Definicja osadów ściekowych

,,Komunalne osady ściekowe - problemy rolniczego wykorzystania. Definicja osadów ściekowych Zgodnie z art. 3 ust. 3 pkt 2 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst jednolity: Dz. U. Nr 39/2007, poz. 251 z późn. zm.), przez komunalne osady ściekowe rozumie się pochodzący z oczyszczalni ścieków osad z komór fermentacyjnych oraz innych instalacji do oczyszczania ścieków komunalnych oraz innych ścieków o składzie zbliżonym do składu ścieków komunalnych. Ilość powstających osadów uzależniona jest od: - zawartości zanieczyszczeń w ściekach, - technologii oczyszczania, - sposobu przeróbki osadu w celu stabilizacji, zmniejszenia masy i objętości osadu, - reagentów stosowanych w procesie oczyszczania ścieków i przeróbki osadów (zastosowanie reagentów, szczególnie do strącania fosforu powoduje wzrost ilości osadów o 25-35%) [5]. Szacowanie ilości powstających osadów. Wartość średniego wskaźnika krajowego ilości powstającego osadu przyjmuje się na poziomie 0,247 kg s.m./m 3 ścieków oczyszczonych wg KPOŚK [1]. Wartości obliczonych wskaźników w poszczególnych województwach są zróżnicowane średnia wynosi od 0,127 do 0,354 kg s.m./m 3. Wg innych źródeł [2], na etapie wstępnego, orientacyjnego bilansowania osadów powstających w miejskich, mechaniczno-biologicznych oczyszczalniach ścieków, można przyjmować średnie wartości wskaźników na poziomie: - 0,45 kg s.m. osadu /m 3 ścieków, - 70 g s.m. osadu/ 1 mieszkańca w ciągu doby, - 0,8 kg s.m./kg BZT 5. Właściwości osadów ściekowych: Wysokie uwodnienie (ponad 99% dla osadów surowych, 55-80% dla osadów odwodnionych, poniżej 10% po termicznym suszeniu). Wysoka zawartość związków organicznych (około 75-85 % suchej masy dla osadów niestabilizowanych, 45-55% dla osadów ustabilizowanych). Wysoka zawartość związków azotu (2-7% s.m.), niższa związków fosforu i potasu. Zróżnicowana zawartość metali ciężkich (największa w przypadku oczyszczalni ścieków zlokalizowanych w silnie uprzemysłowionych miastach). Zróżnicowany stopień zagrożenia sanitarnego największy dla osadów surowych wstępnych, najmniejszy dla osadów ustabilizowanych i zhigienizowanych [4]. Wśród wykrywanych w osadach ściekowych organizmów patogennych występują bakterie chorobotwórcze (pałeczka duru brzusznego, czerwonki, tężca, gruźlicy), grzyby (np. grzyby pleśniowe i dermofity), wirusy, pierwotniaki oraz jaja pasożytów (Ascaris glista ludzka, 1

Toxocara glista psia lub kocia, Trichuris włosogłówka). Zawartość składników nawozowych, takich jak azot, fosfor i wapń w osadzie jest 1,5 razy większa niż w dobrej jakości oborniku. Niższy natomiast jest poziom potasu i magnezu. Niektóre osady przemysłowe pochodzące z zakładowych oczyszczalni ścieków, szczególnie z przemysłu spożywczego oraz celulozowego, skórzanego i ceramicznego, mogą być poddawane odzyskowi metoda R10 (rozprowadzanie na powierzchni ziemi w celu nawożenia lub ulepszenia gleby), jeśli spełniają m.in. wymagania jak dla komunalnych osadów ściekowych określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz. U. Nr 134, poz. 1140 i zm. Dz. U. Nr 155/2002, poz. 1299). Warunki odzysku określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie procesu odzysku R10 (Dz. U. Nr 228, poz. 1685). Sposoby zagospodarowania osadów: Przyrodnicze wykorzystanie pod tym pojęciem rozumie się stosowanie osadów do nawożenia gleb i roślin oraz rekultywację gleb zdegradowanych i bezglebowych gruntów (np. utwory geologiczne pozbawione pokrywy glebowej wskutek robót ziemnych, erozji, zwałowiska i nasypy naturalnych mas ziemnych, składowiska odpadów). Ograniczenia w stosowaniu: skład chemiczny i sanitarny - do głównych cech, które dyskwalifikują osady do dalszego wykorzystania należy zwiększona zawartość metali ciężkich, silnie toksycznych związków chemicznych i organizmów chorobotwórczych; osady wytwarzane są w ciągu całego roku, natomiast możliwość ich zastosowania zależna jest od wegetacji roślin; wymaga odpowiedniego sytemu magazynowania i odpowiedniej liczby odbiorców; uwarunkowania techniczne związane z formą, w której są aplikowane osady osady odwodnione, nieodwodnione, wysuszone, po procesie kompostowania. Wapnowanie osadów ściekowych Metoda właściwa dla osadów zawierających metale ciężkie na poziomie pozwalającym na ich przyrodnicze wykorzystanie. Do osadów dodawane jest wapno palone w ilościach niezbędnych do higienizacji osadu. Dodawanie wapna powoduje stabilizację osadów i polepsza ich zdolność do odwadniania. Produkt końcowy można traktować jako nawóz, który służy do odkwaszania gleb poprawiający jej strukturę, jednocześnie dostarcza roślinom niezbędnych składników w ilościach porównywalnych z innymi nawozami organicznymi. 2

