en.pdf, s. 6-36 (08.05.2015) 25 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication465_en.pdf, s. 6-36 (08.05.2015) 17

grudnia 2007 Rząd Litwy uwolnił znaczne środki publiczne, co spowodowało szybki wzrost płynności lita i ponowne zawężenie spread ów, wspomagane przez wyraźne złagodzenie nastrojów inwestorów dotyczące krajów bałtyckich 26. W trakcie następnego okresu referencyjnego lat 2008-2009 analizowanego w raportach KE i EBC z 2010 r. również nie było odchyleń kursu lita od kursu centralnego powyżej mechanizmu ERM II, lit nie doświadczył też napięć, pomimo tymczasowego zwiększonego ryzyka w związku ze światowym kryzysem. Bufory rezerw walutowych Litwa również zachowała bardzo silne, utrzymując, zgodnie z wymogami izby walutowej, rezerwy walutowe i złota na pokrycie wszystkich zobowiązań krajowego banku centralnego. Wynosiły one wówczas 144%. Na początku 2010 r. wskaźnik rezerw wzrósł jeszcze i w marcu wynosił 165% 27. Rezerwy walutowe na Litwie, w ciągu ostatnich trzech lat, pokrywały średnio 64% krótkoterminowego zadłużenia zewnętrznego. W trakcie 2009 r. zadłużenia krótkoterminowe zostały stopniowo zastąpione długoterminowymi i na koniec tego roku wskaźnik rezerw do zadłużenia krótkoterminowego wyniósł 84% sygnalizując zmniejszenie ryzyka 28. Bank centralny Litwy nie sterował wówczas stopami procentowymi rynku pieniężnego. W związku z prowadzeniem izby walutowej stopy procentowe na rynku litewskim były silnie powiązane ze stopami procentowymi strefy euro. Ponieważ na litewskim rynku bankowym bardzo silnie zaznaczają swoją obecności banki zagraniczne zarządzające płynnością gównie w euro, dlatego ówczesne zmiany stóp procentowych w strefie euro przenosiły się bezpośrednio na litewski rynek finansowy 29. Na początku kryzysu krótkoterminowe stopy procentowe lita na rynku międzybankowym, ze względu na płytkość rynku, były bardzo niestabilne. Krótkoterminowe różnice procentowe pod koniec 2007 r. podniosły się, by na początku 2008 spaść do poziomu 1%. Pozostały na tym poziomie do października 26 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication12574_en.pdf, s. 107-115 (08.05.2015) 27 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2010/pdf/ee-2010-3_en.pdf, s. 121 131 (08.05.2015) 28 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2010/pdf/ee-2010-3_en.pdf, s. 121 131 (08.05.2015) 29 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2010/pdf/ee-2010-3_en.pdf, s. 121 131 (08.05.2015) 18

2008 r., a następnie w czerwcu 2009 r., z powodu zwiększonych obaw inwestorów w krajach bałtyckich, znowu gwałtownie wzrosły. Na ten znaczny wzrost krótkoterminowych stóp procentowych oprócz pogorszenia nastrojów inwestorów wobec krajów bałtyckich miały wpływ również pożyczki na międzybankowych rynkach. Co w dalszych konsekwencjach, w połączeniu z obniżką stóp przez EBC, spowodowało wzrost spreadów w strefie euro do prawie 7% pod koniec 2008 roku. Bank Litwy szybko zareagował na presję płynności poprzez zmniejszenie minimalnego poziomu rezerwy na zobowiązania banku z 6% do 4%, co pozwoliło na zmniejszenie krótkoterminowych stóp procentowych o około 2% na początku 2009 roku. W drugiej połowie tego roku poprawa warunków płynnościowych, poprawa perspektyw ratingowych oraz powrót zaufania inwestorów doprowadziły do gwałtownego spadku krótkoterminowych stóp procentowych na Litwie. Spadek ten utrzymał się do 2010r. W 2011 r. spready w strefie euro wynosiły 0,5%. W 2012 r., w wyniku poluzowania polityki pieniężnej w strefie euro, spready wzrosły powyżej 0,5%. Jednak nie było to w pełni odzwierciedleniem stawek lokalnych na rynku międzybankowym 30. W połowie 2013 r. różnica pomiędzy krótkoterminową stopą procentową a 3-miesięcznym EURIBOREM była na poziomie 0,5%. Następnie na początku 2014 r. obniżyła się do bardzo niskiego poziomu 0,1%. Wpłynęło to na dalszą poprawę lokalnego rynku pieniężnego 31. W tym czasie, w wyniku dużego napływu inwestycji bezpośrednich oraz udanej międzynarodowej emisji obligacji skarbowych rezerwy walutowe wzrosły z 5 mld EUR na początku 2011 r. do 6 mld EUR pod koniec tego roku. Poziom ten utrzymywał się przez cały 2012 i 2013 r. i pokrywały wszystkie zobowiązania krajowe Banku Litwy średnio w 130%, czyli znacznie powyżej wymaganego minimum 100%. Stosunek rezerw do PKB wyniósł 17,6% i obejmowały one około 80% zadłużenia krótkoterminowego do końca 2013 roku 32. 30 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 83-90 (08.05.2015) 31 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 83-90 (08.05.2015) 32 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 83-90 (08.05.2015) 19

