Kwartalnik 3 (320) 2009

Kwartalnik 3 (320) 2009 Organ Komitetu Ekonomiki Rolnictwa PAN, Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB, i Sekcji Ekonomiki Rolnictwa PTE

RADA PROGRAMOWA Vaclav Basek, Marian Bozik, Drago Cvijanović, Borys Frumkin, Masahiko Gemma, Wojciech Józwiak, Bogdan Klepacki, Stanisław Krasowicz, Rumen Popov, Włodzimierz Rembisz, Michał Sznajder, Andrzej Wiatrak, Jerzy Wilkin, Zofia Wyszkowska, Etsuo Yoshino KOMITET REDAKCYJNY M. Adamowicz, A. Kowalski (red. nacz.), A. Rosner, Z. Smoleński (sekretarz redakcji), R. Urban, W. Ziętara Redaktor: E. Dzierżawa Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego WARUNKI PRENUMERATY Prenumerata krajowa: Za pośrednictwem RUCH S.A. wpłaty na prenumeratę przyjmują jednostki kolportażowe RUCH S.A. właściwe dla miejsca zamieszkania. Termin przyjmowania wpłat na prenumeratę krajową do 5-go każdego miesiąca poprzedzającego okres rozpoczęcia prenumeraty. infolinia 0 804 200 600 www.ruch.com.pl Prenumerata opłacana w złotówkach ze zleceniem wysyłki za granicę: Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela RUCH S.A. Oddział Krajowej Dystrybucji Prasy, 01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33. prenumerata płatna w walucie obcej: +48(0)22 53-28-823 prenumerata płatna w PLN: 0-22 53-28-816, 53-28-819 nr faxu: 0-22 53-28-734. Prenumerata opłacana w PLN: przelew na nasze konto w banku: PEKAO S.A. IV O/Warszawa, nr 68 1240 1053 1111 0000 0443 0494 lub w kasie Oddziału. Dokonując wpłaty na prenumeratę w Banku czy też w Urzędzie Pocztowym należy podać: nazwę naszej firmy, nazwę banku, numer konta, czytelny, pełny adres odbiorcy za granicą, zamawiany tytuł, okres prenumeraty, rodzaj wysyłki (pocztą priorytetową lub ekonomiczną). Warunkiem rozpoczęcia wysyłki prenumeraty jest dokonanie wpłaty na nasze konto. Prenumerata opłacana w dewizach przez odbiorcę z zagranicy: przelew na nasze konto w banku: SWIFT banku: PKOPPLPWXXX w USD: PEKAO S.A. IV O/Warszawa IBAN PL54124010531787000004430508 w EUR: PEKAO S.A. IV O/Warszawa IBAN PL46124010531978000004430511 Po dokonaniu przelewu prosimy o przesłanie kserokopii polecenia przelewu z podaniem adresu i tytułu pod nr faxu: +48(0)22 53-28-731. czek wystawiony na firmę RUCH SA OKDP, przesłany razem z zamówieniem listem poleconym na wyżej podany adres. karty kredytowe VISA i MASTERCARD, płatność przez http://www.ruch.pol.pl Prenumeratę i sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prowadzi ponadto Redakcja ZER. Zamównienia na prenumeratę wraz z dowodem wpłaty na konto Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: PEKAO S.A. IV O/Warszawa nr 68 1240 1053 1111 0010 1493 6433 prosimy nadsyłać na adres IERiGŻ-PIB: 00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20 pok. 210a (skr. poczt. 984). Warszawa 2009 Nakład 300 egz. ark. wyd. 15,6 ark. druk. 11,3 Skład, łamanie i druk: Dział Wydawnictw Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB, ul. Świętokrzyska 20, tel. 0-22 505 44 44

Artykuły Andrzej KowAlsKi Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB Warszawa Polski sektor żywnościowy 5 lat Po Akcesji Próba pogłębionej oceny makroekonomicznych skutków społeczno- -ekonomicznych członkostwa Polski w UE z perspektywy niespełna 5 lat jest zadaniem ryzykownym. Z uwagi na krótki okres, trudno jest oddzielić w sposób poprawny metodologicznie skutki o charakterze trwałym od zjawisk wynikających z cyklu koniunkturalnego, czy przypadkowych. Nie mogły jeszcze w pełni ujawnić się skutki makro- i mikroekonomiczne dostosowania się Polski do prawno-instytucjonalnych rozwiązań obowiązujących w starej Unii. Na przebieg procesów gospodarczych w Polsce miały wpływ zagrożenia geopolityczne, istotne zmiany cen surowców, w tym przede wszystkim ropy naftowej, oraz niestabilność rynków finansowych. Zjawiska te oddziaływałyby na gospodarkę Polską niezależnie od naszego członkostwa w UE. Wzajemne pełne otwarcie rynków nie było hamulcem rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej, lecz stało się dla niej silnym impulsem rozwoju. Świadczą o tym następujące zjawiska: W ciągu 5 lat naszego członkostwa w UE eksport produktów rolno- -spożywczych zwiększył się z 4,0 do 11,3 mld eur (2,8-krotnie), a import z 3,6 do 9,8 mld (także 2,8-krotnie), natomiast nadwyżka wzrosła 3,3-krotnie z 0,4 do 1,5 mld eur. Jeszcze szybciej rozwijała się wymiana handlowa z innymi krajami UE. Dostawy żywności z Polski do krajów UE-25 w latach 2003-2005 zwiększyły się o 248%, a przywóz do naszego kraju wzrósł o 212%. Członkostwo w UE nadało nowy, bardzo silny impuls eksportowi polskich produktów rolno-spożywczych do krajów UE-10/12. Wzrost dynamiki handlu z tymi krajami i poprawa wyników nastąpiły szczególnie w ostatnich latach, kiedy w handlu z UE-15 obserwowano spadek dynamiki i pogorszenie wyników. Poprawiło się dodatnie saldo handlu zagranicznego produktami rolno- -spożywczymi: ogółem z 0,4 mld EUR w 2003 r. do 1,5 mld EUR w 2008 r. z krajami UE-25 z 0,4 mld EUR do 2,3 mld EUR w 2008 r.

4 Andrzej Kowalski z krajami UE-15 z 0,2 mld EUR do 0,8 mld EUR w 2008 r. (ale było 1,5 mld w latach 2006-2007) z krajami UE-12 z 0,2 mld EUR do 1,5 mld EUR w 2008 r. Wstąpienie w struktury WRE nie spowodowało więc zalewu polskiego rynku żywnością importowaną z UE, które to zagrożenie często pojawiało się w prognozach przedakcesyjnych. Handel zagraniczny w tym okresie stał się ważnym czynnikiem rozwoju sytuacji w przemyśle spożywczym i rolnictwie, ponieważ przy relatywnie stabilnym popycie krajowym absorbował istotną część przyrostu produkcji krajowej. Udział eksportu w produkcji sprzedanej w 2008 r. osiągnął 22% wobec 16,5% w 2004 r. i 10,5% w 2000 r. sytuacja ekonomiczna polskiego agrobiznesu po 1 maja 2004 Rozwój cen w otoczeniu rynkowym był i jest niekorzystny zarówno dla rolników, jak i przetwórców. Wskaźniki wzrostu cen produktów rolnych i cen żywności były i są niższe od wskaźników inflacji i od dynamiki cen środków produkcji dla rolnictwa. Spośród produktów kupowanych przez rolników najszybciej drożały dobra inwestycyjne (głównie maszyny), wolniej obrotowe środki produkcji (nawozy, olej napędowy), a najwolniej dobra konsumpcyjne. W grupie produktów sprzedawanych przez rolników taniały główne produkty roślinne, a wolniej tylko relatywnie i przejściowo produkty pochodzenia zwierzęcego. rys. 1. Indeksy cen produktów rolnych, żywności i wskaźniki inflacji w latach 2004-2008 (rok poprzedni=100) Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS.