Kompostowanie osadów ściekowych Kompostowanie osadów powoduje ich stabilizację, zniszczenie organizmów chorobotwórczych, redukcję masy i uwodnienia. Substancja organiczna wykorzystywana jest jako materiał nawozowy, strukturotwórczy i rekultywacyjny. Stanowi cenny nawóz organiczny mogący zastąpić obornik. Kompostowanie może być stosowane jako proces końcowy uszlachetniania osadów, pozwalający na uzyskanie materiału o wysokich cechach jakościowych, który może być wykorzystany przyrodniczo (pod warunkiem spełnienia norm metali ciężkich). Kompostowanie pozwala na uzyskanie produktu dojrzałego, zhumifikowanego, całkowicie stabilnego, o zapachu ziemi i luźnej strukturze. Kompostowanie wymaga wymieszania osadu ze środkiem strukturotwórczym, np. trocinami. Korzystne dla procesu kompostowanie jest dodanie biopreparatów przyśpieszających rozkład biomasy. Najczęściej stosowaną metodą jest metoda pryzmowa. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, odzysk odpadów polegający na recyklingu organicznym poprzez kompostowanie, wymaga uzyskania zezwolenia właściwego organu na prowadzenie takiej działalności. Zgodnie z art. 2 ust.1 pkt 5 ustawy z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U. Nr 147, poz. 1033) nawozy organiczne to nawozy wyprodukowane z substancji organicznej, w tym komposty. Jako nawóz kompost powinien spełniać wymagania jakościowe określone w rozporządzeniu z dnia 19 października 2004 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawożeniu (Dz. U. Nr 236, poz. 2369) [6]. Jeżeli kompost nie spełnia wymagań określonych ww. ustawie, nie jest produktem, lecz nadal jest odpadem. W związku z tym kompost ten, jako odpad (materiał po procesie kompostowania ex 19 05 03) w wypadku zastosowania, musi odpowiadać warunkom odzysku R10 określonym w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie procesu odzysku R10 (Dz. U. Nr 228, poz. 1685) [7]. Składowanie osadów W 2004 r. dominującym kierunkiem zagospodarowania osadów ściekowych było ich unieszkodliwianie poprzez składowanie. Według danych z KPGO 2010 było to ponad 41% masy osadów wytworzonych Obok przyczyn ekonomicznych (składowanie generowało najmniejsze koszty unieszkodliwiania osadów), przyczyną takiego stanu był brak możliwości skierowania osadów do odpowiednich instalacji (kompostowania lub termicznego przekształcania) oraz przekroczenia dopuszczalnych parametrów jakościowych osadu, które wykluczały bądź ograniczały możliwość zastosowania rolniczego lub do rekultywacji. 3