2.4. Kryterium stóp procentowych Tabela 1. : Kryterium stóp procentowych Postanowienia Traktatu Zgodnie z art. 140 ust. 1 tiret czwarte Traktatu w raporcie o konwergencji należy określić, czy został osiągnięty wysoki poziom trwałej konwergencji, badając w tym celu spełnienie przez poszczególne państwa członkowskie następującego kryterium: trwały charakter konwergencji osiągniętej przez państwo członkowskie objęte derogacją i jego udziału w mechanizmie kursów wymiany walut, co odzwierciedla się w poziomach długoterminowych stóp procentowych. W art. 4 Protokołu (nr 13) w sprawie kryteriów konwergencji, przywołanego w art. 140 Traktatu, stanowi się, że: Kryterium konwergencji stóp procentowych określone w artykule 140 ustęp 1 tiret czwarte wspomnianego Traktatu oznacza, że w ciągu jednego r. przed badaniem państwo członkowskie posiadało średnią nominalną długoterminową stopę procentową nie przekraczającą więcej niż o dwa punkty procentowe stopy procentowej trzech państw członkowskich o najbardziej stabilnych cenach. Stopy procentowe oblicza się na podstawie długoterminowych obligacji państwowych lub porównywalnych papierów wartościowych, z uwzględnieniem różnic w definicjach krajowych. Źródło: http://www.ecb.europa.eu/ (01.05.2015) Poprzez średnią nominalną długoterminową stopę procentową zwykle rozumie się średnią arytmetyczną za ostatnie 12 miesięcy, za które dostępne są dane o inflacji HICP. Natomiast trzy państwa o najbardziej stabilnych cenach wyznacza się obliczając średnią arytmetyczną długoterminowych stóp procentowych dla tych samych trzech państw, co przy obliczaniu wartości odniesienia dla kryterium stabilności cen i dodając do niej 2%. 20

W raporcie konwergencji z 2004 r. EBC zauważył, że Litwa przystępując do UGW miała już spełnione kryterium konwergencji stóp procentowych. Średnia długoterminowa stopa procentowa na Litwie, w okresie referencyjnym dla sporządzenia w/w raportu kończącego się w sierpniu 2004 r., wynosiła 4,7%, czyli poniżej wartości referencyjnej wynoszącej 6,4% dla tego samego okresu. W czasie przygotowań do wejścia do ERM II spready strefy euro dla średnich długoterminowych stóp procentowych wyraźnie malały. Spadały z poziomu 0,55% przy wejściu w 2004 r. do około 0,25% na początku 2006 r. Potwierdziło to, między innymi, wiarygodność litewskiej polityki makroekonomicznej. Ponieważ długoterminowe stopy procentowe na Litwie odzwierciedlają podstawowe stopy rynkowe, krótkoterminowe wahania tej różnicy były przede wszystkim wyrazem zmienności długoterminowych stóp procentowych strefy euro 33. KE w swoim raporcie z 2006 r. zaznaczyła, że dwunastomiesięczna średnia krocząca długoterminowych stóp procentowych, ważna dla oceny spełnienia kryterium Traktatu, malała w okresie oceny 2004-2006. W marcu 2006 r., wg danych z ostatnich 12-miesięcy, wartość referencyjna wynosiła 5,9%, natomiast średnia krocząca dla 10-letnich obligacji litewskich wynosiła 3,7%, czyli poniżej wartości referencyjnej. Głównymi przyczynami tej tendencji był korzystny rozwój litewskiej gospodarki i postępy na drodze przechodzenia do modelu gospodarki rynkowej. Ponieważ za zmiany długoterminowych stóp procentowych na Litwie, które mają znaczenie przy ocenie konwergencji, ma głównie wpływ rentowność 10- letnich obligacji na rynku wtórnym, każda zmiana na rynku powoduje zmianę ich rentowności. Wobec powyższego w 2007 r. 12-miesięczna średnia ruchoma długoterminowej stopy procentowej wzrosła, co było efektem globalnego wzrostu rentowności obligacji oraz zwiększenia premii za ryzyko kraju ze względu na obawy o stabilność makroekonomiczną na Litwie i możliwością wystąpienia efektu zarażania od Łotwy. Ta tendencja wzrostowa na Litwie była odbiciem podobnej tendencji w strefie euro i w związku z tym w marcu 2008 r. długoterminowe stopa 33 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication465_en.pdf, s. 6-36 (10.05.2015) 21