Polski sektor żywnościowy 5 lat po akcesji 5 Po wejściu Polski do UE nastąpił przede wszystkim duży wzrost dostaw rynkowych mięsa czerwonego i drobiowego oraz przetworów mięsnych. Jest to wynik uprzemysławiania przetwórstwa rolno-spożywczego i jego koncentracji, wymuszonej przez procesy dostosowawcze do standardów unijnych. Kontynuowany był trend wzrostowy dostaw serów dojrzewających, napojów i deserów mlecznych, wyrobów czekoladowych i piwa oraz napojów bezalkoholowych. Wejście Polski do UE nie wywarło istotnych zmian w poziomie produkcji tak ważnych działów polskiego rolnictwa, jak zboża, mleko i mięso wieprzowe. Trwa silna tendencja spadkowa produkcji okopowych, w tym szczególnie ziemniaków i okopowych pastewnych. Po wejściu do UE obniżyła się nieco produkcja owoców, ale jej obecny poziom jest o ok. 15% wyższy niż w latach 1998-2000. Działami rolnictwa, które po wejściu do UE wykazują wzrost produkcji, są: sektor drobiarski oraz uprawa rzepaku, m.in. ze względu na rosnący popyt na biopaliwa. Po wejściu Polski do UE globalna produkcja rolnictwa w cenach stałych wyniosła ok. 58,5 mld zł i była średnio o 2,5% wyższa niż w latach 2001-2003. W tym okresie produkcja zwierzęca wzrosła o 6,9%, a produkcja roślinna obniżyła się o 1,1%. Cechą rozwoju produkcji roślinnej jest szybsze tempo wzrostu produkcji końcowej i towarowej niż produkcji globalnej, co oznacza, że obniża się zużycie wewnętrzne, zarówno produkcyjne, jak i konsumpcyjne, a wzrasta towarowość produkcji. Spadek spożycia żywności nastąpił tylko w pierwszym roku naszej akcesji do UE i wynikał głównie z dużego wzrostu cen żywności i napojów bezalkoholowych. W 2005 roku został zahamowany, a od 2006 roku na większości rynków odnotowuje się ponownie wzrost popytu na produkty rolno-spożywcze. W latach 2003-2008 zaszły istotne zmiany w sytuacji dochodowej gospodarstw rolnych w Polsce. Po uzyskaniu przez Polskę w 2004 r. statusu kraju członkowskiego Unii Europejskiej, dochody polskich rolników bardzo wyraźnie wzrosły. Zrealizowane dochody uzyskiwane z gospodarstw rolnych w okresie przedakcesyjnym zwiększyły się ponad dwukrotnie w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną (pracującą co najmniej 2 200 godzin w gospodarstwie rolnym w ciągu roku). Zasadniczy wpływ na tę korzystną zmianę sytuacji dochodowej miały dopłaty uzyskiwane przez rolników kanałami pozarynkowymi. O ile w 2003 roku miały one 9,4 % udział w tworzeniu dochodów, to w roku następnym udział ten zwiększył się do 39%. Największy udział dopłat w tworzeniu dochodu w omawianym okresie odnotowano w 2006 roku, w którym dopłaty miały większe znaczenie w tworzeniu dochodów niż działalność wytwórcza. Po akcesji poprawiła się też relatywna dochodowość rolników w odniesieniu do innych grup zawodowych. O ile średni dochód rolniczy w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną stanowił 24,2% średniego wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej w okresie poprzedzającym akcesję, to w pierwszym roku akcesji wskaźnik ten zwiększył się ponad dwukrotnie, osiągając poziom 56,2%. W kolejnych latach relacje te ulegały wahaniom od 43,3% w 2005 do 57,5 % w bardzo dobrym dla rolnictwa 2007 roku.

6 Andrzej Kowalski Tabela 1 wybrane dane o dochodach i dopłatach w sektorze gospodarstw rolnych w Polsce w latach 2003-2008 Wyszczególnienie rednie wynagrodzenie netto w gospodarce narodowej J.m. Lata 2003 2004 2005 2006 2007 2008 z 17 622 18 325 19 060 19 840 21 570 23 330 Dochód na osob pe nozatrudnion z 4259 10290 8 252 9 984 12 411 10 062 Wska nik dochodu do redniego wynagrodzenia % 24,2 56,2 43,3 50,3 57,5 43,1 Dop aty na osob pe nozatrudnion z 402 4 009 3 882 5 198 5 352 5 019 Udzia dop at w dochodzie % 9,4 39,0 47,0 52,1 43,1 49,9 Źródło: Obliczenia Z. Floriańczyka i L. Goraja na podstawie rachunków makroekonomicznych dla rolnictwa EAA i danych GUS. Według szacunków przeprowadzonych zgodnie z metodą Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa, wartość produkcji polskiego sektora rolnego liczona według cen rynkowych w latach 2004-2008 wzrosła o ponad 18,7%, a dopłat o 38,5%. W tym samym czasie wartość zużycia pośredniego wzrosła o 28,1%. W rezultacie dochód na osobę pełnozatrudnioną w rolnictwie obniżył się w tym czasie o 2,2 %, podczas gdy średnie wynagrodzenie netto w gospodarce narodowej zwiększyło się o 27,3%. W tym miejscu należy przywołać założenia i wyniki prognozy dochodów rolników, sporządzone przez Komisję Europejską dla okresu 2005-2014. Wskazują one, że realne dochody w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną wzrosną o 32,2% w 10 krajach, które przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 r., pod warunkiem zmniejszenia w tym czasie zatrudnienia (mierzonego liczbą osób pełnozatrudnionych) w rolnictwie o 21,8 %. Aby osiągnąć ten wzrost dochodów, musi nastąpić w tym okresie zmniejszanie zatrudnienia w rolnictwie średnio 2,4% rocznie. Po wejściu Polski do UE nastąpiło ożywienie produkcyjne w przemyśle spożywczym. Wartość produkcji sprzedanej przemysłu spożywczego od 2003 roku zwiększa się w tempie 6-7% rocznie. To ożywienie ma trwałe podstawy, gdyż: pod wpływem wzrostu dochodów rozwija się krajowy rynek żywności i napojów, rośnie orientacja eksportowa przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, co wyraża się we wzroście udziału eksportu w sprzedaży. Wpływ tych dwóch czynników rozwoju produkcji przemysłu spożywczego był różny w poszczególnych fazach integrowania naszej gospodarki z UE. Ożywienie w produkcji w okresie bezpośrednio poprzedzającym wejście Polski do Wspólnoty spowodowane było głównie obawami inflacyjnymi, które wywołały wzrost popytu krajowego pod koniec 2003 roku i w pierwszych miesiącach