Zmiana z dnia 12 czerwca 2007 r. do rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 7 września 2005 r. w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczenia odpadów do składowania na składowisku odpadów danego typu (Dz. U. Nr 186, poz. 1553), zasadniczo nie dopuszcza do składowania nieprzetworzonych osadów ściekowych. Od 1 stycznia 2013 r. zaczną obowiązywać kryteria dopuszczania odpadów do składowania na składowisku odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (załącznik 4a do ww. rozporządzenia). Ustalono wartości graniczne dla ogólnego węgla organicznego, straty przy prażeniu i ciepła spalania. Kryteria te dotyczą odpadów o kodach: - 19 08 05 (ustabilizowane komunalne osady ściekowe), - 19 08 12 (szlamy z biologicznego oczyszczania ścieków przemysłowych), - 19 08 14 (szlamy z innego niż biologiczne oczyszczania ścieków przemysłowych), - 19 12 12 (odpady z mechanicznej obróbki odpadów) - oraz odpady z grupy 20. Suszenie i termiczne przekształcanie W wyniku termicznego suszenia osad przekształcany jest w produkt o zawartości około 90% s. m., który może być wykorzystywany jako nawóz organiczny lub paliwo energetyczne. Objętość mechanicznie odwodnionego osadu maleje wówczas 4-5 krotnie. Osad pozbawiony jest organizmów chorobotwórczych i jeśli nie zawiera nadmiernej koncentracji metali ciężkich, może być wykorzystywany przyrodniczo. Termiczne metody przekształcania osadów mogą w dużym stopniu rozwiązać problem ich unieszkodliwiania. Realizacja tego założenia wydaje się bardzo poważnym przedsięwzięciem, do wykonania którego potrzeba nowych zakładów termicznego unieszkodliwiania bądź wykorzystania istniejącej infrastruktury spalania paliw konwencjonalnych oraz przemysłu cementowego. Obecnie wiele oczyszczalni ścieków modernizuje tzw. ciągi osadowe, planując zastosowanie wariantu termicznego przekształcania osadów. Pierwsza taka instalacja została uruchomiona w Łomży, gdzie zastosowano proces spalania osadów w kotle rusztowym z jednoczesnym wykorzystaniem energii cieplnej ze spalania do procesów suszenia osadów. Podobne instalacje będą uruchomione np. w Radomiu, Warszawie i Kielcach. Wysuszone osady mogą mieć wartość opałową na poziomie: - 11 000 kj/kg s.m. (osad beztlenowo stabilizowany, mieszany wstępny plus wtórny), - 20 000 kj/kg s.m. (osad surowy mieszany, wstępny plus wtórny). 4

Sposoby zagospodarowania osadów ściekowych w Polsce. Rys. 1. Struktura gospodarki osadami ściekowymi wytworzonymi w Polsce w 2004 r. (dane na podstawie KPGO 2010) 5

Rys. 2 Sposób zagospodarowania komunalnych osadów ściekowych wg danych GUS za 2005 r. 6

Rys. 3 Procentowy udział masy osadów w wybranych sposobach zagospodarowania osadów według danych GUS (lata 2003-2006). Analizując sposoby unieszkodliwiania osadów w latach 2003-2006 można zauważyć, że brak jest wyraźnego ograniczenia ilości ich składowania. Prognozy Na ilość wytwarzanych osadów mają wpływ również zmiany demograficzne oraz realizacja inwestycji z zakresu budowy i rozbudowy sieci kanalizacyjnych oraz oczyszczalni ścieków. Przewiduje się stały wzrost stopnia skanalizowania kraju. Zgodnie z założeniami KPOŚK w 2015 r. systemy sieciowe obsługiwać będą: w aglomeracjach o RLM wynoszącym 100 000 conajmniej 98% mieszkańców, w aglomeracjach o RLM wynoszącym 15 000 100 000 conajmniej 90% mieszkańców, w aglomeracjach o RLM wynoszącym 2 000 15 000 conajmniej 80% mieszkańców. 7

Zakłada się, że do 2015 r. wszystkie aglomeracje o RLM wynoszącym 2 000 będą wyposażone w systemy kanalizacji zbiorczej. Prognozowana ilość suchej masy osadów ściekowych ustabilizowanych, które powstaną w komunalnych oczyszczalniach ścieków wyniesie 642,4 tys. Mg. Szacuje się, że w 2015 r. około 58 % ogólnej ilości osadów wytwarzanych w Polsce, powstanie w aglomeracjach o RLM powyżej 100 000. W pozostałych przedziałach aglomeracji wielkości te będą wynosić odpowiednio: około 29% w aglomeracjach o RLM 15 000 100 000 i około 13% w aglomeracjach o RLM 2 000 15 000. Opierając się o powyższe założenia i prognozy demograficzne, szacuje się, że ilości osadów ściekowych, które zostaną wytworzone w Polsce do 2018 r. będą następujące: - 2010 r. 612,8 tys. Mg s.m. - 2015 r. 642,4 tys. Mg s.m. - 2018 r. 706,6 tys. Mg s.m. W perspektywie do 2018 r. podstawowe cele w gospodarce komunalnymi osadami ściekowymi są następujące [KPGO 2010 3]: - ograniczenie składowania osadów, - zwiększenie ilości komunalnych osadów ściekowych przetwarzanych przed wprowadzeniem do środowiska oraz osadów przekształcanych metodami termicznymi, - maksymalizacja stopnia wykorzystania substancji biogennych zawartych w osadach przy jednoczesnym spełnieniu wszystkich wymogów dotyczących bezpieczeństwa sanitarnego i chemicznego, zgodnie z celami przedstawionymi poniżej. 8