procentowa dla Litwy wynosiła 4,6% przy wartości referencyjnej dla tego okresu na poziomie 6,5%. Została ona nieznacznie złagodzona na początku 2008 r. 34 Wykres 4. Długoterminowe stopy procentowe Litwy w latach 2004-2014 14 12 10 8 6 4 2 0 2004 2006 2008 2010 2012 2014 śr. długoterminowe stopy procentowe dla Litwy (%) wartość referencyjna (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Raportów Konwergencji EBC (23.04.2015) Jednak od 2009 r., w związku wpływem na gospodarkę litewska światowego kryzysu finansowego i gospodarczego, była już powyżej wartości referencyjnej równej 6% i wynosiła 12,1%. KE w raporcie wykazującym to przekroczenie zwróciła uwagę na możliwą nieprecyzyjność danych, ponieważ do wyliczeń średniej długoterminowych stóp procentowych wzięto 6-letnie obligacje zamiast 10-letnich (choć nie jest to zgodne z powszechną praktyką wyliczeń dla kryterium konwergencji), ponieważ w badanym okresie nie było ich na rynku. Drugą przyczyną nieprecyzyjności danych jest w dużej mierze niewielka liczba transakcji wykonanych w 2009 r., kiedy to była bardzo wysoka presja na rynkach bałtyckich. 34 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication12574_en.pdf, s. 107-115 (10.05.2015) 22

Rentowność długoterminowych stóp procentowych wzrosła wówczas do 14,5%. Stan ten utrzymywał się przez cały 2009 r. Dopiero w 2010 r. gospodarka litewska zaczęła wracać do normy, nastąpił niewielki wzrost obrotów na rynku wtórnym oraz odnowienie aktywności na rynku pierwotnym obligacji o długim terminie wykupu. W związku z powyższym długoterminowe stopy procentowe spadły do poziomu 5% z końcem 2010 r. W 2011 r. nieznacznie wzrosły do poziomu 5,2%, przy wartości referencyjnej 5,8%, częściowo z powodu echa po globalnym kryzysie na rynku finansowym. Poziom ten utrzymywał się przez cały 2012 r. Później stopniowo spadła do poziomu poniżej 4% w połowie 2013 r., co odzwierciedliło ówczesny zwiększony sentyment do Litwy, wspieranej przez wzrost ratingów kredytowych oraz stosunkowo niskiej inflacji krajowej. Trend ten utrzymał się i długoterminowe stopu procentowe na początku 2014 r. wyniosły 3,6% przy wartości referencyjnej dla tego samego okresu 6,2% 35. Rozdział 3. prawa unijnego Dopasowanie ustawodawstwa litewskiego do Litwa rozpoczęła proces integracji z Unią Europejską już 1991 r., zaraz po rozpadzie ZSRR. Razem z pozostałymi krajami bałtyckimi (Estonią i Łotwą) rozpoczęła pełną wyrzeczeń drogę do euro i UGW. Było to podyktowane chęcią jak najsilniejszego związania się z krajami europejskim tworzącymi trzon Unii. Główny argument tej decyzji był polityczny, rząd Litwy wychodził z założenia, że im bliżej (politycznie) znajdą się Brukseli, tym bardziej oddalą się od Moskwy 36. Od 1992 r., kiedy to Litwa podpisała deklarację w sprawie dialogu politycznego między Wspólnotą Europejską z Republiką Litewską oraz umowę o współpracy gospodarczej, do momentu oficjalnego wejścia do UE 1 maja 2004 r. Litwa przeszła gruntowną przemianę z gospodarki kołchoźniczej na gospodarkę rynkową. 35 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 83-90 (10.05.2015) 36 http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/705506,1169249-powazniej-o-euro.html?referer=redpol (22.05.2015) 23