Polski sektor żywnościowy 5 lat po akcesji 7 2004 roku. W tym okresie zanotowano również pewne ożywienie w eksporcie produktów rolno-spożywczych. Natomiast wzrost cen w pierwszych miesiącach 2004 roku spowodował osłabienie popytu krajowego, ale przy bardzo szybkiej dynamice wzrostu eksportu. To osłabienie popytu krajowego było jednak przejściowe, gdyż pod wpływem przyspieszenia rozwoju gospodarczego Polski, od połowy 2005 roku obserwuje się zwiększenie dochodów ludności i kolejne ożywienie rynku krajowego. Zjawisko to ujawniło się szczególnie w 2007 roku. Równocześnie utrzymało się wysokie tempo wzrostu eksportu rolno-spożywczego, które wprawdzie przejawia tendencje spadkowe (z blisko 30% w latach 2004-2006 do 18% w 2007 roku), ale wciąż jest wysokie. Od połowy 2005 roku rozwój przetwórstwa żywności ma trwałe podstawy, które tworzy zarówno stały wzrost popytu krajowego, jak i eksportowego. Po dużych wahaniach tempa wzrostu produkcji przemysłu spożywczego w latach 2003-2004 i na początku 2005 roku, od połowy 2005 roku tempo rozwoju tego sektora ustabilizowało się na wysokim poziomie około 6% w skali rocznej. W 2008 roku nastąpiło pewne spowolnienie tempa rozwoju przemysłu spożywczego do około 3% rocznie. Spowolnienie rozwoju tego działu przemysłu notujemy zwłaszcza od maja 2008 roku. Po wejściu do UE podobnie jak w latach wcześniejszych najszybciej rozwijało się przetwórstwo wtórne, czyli produkcja wyrobów wieloskładnikowych, o wysokim stopniu przetworzenia i ułatwiających przygotowanie posiłku. W latach 2003-2008 wartość produkcji tego przetwórstwa (w cenach stałych) zwiększyła się o około 36 %. W latach 2003-2008 tempo wzrostu tej produkcji wynosiło zaledwie 2% rocznie. Po wejściu do UE radykalnie poprawiły się wskaźniki finansowe całego przemysłu spożywczego. W latach 2004-2007 w porównaniu z 2003 rokiem: rentowność netto zwiększyła się dwukrotnie do ok. 4% wartości, a ROE dwa i pół razy do ok. 12-13%, tj. do poziomu ponad dwukrotnie wyższego od podstawowej stopy procentowej NBP; w mniejszym stopniu zwiększyły się wskaźniki rentowności: zysku brutto (z 2,5-3,0 do 4,5-5%), przychodów gotówkowych (z ok. 5 do 7%) i nadwyżki operacyjnej (z 8,5 do 9,5%); zmniejszyły się obciążenia przychodów kosztami finansowymi (z 2,3% do 1,2-1,3%) oraz zysku podatkiem dochodowym (z 40% do ok. 20%) są to główne źródła poprawy wskaźników rentowności netto. W wyniku dużej poprawy rentowności w minionych latach osiągnięto wzrost: kwoty zysku netto z 1,6 mld zł w 2003 roku do 6,5 mld zł w 2007 roku, tj. czterokrotny, kapitału własnego odpowiednio z 30,1 mld zł do 44,8 mld zł (o 49%), w tym środków własnych w obrocie z 5,1 mld zł do 10,8 mld zł. Umożliwiło to sfinansowanie zwiększonych (o 41%) wydatków inwestycyjnych, przy stabilizacji względnego poziomu zadłużenia długoterminowego, którego wartość zwiększyła się podobnie jak kapitału własnego.

8 Andrzej Kowalski Po wejściu Polski do UE i w latach następnych nie było znaczących zmian struktur podmiotowych przemysłu spożywczego. Nie było także masowej upadłości firm krajowych. Nie nasiliły się także procesy fuzji, przejęć, czy też konsolidacji całych sektorów. W tym czasie zmniejszyła się nieco liczba firm przemysłowych, głównie małych i mikro. wsparcie finansowe sektora rolno-żywnościowego z budżetu Ue Lata bezpośrednio poprzedzające członkostwo oraz pierwsze pięć lat członkostwa są okresem, w którym rolnictwo i regiony wiejskie otrzymywały wsparcie finansowe z budżetu UE. W latach 2004-2008 środki na rozwój rolnictwa i regionów wiejskich pochodziły z czterech programów wieloletnich: Programu Przedakcesyjnego SAPARD (wprawdzie proces programowania SAPARD-u zakończył się na początku 2004 roku, ale ze względu na zasadę n+ 2, na podstawie której projekty mogą być realizowane i rozliczane w roku włączenia do programu oraz w dwóch latach następnych, znaczna część środków SAPARD-u wpłynęła do regionów wiejskich już w okresie członkostwa), Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006, Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich (rozliczanie finansowe obu programów zakończono 31 grudnia 2008 roku) oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013. Ogólną kwotę środków publicznych, zarówno krajowych jak i unijnych, które za pośrednictwem tych programów wpłynęły do regionów wiejskich w okresie członkostwa, można oszacować na co najmniej 26 mld złotych, czyli ponad 5 mld złotych rocznie. Tabela 2 środki publiczne współfinansujące programy wiejskie w latach 2004-2008 (wypłacone beneficjentom środki publiczne krajowe i unijne w mln złotych) szacunki Nazwa programu rodki wyp acone (mln z ) SAPARD 2 000 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006 14 000 SPO Restrukturyzacji Modernizacja Sektora ywno ciowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich 2004-2006 6 000 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 4 000 Ogó em 26 000 Z programów wymienionych w tabeli 2, jedynie SAPARD miał wyraźnie zarysowany charakter programu inwestycyjnego, wspierającego przede wszystkim inwestycje infrastrukturalne (drogi, wodociągi, kanalizację), modernizację niektórych gałęzi przemysłu spożywczego, dostosowujących się do unijnych

Polski sektor żywnościowy 5 lat po akcesji 9 standardów sanitarnych, weterynaryjnych, ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt, oraz modernizację gospodarstw rolnych (przede wszystkim zakup maszyn i ciągników rolniczych). Pozostałe programy, realizowane w całości w okresie członkostwa, miały charakter mieszany. Poza wsparciem inwestycji wielu gałęzi przemysłu rolno-spożywczego i dalszej modernizacji gospodarstw rolnych, zarówno w latach 2004 jak i w latach 2007-2013, poważne środki przeznaczono na programy wspierające dochody (subwencjonowanie obszarów o niekorzystnych warunkach), programy socjalne (renty strukturalne) oraz programy chroniące środowisko. konkurencyjność polskich producentów żywności Wyniki handlu zagranicznego świadczą o dużej konkurencyjności polskich producentów żywności na rynkach zagranicznych i wskazują, że nasza oferta eksportowa jest zarówno bezpieczna i dobra jakościowo, jak i atrakcyjna cenowo dla zagranicznych konsumentów. Relacja wartości eksportu wybranych produktów przemysłu spożywczego do wartości ich sprzedaży wskazuje, że szczególnie silną orientację eksportową po wejściu do UE wykazywały takie branże przemysłu spożywczego, jak: przetwórstwo ryb, produkcja skrobi i przetworów ziemniaczanych, produkcja soków i napojów owocowych i warzywnych oraz pozostałych przetworów owocowo-warzywnych, produkcja karmy dla zwierząt domowych, produkcja pieczywa cukierniczego trwałego oraz czekolady i pozostałych słodyczy, przetwórstwo kawy i herbaty, a także produkcja przypraw oraz odżywek i żywności dietetycznej. Podstawowe działy przemysłu spożywczego charakteryzowały się w latach 2004-2008 konkurencyjnością zbliżoną do przeciętnej w całym przemyśle spożywczym. Działami przemysłu spożywczego o niskiej konkurencyjności i niewykazującymi cech orientacji eksportowej były natomiast: produkcja lodów, produkcja przetworów zbożowych, makaronów i pieczywa świeżego, sektor winiarski, piwowarski i napojów bezalkoholowych oraz produkcja pasz dla zwierząt hodowlanych. Konkurencyjność polskich producentów żywności wynika przede wszystkim z posiadania przez nich przewag konkurencyjnych o charakterze kosztowo- -cenowym. Mamy wyraźną przewagę cenową (niższe ceny) na wielu rynkach podstawowych produktów rolnych. Wśród grup produktów o relatywnie najwyższej pozycji konkurencyjnej na Jednolitym Rynku Europejskim (JRE), dominują produkty pracochłonne, biorąc pod uwagę czynnik kosztowy. Podstawową determinantą konkurencyjności polskiego sektora rolno-spożywczego na JRE nadal są przewagi kosztowo-cenowe, wynikające z niższych kosztów produkcji i przetwórstwa, w tym niższej opłaty pracy oraz marż przetwórczych. Objęcie polskiego rolnictwa zasadami WPR wywołało proces powolnego zbliżania się cen produktów rolnych w Polsce do cen unijnych. Proces ten był szybki tylko w sektorach, w których w UE stosowane jest kwotowanie produkcji, tj. w sektorze mleczarskim i cukrowniczym, a ostatnio także w sektorze zbożowym.

10 Andrzej Kowalski Mamy również wyraźną przewagę cenową na rynku większości podstawowych produktów przemysłu spożywczego. Świadczy o tym nie tylko stały, szybki wzrost eksportu tych produktów, ale także jeszcze wolniej postępujący niż w przypadku produktów rolnych proces zbliżania krajowych cen produktów przetwórstwa spożywczego do cen unijnych. Zróżnicowanie tych cen jest jednak naturalną konsekwencją dużych różnic w poziomie rozwoju gospodarczego między bardziej i mniej rozwiniętymi krajami UE. Polscy przedsiębiorcy dobrze radzą sobie z wykorzystaniem unijnych dopłat eksportowych, a największymi wśród nich beneficjentami są producenci cukru i produktów mleczarskich. Subwencjonowanie eksportu przyczynia się do utrzymania równowagi popytowo-podażowej na rynku w okresie nadprodukcji żywności. Z punktu widzenia producentów rolnych i przetwórców spożywczych, system ten istotnie przyczynia się do wzrostu ich konkurencyjności na rynkach pozaunijnych. Odnoszą oni bezpośrednie korzyści z tytułu subwencjonowania eksportu poza Unię, gdyż dzięki subsydiom ceny na rynku wewnętrznym utrzymywane są powyżej poziomu, jaki ukształtowałby się w wyniku swobodnej gry podaży i popytu, a eksport staje się bardziej opłacalny. Po akcesji Polski do UE okazało się, że zagrożenia są mniejsze niż wcześniej oceniano, a nasi producenci żywności dobrze wykorzystują szanse, jakie powstały w wyniku otwarcia dużego i zamożnego europejskiego rynku żywności. Polska gospodarka żywnościowa jest dobrze przygotowana do prowadzenia działalności na Wspólnym Rynku Europejskim. Oczywiście sytuacja jest zróżnicowana na poszczególnych rynkach i w kolejnych latach. Przed wejściem do UE Polska eksportowała większe ilości zbóż jedynie okazjonalnie, w latach obfitych zbiorów lub w przypadku konieczności redukcji zapasów interwencyjnych. Wejście do Wspólnoty zapewniło większe możliwości eksportu. Po pierwsze, uzyskaliśmy nieograniczony dostęp do dużego rynku, a po drugie pojawiła się możliwość subsydiowania eksportu ziarna, czego na mocy ustaleń RU GATT wcześniej nie mogliśmy robić. Od 2004 r. Polska rokrocznie eksportuje od 1,0 do 1,7 mln t zbóż, niezależnie od wielkości zbiorów krajowych. Wolumen importu w znaczniej mierze wynikał z wielkości krajowych zbiorów i w latach niedoborów dochodził do 13% krajowej podaży. Niezależnie od sytuacji rynkowej, Polska musi importować do 400 tys. ton pszenicy twardej, której nie można produkować w kraju. Polska jest jednym z największych producentów rzepaku w Europie. Z produkcją wynoszącą w ostatnim pięcioleciu (2004-2008) ok. 1,8 mln ton ma ponad 10% udział w produkcji rzepaku 27 krajów Unii Europejskiej. Pod względem wielkości zbiorów i areału uprawy Polskę aktualnie wyprzedzają tylko Niemcy i Francja, zaś pod względem wysokości plonów rzepaku Polska ustępuje także Wielkiej Brytanii, Danii i Czechom. Po akcesji Polski do Unii Europejskiej produkcja rzepaku stała się najszybciej rozwijającym się działem produkcji roślinnej. Po kilkuletnim zastoju w latach poprzedzających akcesję, w ostatnim pięcioleciu zbiory gwałtownie

Polski sektor żywnościowy 5 lat po akcesji 11 wzrosły. W latach 2004-2008 wyniosły średnio ok. 1,8 mln ton i były wyższe od przeciętnych z poprzedniego pięciolecia o ponad 80%, a w ostatnich dwóch latach przekroczyły 2,1 mln ton. Przed wejściem Polski do Unii Europejskiej w produkcji rzepaku przeważały tendencje spadkowe, a w ostatnim pięcioleciu rozwijała się ona w tempie prawie 28% rocznie, pod wpływem wejścia Polski do Unii Europejskiej i polityki Unii w zakresie biopaliw i energii odnawialnej, które dały silny impuls dla rozwoju uprawy i przetwórstwa rzepaku. W latach 2004-2008 powierzchnia uprawy wzrosła prawie o 50%, a plony rzepaku wyniosły 2,75 dt/ha i były prawie o 30% wyższe niż w poprzednim pięcioleciu. Przy niskiej samowystarczalności w sektorze oleistych, Polska jest w pełni samowystarczalna w produkcji rzepaku i produktów jego przerobu. W wyniku dynamicznego rozwoju produkcji rzepaku po akcesji do Unii Europejskiej, Polska odzyskała pozycję znaczącego eksportera netto nasion rzepaku (z wyjątkiem 2008 r.). Stała się też liczącym eksporterem oleju rzepakowego, kierowanym głównie na rynek niemiecki do produkcji biopaliw. Reforma systemu regulacji rynku cukru zakłada redukcję produkcji cukru w UE o 5-6 mln ton i zwiększenie znaczenia importu w zaopatrzeniu rynku. Konsekwencje wdrożenia reformy widoczne są także w polskim sektorze cukrowniczym. Wynegocjowana kwota produkcji wynosiła 1 671,9 tys. ton i była nieznacznie większa od popytu krajowego. W wyniku reformy kwota produkcyjna została zmniejszona do 1 405 tys. ton, jest więc o ok. 225 tys. ton mniejsza od zużycia krajowego. Reforma zakłada również obniżkę cen skupu buraków (ok. 40%) i cen referencyjnych cukru (ok. 36%). Konsekwencją tych zmian było pogorszenie się opłacalności uprawy buraków cukrowych i rezygnacja z produkcji przez część plantatorów. Zmniejszenie kwot produkcyjnych wymusiło głęboką restrukturyzację przemysłu cukrowniczego. Liczba czynnych cukrowni zmniejszyła się do 18. W rezultacie zlikwidowana została także część obszarów plantacyjnych. W sezonach 2006/2007 i 2007/2008 produkcja cukru znacząco przewyższała kwotę produkcyjną, o czym w znacznym stopniu zdecydowały korzystne warunki pogodowe w okresie wegetacji. Rzeczywiste skutki reformy ujawniły się w sezonie 2008/2009, kiedy ze względu na niską opłacalność produkcji plantatorzy zakontraktowali mniejszy areał uprawy i produkcja cukru była mniejsza od kwoty produkcyjnej i zużycia krajowego. W konsekwencji Polska przestała być samowystarczalna na rynku cukru. Sektor cukrowniczy przekształcił się z eksportera netto w importera netto. Sytuacja taka utrzyma się także w sezonie 2009/2010, gdyż areał zasiewów buraków cukrowych umożliwi produkcję cukru na poziomie kwoty produkcyjnej. Oznacza to, że wskaźnik samowystarczalności w branży wyniesie, podobnie jak w bieżącym sezonie, ok. 85%. Polska od lat jest krajem nadwyżkowym w produkcji mleka. Po akcesji nadwyżka produkcji nad krajowym spożyciem wzrosła z 7-9 do 12-17%, pod wpływem wyraźnej poprawy opłacalności produkcji i przetwórstwa mleka. Włącze-