W połowie 2004 r., dwa miesiące po wstąpieniu do UE, Litwa wdrożyła ERM II. Spełniała wówczas wszystkie omówione wcześniej kryteria konwergencji (zob. Wykres 5.) z wyjątkiem kryterium dostosowania ustawodawstwa litewskiego do prawa unijnego. W pierwszym raporcie konwergencji, obejmującym nowe państwa ogłoszonym w sierpniu 2004 r., EBC stwierdził, że zapisy w Ustawie o Banku Litwy i w Konstytucji Republiki Litwy oraz w Ustawie o Wiarygodności Lita nie są w pełni zgodne z Traktatem WE i Statutem ESBC (Europejskiego Systemu Banków Centralnych). Zalecono również poprawę celów Banku Litwy 37. Litwa niezgodności te wyeliminowała trzema ustawami przyjętymi przez litewski Sejm w 2006 r. Pierwsza ustawa wprowadziła zmiany do Ustawy o Banku Litwy, druga ustawa uchyla Ustawę o walucie oraz Ustawę o ochronie lita litewskiego, trzecia wprowadziła zmiany do Konstytucji. Zmiany w Ustawie o Banku Litwy dotyczyły: wzmocnienia niezależności personalnej Prezesa Zarządu Banku Lietuvos Bankas (Banku Centralnego Litwy) od litewskiego parlamentu; jednolitej pisowni euro we wszystkich dokumentach prawnych; integracji prawnej Lietuvos Bankas z Eurosystemem - określenie ról i kompetencji EBC, ESBC i Rady UE w obszarze polityki monetarnej, prowadzenie operacji walutowych, zarządzania rezerwami walutowymi oraz emisji banknotów i monet 38. Po wprowadzeniu wspomnianych powyżej zmian w 2006 r. wszelkie niezgodności i niedoskonałości zidentyfikowane w raporcie konwergencji z 2004 zostały usunięte. Od tego momentu ustawodawstwo na Litwie, w szczególności Ustawa o Banku Litwy, było w pełni zgodne z art. 108 i 109 Traktatu WE i Statutem ESBC / EBC. W grudniu 2009 r. zostały wprowadzone kolejne zmiany do Ustawy o Banku Litwy stanowiące podstawę prawną dla utworzenia Banku Litwy. Niestety zmiany te wprowadziły dwie niezgodności z prawodawstwem unijnym mające wpływ na niezależność Banku Litwy. Pierwsza dotyczyła podziału zysków banku Litwy i zmniejszała ona możliwości banku centralnego do określenia poziomu 37 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf (18.05.2015) 38 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf (18.05.2015) 24

swoich rezerw w wyniku czego ograniczała jego niezależność finansową. Druga natomiast odnosiła się do Państwowej Izby Kontroli upoważniając ją do przeprowadzania kontroli w Banku Litwy nie określając szczegółowo jej zakresu. Wobec powyższego KE zarekomendowała konieczność wprowadzenie kolejnych zmian niwelujących wymienione niezgodności. Zmiany te zostały wprowadzone w styczniu 2014 r. Dlatego KE w swoim raporcie konwergencji ogłoszonym w połowie 2014 r. oceniła, że litewska Konstytucja, Ustawa o Banku Litwy i ustawa o Najwyższej Izby Kontroli, z późniejszymi zmianami, są w pełni zgodne z art 130 i 131 Traktatu 39. Podsumowanie Litwa w ciągu tych lat zrobiła duże postępy na drodze do osiągnięcia wysokiego stopnia integracji rynku finansowego i produktowego w wielu obszarach. Poprzez duży udział własnościowy zagranicznych pośredników finansowych na rynku litewski oraz silne powiązania handlowe i inwestycyjne ze strefą euro, system finansowy Litwy został dość szybko i w znacznym stopniu zintegrowany z systemem finansowym UE. Wielkość systemu finansowego początkowo była niewielka w stosunku do PKB, jednak sukcesywnie była pogłębiana zgodnie z postępującym rozwojem gospodarczym. Obecność na rynku krajowym zagranicznych firm podkreśliła znaczenie współpracy transgranicznej w celu zapewnienia europejskich standardów struktury nadzoru oraz ochrony stabilności finansowej. Ponadto przyczyniła się bardzo do zwiększenia umiejętności organizacyjnych i kierowniczych oraz wspierała transfer technologii i rozwój konkurencji 40. Dostępność rynku handlowego Litwy nadal jest bardzo wysoka i kształtuje się w okolicach 84%, czyli znacznie powyżej średniej w strefie euro. W trakcie kryzysu na rynkach światowych na chwilę dostępność spadła, jednak później szybko odzyskała wysoki poziom. W tym około 40% handlu zagranicznego odbywała się z krajami strefy euro, głównymi partnerami Litwy były Niemcy, Łotwa, Estonia i 39 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 90-100 (18.05.2015) 40 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 90-100 (18.05.2015) 25