12 Andrzej Kowalski nie polskiego mleczarstwa do jednolitego rynku europejskiego, na którym ceny były o 30-50% wyższe, oraz objęcie mechanizmami WPR spowodowało znaczący wzrost eksportu przetworów mlecznych, po znacznie wyższych cenach. Uruchomiło to podwyżki cen na wszystkich poziomach rynku, które do końca 2007 r. wyprzedzały wzrost kosztów produkcji. Do końca 2007 r. opłacalność produkcji i przetwórstwa mleka rosła, a branża mleczarska uważana była za głównego beneficjenta integracji z UE, której możliwości rozwoju ograniczała jedynie wysokość kwot mlecznych. Po akcesji, mimo kwotowania ograniczającego możliwości sprzedaży, produkcja mleka wzrosła o około 4% do 12,4 mln ton. Przy braku postępu w spożyciu mleka i jego przetworów, które w latach 2004-2008 wahało się w granicach 251-266 kg/mieszkańca, a globalnie od 9,7 do 10,2 mln t, pozwoliło to na 50% wzrost wolumenu eksportu i zdecydowaną poprawę bilansu handlu zagranicznego przetworami mlecznymi. Saldo HZ sektora mleczarskiego potroiło się w latach 2004-2008 do 923 mln euro. Sytuacja zmieniła się w 2008 r. pod wpływem załamania koniunktury światowej, która w 2007 r. osiągnęła nie notowany dotychczas poziom. Wówczas ujawniły się także skutki zasadniczej reformy WPR na rynku mleka, która od 2004 r. konsekwentnie zmierza do ograniczenia wsparcia rynkowego na rzecz dopłat bezpośrednich oraz likwidacji kwot mlecznych i liberalizacji rynku mleka w 2015 r. W Polsce wydatki ARR na rynkowe wsparcie sektora mleczarskiego zmalały ze 156 mln zł w 2005 r. do zaledwie 40 mln zł 2008 r., z czego 38 mln zł stanowiły wydatki na szklankę mleka w szkole. Natomiast całkowite wsparcie sektora mleczarskiego, wraz z dopłatami bezpośrednimi przypadającymi na powierzchnię paszową niezbędną dla wyżywienia krajowego pogłowia krów wyniosło w 2008 r. ponad 1,23 mld zł, z czego ponad 97,5% stanowiły dopłaty bezpośrednie wypłacane rolnikom. Po akcesji wyraźnie zwiększyły się obroty handlowe mięsem i jego przetworami, zwłaszcza po stronie eksportu. W latach 2004-2008 eksport drobiu potroił się, wołowiny podwoił, a wieprzowiny wahał się od 213 do 413 tys. t w ekwiwalencie mięsa, w zależności od fazy cyklu świńskiego. Import drobiu i bydła w tym czasie prawie nie zmienił się, a import wieprzowiny wzrósł z około 140 tys. t do ponad 500 tys. t. W rezultacie wartość eksportu mięsa i jego przetworów przekroczyła 2 mld euro w 2008 r. Przy wzroście wartości importu do niespełna 700 mln euro w 2007 r., saldo handlu zagranicznego mięsem i jego przetworami osiągnęło najwyższy poziom 1,3 mld euro w latach 2006-2007. W 2008 r., wskutek skokowego wzrostu importu wieprzowiny, saldo handlu zagranicznego sektora mięsnego zmalało do niespełna 900 mln euro. W 2008 r. po raz pierwszy w historii ujemne saldo w handlu zagranicznym wieprzowiną przekroczyło 300 mln euro, przy nadwyżce importu nad eksportem w granicach około 90 tys. t. Decydujący wpływ na to wywarła wysoka wartość złotego przez większą część roku, która zbiegła się z niską fazą cyklu świńskiego i skokowym wzrostem cen żywca wieprzowego. Osłabiło to i tak niezbyt wysoką konkurencyjność polskiej wieprzowiny. Z podobną sytuacją będziemy mieć do czynienia

Polski sektor żywnościowy 5 lat po akcesji 13 także w 2009 r., aczkolwiek wzrost wartości euro do 4,2-4,6 zł znacząco poprawił konkurencyjność polskiego eksportu. W rezultacie, mimo większego niż w roku ubiegłym importu wieprzowiny, saldo handlu zagranicznego mięsem i jego przetworami może wzrosnąć do ponad 1,1 mld euro. Konkurencyjność na rynku unijnym i na rynkach światowych nie opiera się jednak tylko na różnicach cenowych. Do czynników zwiększających konkurencyjność zalicza się także: rozwój przedsiębiorczości, poprawę jakości środowiska lokalnego, racjonalizację struktur organizacyjno-własnościowych oraz politykę konkurencji realizowaną przez państwo. Konsumenci z innych krajów UE już teraz akceptują polską żywność i jej walory jakościowe, na co wskazuje wzrost wskaźnika orientacji eksportowej poszczególnych działów gospodarki żywnościowej. Rosnąca sprzedaż na wymagających rynkach zagranicznych, podlegających rygorystycznym regułom kontroli jakości, pośrednio świadczy o wysokiej jakości naszej żywności. Mimo obserwowanych pozytywnych przeobrażeń, skuteczne konkurowanie z pozostałymi państwami Wspólnoty utrudnia nadal stosunkowo niski poziom koncentracji produkcji rolniczej i przetwórstwa żywności, niska wydajność pracy w przemyśle spożywczym oraz mało aktywny marketing i promocja polskich produktów rolno-spożywczych. Rolnictwo w Polsce, ze względu na posiadane zasoby (zwłaszcza pracy i ziemi), potencjał przemysłu spożywczego, bezpieczeństwo żywnościowe kraju i pożądany wzrost eksportu, powinno podlegać procesom koncentracji, intensyfikacji produkcji uwzględniającej wymogi środowiska naturalnego i dobrostanu zwierząt, co z kolei doprowadziłoby do zmian technik wytwórczych i wzrostu konkurencyjności polskiego sektora żywnościowego. Procesy te mogą zagwarantować trwałe podstawy konkurencyjności polskiego rolnictwa. Do tego celu nieodzowne jest wykształcenie rynkowo zorientowanego, wysokoproduktywnego segmentu gospodarstw rolnych w Polsce. Należy zwrócić uwagę, że potencjał produkcyjny i eksportowy oraz pozycja konkurencyjna polskiego sektora rolno-spożywczego po przystąpieniu do UE kształtują się w ramach ograniczeń wyznaczonych przez niepełny poziom płatności bezpośrednich.

14 Andrzej Kowalski Andrzej KowAlsKi Institute of Agricultural and Food Economics - National Research Institute Warszawa POLISH FOOD SECTOR FIvE years AFTER THE ACCESSION Summary After Poland s accession to the EU, it turned out that the threats are smaller than forecasted and our food producers efficiently use the opportunities resulting from the opening of a large and wealthy European food market. Polish food economy is well-prepared to operate within the Common European Market. Mutual full opening of markets was not a hindrance to the development of the Polish food economy; instead it became a strong impulse for its growth. Within the 5 years of our EU Membership the export of agri-food products increased from EUR 4.0 billion to EUR 11.3 billion (2.8 times) whereas the import increased from EUR 3.6 billion to EUR 9.8 billion (also 2.8 times) and the surplus increased 3.3 times from EUR 0.4 billion to EUR 1.5 billion. Despite the observed positive transformations, efficient competition with the other Community States is hampered by a relatively low concentration level of agricultural production and food processing, low labour efficiency in food industry and not very active marketing and promotion of Polish agri-food products. The creation of durable competition advantages requires the formation of a highly productive, market-oriented segment of farms in Poland.

KAROLINA PAWLAK Uniwersytet Przyrodniczy Poznań ZDOLNOŚĆ KONKURENCYJNA POLSKIEGO SEKTORA ROLNO-SPOŻYWCZEGO W HANDLU WEWNĄTRZWSPÓLNOTOWYM Wstęp W warunkach gospodarki rynkowej nieodłącznym elementem działania gospodarczego każdego podmiotu ekonomicznego jest konkurowanie z innymi, rozumiane jako wzajemna rywalizacja, mająca na celu osiągnięcie korzyści związanych z funkcjonowaniem na rynku krajowym i międzynarodowym [22]. Kategoria ta kojarzona jest z różnymi teoriami ekonomii, w tym przede wszystkim z teorią wzrostu gospodarczego i teorią międzynarodowej wymiany handlowej 1. Definicje wypracowane w ramach teorii nurtu wzrostu gospodarczego, podkreślając znaczenie wolnego i rzetelnego handlu zapewniającego wysoki stopień otwarcia na konkurencję międzynarodową, pośrednio wskazują na wpływ polityki państwa na poziom i zmiany konkurencyjności. Jednocześnie, uwypuklając zdolność do kreowania i wzrostu zatrudnienia oraz utrzymania i wzrostu dochodów ludności, poruszają kwestie dobrobytu ekonomicznego [23]. W handlowym kierunku badań nad konkurencyjnością mówi się o niej jako zdolności do utrzymania lub powiększenia udziałów rynkowych, a wśród mierników służących ocenie poziomu konkurencyjności wymienia się między innymi saldo bilansu handlowego, terms of trade, ceny relatywne czy udziały w handlu światowym [19]. W warunkach globalizacji i internacjonalizacji życia gospodarczego konkurencyjność najczęściej odnoszona jest do rynku międzynarodowego i rozpatrywana jako zdolność skutecznego i opłacalnego lokowania się krajowych firm na rynkach zagranicznych oraz rozwijania efektywnego eksportu [35, 36]. Określa się 1 W ostatnich latach pojawiły się trzy kolejne nurty badań nad konkurencyjnością. Pierwszy nawiązuje do teorii międzynarodowej migracji czynników produkcji i teorii lokalizacji, uwzględniając takie elementy, jak mobilność czynników produkcji i znaczenie lokalizacji w zwiększaniu konkurencyjności gospodarki. Drugi odwołuje się do teorii zarządzania (teorii kierowania), a trzeci do uwarunkowań politycznych rozwoju gospodarki i kształtowania jej konkurencyjności, mieszcząc się w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych [17].

16 Karolina Pawlak ją mianem konkurencyjności zewnętrznej, w odróżnieniu od konkurencyjności wewnętrznej, którą definiuje się jako pozycję ekonomiczną danego sektora gospodarki narodowej w stosunku do innych gałęzi tej gospodarki w danym czasie (ujęcie statyczne) lub siłę i zdolność danego sektora gospodarki do poprawiania jego pozycji w stosunku do pozostałych gałęzi gospodarki narodowej (ujęcie dynamiczne) [35]. Pojęcie międzynarodowa konkurencyjność gospodarki ma wiele znaczeń, może być rozpatrywane z różnych punktów widzenia, przy zróżnicowanym poziomie agregacji i z położeniem nacisku na aspekty istotne dla danej dyscypliny [1]. W literaturze przedmiotu zdecydowanie odróżnia się dwie kategorie, a mianowicie międzynarodową pozycję konkurencyjną, rozumianą jako zdolność do konkurowania w danym momencie czasowym [37], i międzynarodową zdolność konkurencyjną, uwydatniającą długofalową zdolność gospodarki do sprostania konkurencji międzynarodowej [6]. W tym drugim dynamicznym ujęciu konkurencyjności, przedmiotem analizy stają się czynniki wpływające na poprawę pozycji konkurencyjnej danego kraju lub sektora gospodarki, wśród których uwagę zwracają procesy liberalizacji handlu międzynarodowego. Według J. Bhagwatiego [5], istnieją cztery alternatywne sposoby uwalniania handlu, tj.: agresywny unilateralizm, polegający na dążeniu do uzyskania jednostronnych redukcji barier handlowych od innych krajów, często przy użyciu gróźb; konwencjonalny unilateralizm, oznaczający redukcję własnych barier handlowych; wzajemne obniżanie barier handlowych w ramach wielostronnych negocjacji handlowych pod auspicjami WTO; wzajemne obniżanie barier handlowych w ramach preferencyjnych układów handlowych. Dokonując oceny tych form liberalizowania handlu, Bhagwati pozytywnie odnosi się do konwencjonalnego unilateralizmu oraz pełnej wzajemności w redukowaniu barier handlowych. W dziedzinie międzynarodowego handlu artykułami rolnymi zawarto dotychczas jedno wielostronne porozumienie w kwestii jego liberalizacji, tj. Porozumienie w sprawie rolnictwa Rundy Urugwajskiej GATT/WTO, które zapoczątkowało proces reformy zasad handlu rolnego i narodowych polityk agrarnych, zmierzających do liberalizacji obrotów pomiędzy jego sygnatariuszami. Określono w nim dopuszczalne mechanizmy ochrony krajowych rynków rolno-spożywczych przed konkurencją zagranicy i dopuszczalne mechanizmy wspierania eksportu rolno- -spożywczego [18, 23]. Okres implementacji postanowień Porozumienia dla krajów rozwiniętych (w tym Polski) trwał 6 lat i zakończył się w 2000 roku, natomiast dla państw rozwijających się był wydłużony do 10 lat i został sfinalizowany w 2004 roku. Kolejna, po Urugwajskiej, runda negocjacyjna WTO w sprawie dalszej liberalizacji międzynarodowego handlu rolnego rozpoczęła się w 2001 roku w Doha. Do tej pory nie osiągnięto konsensusu i nie powzięto ostatecznych decyzji w zakresie dalszej redukcji wsparcia wewnętrznego rolnictwa, subwencjono-