Niederlandy, natomiast Rosja, Polska, Wielka Brytania i Białoruś to ważny obszar eksportowy spoza strefy euro. Wśród towarów eksportowanych z Litwy dominują głównie towary nisko i średnio zaawansowane technologicznie. Przed kryzysem można było zaobserwować stopniowe przechodzenie na eksport towarów wysokiej technologii, niestety kryzys zahamował ten proces. Teraz jest to powoli przywracane 41. Pomimo dość przyjaznego środowiska biznesowego oraz przy umiarkowanych podatkach Litwa cały czas zmaga się z przyciągnięciem większej ilości bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Obecnie poziom BIZ na Litwie kształtują się około 36% PKB, gdzie większość BIZ pochodzi ze Szwecji, Polski, Niemiec i Niederlandów. W trakcie kryzysu w 2009 r. wielkość ta spadła do 34%PKB 42. W przypadku warunków prowadzenie działalności gospodarczej Litwa nie odstaje od średniej państw członkowskich UE. W poprzednich latach Rząd Litwy podjął działania zmierzające do zmniejszenia obciążeń administracyjnych oraz ułatwienia w stosunku do czasu koniecznego na utworzenie nowej spółki 43. Bardzo elastyczny na Litwie okazał się rynek pracy, a świadczy o tym dostosowanie płac nominalnych do cyklu koniunkturalnego. Zdecentralizowany system ustalania płac pozwalał zarówno na szybki wzrost płac w latach boom u, jak i na znaczną obniżkę w czasie recesji w latach 2009 2010. W tym czasie płace zostały dostosowane do wydajności 44. Od chwili wstąpienia do UE Litwa, podobnie jak inne kraje Europy Środkowej, zanotowała znaczny odpływ pracowników wykazujących wysoką mobilność w ramach UE, zwłaszcza do krajów UE z dużym popytem na dodatkową sezonową siłę roboczą. Litwa ma specyficzny rynek finansowy, gdyż bardzo duży udział własnościowy w rynku (obecnie około 90%) mają zagraniczne spółki i oddziały zagranicznych grup bankowych, głownie skandynawskich. Obecnie udział 41 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 90-100 (18.05.2015) 42 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 90-100 (18.05.2015) 43 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 90-100 (18.05.2015) 44 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 90-100 (18.05.2015) 26

zagranicznych przedstawicieli w rynku jeszcze wzrósł z powodu likwidacji krajowego Snoras Banku w grudniu 2011 r. Litewski sektor bankowy jest również bardzo skoncentrowany i niewielki, pięć największych instytucji to 84% całego rynku 45. Wykres 5. Kryteria konwergencji dla Litwy w 2004 roku 2004 sierpień wartości referencyjne kryterium długu publicznego kryterium stabilności cen 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 2,4% 0,0% -0,2% 4,7% 21,4% -10,0% 60% 6,4% 1,9% 3% kryterium stóp procentowych kryteriun deficytu budżetowego Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Raportów Konwergencji EBC (25.04.2015) W związku ze światowym kryzysem finansowym w latach 2009 2010 przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa domowe przestały zaciągać nowe kredyty oraz zaczęły spłacać istniejące obniżając swoje zadłużenie. Spowodowało to zmniejszenie portfela kredytów: wartość kredytów dla przedsiębiorstw spadła z 31% PKB w 2007 r. do 22% PKB w 2013 r., natomiast pożyczki gospodarstw domowych spadła z 25% do 21% PKB. Wobec powyższego skonsolidowane zadłużenie sektora 45 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 90-100 (18.05.2015) 27

prywatnego spadło z 85% PKB w 2009 do 63% PKB w 2012 i jest znacznie poniżej średniej dla strefy euro 46. Przez usztywnienie kursu lita do euro na rynku bankowym Litwy kredyty denominowane w euro są powszechne zarówno dla gospodarstw domowych, jak i dla przedsiębiorstw. Udział w rynku kredytów walutowych wynosi 74% dla przedsiębiorstw, 76% mieszkaniowych i 41% konsumenckich. Kryzys miał niewielki wpływ na portfel kredytów w euro 47. Wykres 6. Kryteria konwergencji dla Litwy w 2009 roku 2009 wartości referencyjne kryterium stabilności cen 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% kryterium długu publicznego 60% 29,3% 10,0% 1% 4,2% 12,1% 0,0% 6% 3% kryterium stóp procentowych 8,9% kryteriun deficytu budżetowego Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Raportów Konwergencji EBC (25.04.2015) Kryzys finansowy spowodował, że banki litewskie postawiły na samofinansowanie, samodzielnie gromadzą depozyty lokalne oraz zmniejszają 46 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 90-100 (18.05.2015) 47 http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/pdf/ee4_en.pdf, s. 90-100 (18.05.2015) 28