Zdolność konkurencyjna polskiego sektora rolno-spożywczego 17 wania eksportu oraz dostępu do rynków rolnych. Niewątpliwie jednak postępująca liberalizacja światowego handlu rolnego może spowodować zmiany warunków konkurencji zarówno w skali globalnej, jak i regionalnej. Najważniejszym partnerem handlowym Polski w sektorze rolno-spożywczym są kraje UE. W 2008 roku na Jednolitym Rynku Europejskim (JRE) ulokowano około 80% całkowitego eksportu produktów rolno-spożywczych z Polski, a pochodziło stamtąd blisko 70% importowanej żywności [4]. W przypadku osiągnięcia kompromisu, przyjęcia i wdrożenia nowych koncesji liberalizacyjnych na forum WTO, można spodziewać się, że obniżenie poziomu ochrony celnej rynku Wspólnoty i całkowite zniesienie wszystkich dotacji w eksporcie żywności może doprowadzić do obniżenia wartości eksportu i wzrostu wartości importu rolno- -spożywczego z/do UE [24] oraz utrudnić artykułom rolno-spożywczym wytwarzanym na terenie UE konkurowanie zarówno na rynku wewnętrznym, jak i międzynarodowym. Przyjmuje się, że niektóre państwa Wspólnoty mogą stracić dotychczasową przewagę konkurencyjną w międzynarodowym handlu rolnym na rzecz krajów o niskich kosztach produkcji. Celem artykułu jest zidentyfikowanie pozycji konkurencyjnej produktów rolno-spożywczych wytwarzanych w Polsce w handlu wewnątrzwspólnotowym oraz określenie zmian zdolności konkurencyjnej polskiego sektora rolnożywnościowego na Jednolitym Rynku Europejskim (JRE) w warunkach potencjalnej implementacji nowego porozumienia rolnego WTO lub opcjonalnie jego braku. Metoda badań Projekcję zmian zdolności konkurencyjnej polskiego sektora rolno-spożywczego w handlu wewnątrzwspólnotowym wykonano przy użyciu matematycznego modelu równowagi ogólnej Global Trade Analysis Project (GTAP) 2, zbudowanego w 1992 roku przez Hertela i od tej pory sukcesywnie rozwijanego 3. W badaniach zastosowano najnowszą wersję bazy danych modelu, obejmującą 113 regionów charakteryzujących się strukturą gospodarki otwartej oraz 57 sektorów (grup produktów lub produktów) gospodarek krajowych [12, 24]. W analizie wykorzystano autorską agregację grup produktów i krajów świata. Wyszczególniono następujące kategorie produktów: zboża, owoce i warzywa, nasiona oleistych, oleje i tłuszcze roślinne, cukier, mięso, podroby i przetwory mięsne, produkty mleczarskie, pozostałe surowce roślinne, pozostałe nie- 2 Poza modelami równowagi ogólnej wyróżnia się modele równowagi cząstkowej, które opisują analizowany problem lub rynek w oderwaniu od reszty gospodarki, co pozwala na prowadzenie szczegółowych badań, ale rodzi pewne wątpliwości przy uogólnianiu wniosków. Modele równowagi ogólnej traktują gospodarkę jako całość i uwzględniają przepływy międzygałęziowe, jednak są mniej szczegółowe niż modele równowagi cząstkowej. Dla uzyskania spójnego i kompletnego obrazu sprzężeń zwrotnych produkcji, dochodów, spożycia i wzrostu w perspektywie średnio- i długookresowej stosuje się powszechnie modele równowagi ogólnej. 3 Thomas W. Hertel jest profesorem w Katedrze Ekonomiki Rolnictwa Uniwersytetu Purdue (USA) oraz dyrektorem wykonawczym Center for Global Trade Analysis, działającego przy tym Uniwersytecie.

18 Karolina Pawlak przetworzone produkty pochodzenia zwierzęcego, pozostałe produkty żywnościowe, pozostałe produkty i usługi. Komponenty składowe wyróżnionych grup produktów przyjęto za GTAP Data Base 7.0. Agregację krajów świata sprowadzono do trzech grup, tj.: Polski, pozostałych krajów UE (UE-26) oraz pozostałych krajów świata. Tabela 1 Ludność, PKB, produkcja podstawowych artykułów rolnych oraz produktywność zasobów ziemi i pracy w rolnictwie w Polsce, krajach UE-26 i pozostałych krajach świata w 2007 roku oraz prognoza na 2015 rok Wyszczególnienie Jednostka Polska 2007 2015 wielko ci bezwzgl dne 2007=100 Ludno mln osób 38,1 37,6 98,7 PKB mld USD 420,3 577,8 137,5 Produkcja zbó mln ton 27,1 26,4 97,4 Produkcja nasion oleistych mln ton 2,1 1,7 81,0 Produkcja mi sa mln ton 3,6 3,6 100,0 Produkcja mleka mln ton 12,1 12,4 102,3 Produktywno ziemi tys. USD/ha 1,7 1,9 114,7 Produktywno pracy tys. USD/osob 12,1 12,9 106,3 Pozosta e kraje UE Ludno mln osób 457,0 460,2 100,7 PKB mld USD 16 472,6 19 390,2 117,7 Produkcja zbó mln ton 230,6 275,6 119,5 Produkcja nasion oleistych mln ton 20,1 23,1 114,9 Produkcja mi sa mln ton 40,1 41,0 102,2 Produkcja mleka mln ton 135,9 139,0 102,3 Produktywno ziemi tys. USD/ha 2,8 3,0 108,0 Produktywno pracy tys. USD/osob 46,1 52,4 113,7 Pozosta e kraje wiata Ludno mln osób 6 116,9 6 786,8 111,0 PKB mld USD 37 454,1 50 770,5 135,6 Produkcja zbó mln ton 1 963,4 1 885,5 96,0 Produkcja nasion oleistych mln ton 369,3 297,1 80,4 Produkcja mi sa mln ton 229,2 238,0 103,8 Produkcja mleka mln ton 505,8 513,8 101,6 Źródło: [2, 10, 13, 14, 15, 27, 29, 30, 31, 32, 34], obliczenia własne.

Zdolność konkurencyjna polskiego sektora rolno-spożywczego 19 Przystępując do realizacji zamierzenia badawczego, sformułowano scenariusze symulacyjne, w których za zmienne egzogeniczne obrano liczbę ludności, wielkość PKB oraz wolumen produkcji podstawowych artykułów rolnych w Polsce, pozostałych krajach UE (UE-26) i pozostałych krajach świata, produktywność zasobów ziemi i pracy w rolnictwie polskim i krajów UE-26 (tab. 1) oraz wysokość taryf celnych i subsydiów eksportowych w światowym handlu rolnym 4. Średnie związane stawki KNU oraz formuła redukcji taryf celnych dla analizowanych grup produktów według ustaleń Rundy Doha Tabela 2 Grupy produktów rednia zwi zana stawka KNU a Przewidywana redukcja stawki celnej (%) Zbo a 41,5 57,0 Owoce, warzywa 16,0 50,0 Nasiona oleistych 0,0 0,0 Oleje i t uszcze ro linne 13,1 50,0 Cukier 150,2 70,0 Mi so, podroby i przetwory mi sne 38,2 57,0 Produkty mleczarskie 70,9 64,0 Pozosta e surowce ro linne 23,1 57,0 Pozosta e nieprzetworzone produkty pochodzenia zwierz cego 29,8 57,0 Pozosta e produkty ywno ciowe 20,4 57,0 a Średnia arytmetyczna dla podpozycji Nomenklatury Scalonej obciążonych taryfą celną; w przypadku ceł specyficznych obliczono ekwiwalent ad valorem. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Wspólnej Taryfy Celnej oraz [28]. W zakresie liberalizacji wymiany zagranicznej uwzględniono poziom i okres implementacji redukcji stawek celnych wynikający z ostatniej fazy negocjacji na forum WTO [28] oraz całkowite zniesienie wszystkich dotacji w eksporcie żywności. Przyjęto pasmową formułę redukcji stawek celnych 5, przewidującą, że wszystkie taryfy, w zależności od wysokości, mają być podzielone na cztery pasma redukcyjne. Do każdego z tych pasm ma być zastosowany inny współczynnik redukcji tym większy, im wyższy poziom taryf celnych (tab. 2). Ekstrapolację wartości obrotów handlowych w polskim sektorze rolno-spożywczym wykonano metodą estymacji nieliniowej Gragg a. 4 Konstrukcja modelu GTAP wymaga oszacowania dynamiki projektowanych zmiennych i wprowadzenia ich do modelu w ujęciu względnym. Za rok bazowy przyjęto 2007 rok. 5 Redukcje dotyczą stawek Klauzuli Największego Uprzywilejowania (KNU). W procesie implementacji zobowiązań redukcyjnych członkowie WTO będą mogli skorzystać z prawa wprowadzenia mniejszej, niż wynikająca z pasmowej formuły redukcyjnej, redukcji ceł na tzw. towary wrażliwe. Z uwagi na brak list towarów wrażliwych, w analizie pominięto tę kwestię.

20 Karolina Pawlak Zmiany pozycji konkurencyjnej produktów rolno-spożywczych wytwarzanych w Polsce na JRE określono z wykorzystaniem wyselekcjonowanego zestawu ilościowych mierników międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. Zastosowano wskaźnik specjalizacji eksportowej (SI), wskaźnik pokrycia importu eksportem (CR), wskaźniki ujawnionych przewag komparatywnych, w tym indeks relatywnej komparatywnej przewagi eksportu (XRCA), indeks relatywnej chłonności importu (MRCA) i indeks relatywnej przewagi handlu (RTA), oraz wskaźnik handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda (IIT) 6. Dokonano typologii wybranych grup produktów rolno-spożywczych wytwarzanych w Polsce według poziomu przewag konkurencyjnych na JRE. W tym celu posłużono się metodą Warda z grupy hierarchicznych aglomeracyjnych metod analizy skupień. Dzięki analizie skupień można łączyć dowolne jednostki w grupy, które spełniają warunek wewnętrznej jednorodności i zewnętrznej niejednorodności. Metoda Warda, powszechnie uznana za najbardziej efektywną zasadę wiązania, pozwala łączyć ze sobą obiekty w kolejne skupienia na podstawie wartości funkcji podobieństwa. Im obiekty bardziej podobne do siebie, tym wcześniej są ze sobą łączone. Skupienia są uszeregowane hierarchicznie tak, że skupienia niższego rzędu wchodzą w skład skupień rzędu wyższego, zgodnie z hierarchią 6 Wskaźnik specjalizacji eksportowej (SI) porównuje udział produktu i w eksporcie kraju k z udziałem tego produktu w eksporcie światowym: X ik X iw SI k : X k X w gdzie: M import, X eksport, Q produkcja. Za pożądane uznaje się wysokie wartości tego miernika [16]. Wskaźnik pokrycia importu eksportem (CR): X k CRk 100% M k podobnie jak indeks SI, pozwala wyznaczyć eksportową specjalizację danego kraju w zakresie analizowanego sektora, produktu lub grupy produktów. Wartości tego współczynnika przekraczające wartość 100 oznaczają specjalizację badanego kraju, co pozwala twierdzić, że dysponuje on względną przewagą nad partnerami [20]. Wskaźniki ujawnionych przewag komparatywnych wyznaczono na podstawie następujących formuł: X jk M jk Xik j, j i M ik, j i XRCAik :, M RCA j ik : RTA ik XRCA ik MRCA ik, X X M M im jm j, j i im j, j i jm gdzie: X eksport; M import; i, j kategorie produktów; k, m kraje, a następnie oceniono sumarycznie, wykorzystując występujące pomiędzy nimi zależności. Dodatnie wartości wskaźnika RTA i większe od jedności XRCA świadczą o wysokiej konkurencyjności (+), natomiast gdy wskaźnik RTA jest ujemny, a MRCA powyżej jedności, badany kraj wykazuje brak konkurencyjności (-). W pozostałych przypadkach wyniki analizy nie są jednoznaczne (+/-) [11]. Wskaźnik Grubela-Lloyda (IIT) [8]: ( Xik+Mik )- Xik-Mik IITk = 100% ( Xik+Mik ) zastosowano, aby określić znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego. Wysokie, zmierzające do 100, wartości wskaźnika świadczą o występowaniu wymiany wewnątrzgałęziowej, tzn. takiej, w której w wysokim stopniu nakładają się strumienie eksportu i importu towarów pochodzących z tej samej gałęzi. Indeks IIT przyjmujący wartość bliską zera wskazuje z kolei na istnienie handlu międzygałęziowego.

Zdolność konkurencyjna polskiego sektora rolno-spożywczego 21 podobieństwa występującego pomiędzy obiektami [21]. Przy formowaniu skupień wykorzystano odległość euklidesową: odległość (x,y)={ i (x i - y i ) 2 } ½ i zastosowano podejście analizy wariancji. Uwzględniając fakt, że główny wpływ na przebieg grupowania mają cechy wzajemnie nieskorelowane [7], obliczone wskaźniki międzynarodowej pozycji konkurencyjnej poddano ocenie współczynników korelacji, którą poprzedzono standaryzacją zmiennych. Ostatecznie do formowania skupień wykorzystano indeks relatywnej przewagi handlu (RTA) oraz wskaźnik handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda (IIT). Pozycja konkurencyjna wybranych grup produktów rolno-spożywczych w handlu wewnątrzwspólnotowym w pierwszym okresie członkostwa Polski w UE (w 2004 i 2007 roku) W pierwszym roku członkostwa w Unii Europejskiej najwyższymi przewagami komparatywnymi w handlu wewnątrzwspólnotowym charakteryzowały się wytwarzane w Polsce owoce, warzywa, cukier, mięso, podroby i przetwory mięsne oraz produkty mleczarskie (tab. 3). Świadczą o tym wyniki sumarycznej oceny wskaźników ujawnionych przewag komparatywnych (RTA>0 i XRCA>1), a ponadto wartości indeksów SI, wskazujące na wyższy niż w pozostałych krajach UE (UE-26 liczone łącznie) stopień realizowanej specjalizacji eksportowej (SI>1). Korzystna sytuacja konkurencyjna w handlu wymienionymi grupami produktów znajduje także odzwierciedlenie w stanie bilansu handlowego. W 2004 roku wpływy z eksportu mięsa, podrobów i przetworów mięsnych przekraczały ponad trzykrotnie wartość ich importu (CR=315%), a wartość zagranicznej sprzedaży cukru i artykułów mleczarskich odpowiednio niemal 8-krotnie (CR=799%) i ponad 8,5-krotnie (CR=866%) przewyższała wydatki importowe. Jedynie w handlu owocami i warzywami występował deficyt obrotów, a wartość eksportu była o około 30% niższa niż importu (CR=69%). Należy jednak zwrócić uwagę, że nie oznacza on niekorzystnej sytuacji konkurencyjnej polskich produktów w porównaniu z pochodzącymi z innych krajów UE. Deficyt ten wynika bowiem z wysokiej intensywności handlu wewnątrzgałęziowego (IIT=81%), determinowanej komplementarnym charakterem struktury produkcji owoców i warzyw w Polsce oraz wielu krajach UE, a równocześnie podobnym rodzajem popytu zgłaszanego na tych rynkach i rosnącymi wymaganiami konsumentów co do jakościowego i cenowego zróżnicowania oferowanych produktów [9]. Wymianę handlową produktami mięsnymi cechował zbliżony udział handlu wewnątrz- i międzygałęziowego w całości obrotów (IIT=48%), natomiast w przypadku cukru i artykułów mleczarskich intensywność międzygałęziowych powiązań handlowych była niższa wartości wskaźników IIT oscylowały w granicach 20% i były najniższe spośród wszystkich analizowanych grup produktów. Przeciętnym poziomem przewag komparatywnych na JRE (RTA=0,68), niewielkim dodatnim saldem obrotów handlowych (CR=111%) i niskim stopniem specjalizacji eksportowej (SI=0,82) odznaczały się w 2004 roku pochodzące z Polski nasiona roślin oleistych (tab. 3). W obrotach tą grupą produktów obserwowano wysoki stopień nakładania się strumieni eksportu i importu (IIT=95%),