Rys. 4 Zmiany w strukturze odzysku i unieszkodliwiania osadów z komunalnych oczyszczalni ścieków w perspektywie do 2018 r. Priorytetowym sposobem postępowania z osadami jest ich wykorzystanie w sposób niepowodujący negatywnego oddziaływania na ludzi i środowisko. Obowiązujące regulacje prawne w zakresie gospodarki komunalnymi osadami ściekowymi i problemy związane z ich stosowaniem I. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst jednolity: Dz. U. Nr 39/2007, poz. 251 z późn. zm.) wskazuje sposoby wykorzystania komunalnych osadów ściekowych Zgodnie z art. 43 ust. 1 osady ściekowe mogą być stosowane: 9

w rolnictwie (rozumianym jako uprawa wszystkich płodów rolnych wprowadzanych do obrotu handlowego, włączając w to uprawy przeznaczone do produkcji pasz), do rekultywacji terenów (w tym gruntów na cele rolne), do dostosowania gruntów do określonych potrzeb, wynikających z planów gospodarki odpadami, planów zagospodarowania przestrzennego lub decyzji o warunkach zabudowy, do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu, do uprawy roślin nieprzeznaczonych do spożycia i produkcji pasz. Odzysk komunalnych osadów ściekowych odbywa się z zachowaniem następujących warunków (przedstawione kursywą komentarze dotyczą doświadczeń WIOŚ na terenie województwa świętokrzyskiego): Jeśli są ustabilizowane oraz przygotowane odpowiednio do celu i sposobu ich stosowania, w szczególności przez poddanie ich obróbce biologicznej, chemicznej, termicznej lub innemu procesowi, który obniża podatność komunalnego osadu ściekowego na zagniwanie i eliminuje zagrożenie dla środowiska lub zdrowia ludzi (art. 43 ust. 2 ustawy o odpadach). Przepis nie podaje parametrów osadów ustabilizowanych, co w praktyce prowadzi do stosowania osadów podatnych na zagniwanie (zawierających dużo substancji organicznych > 55% s.m.). W konsekwencji zastosowanie takich osadów powoduje znaczne uciążliwości odorowe i protesty mieszkańców przeciwko ich wykorzystywaniu. Spotykana zawartość substancji organicznych w stosowanych osadach ściekowych wynosiła 69 % s.m., a nawet 87,32% s.m. Jeśli osady ściekowe nie są w pełni ustabilizowane, to nie powinny być traktowane jak ustabilizowane komunalne osady ściekowe i tym samym nie podlegają pod przepisy art. 43 ustawy o odpadach. Przed stosowaniem komunalne osady ściekowe oraz grunty, na których mają one być stosowane, powinny być poddane badaniom przez wytwórcę komunalnych osadów ściekowych (art. 43 ust. 3 ustawy o odpadach). Użytkownicy oczyszczalni podpisują umowy z przedsiębiorcami, którzy zajmują się odbiorem i transportem osadów (często zlecanym podmiotom trzecim) oraz zagospodarowaniem osadów (rozprowadzenie po powierzchni gruntu i przeoranie). W podpisywanych umowach znajdują się zapisy: - wykonawca przejmuje na siebie całkowitą odpowiedzialność prawną i finansową wynikającą z przepisów ochrony środowiska, związaną z gospodarczym wykorzystaniem osadów ściekowych w wyznaczonym miejscu; 10

- w umowach często nie jest określane kto wykonuje badania gleby, a zapisy dotyczące zagospodarowania odpadów są ogólne. Niektóre umowy zawierają zapisy zobowiązujące wprost firmę zajmującą się zagospodarowaniem osadów do wykonania badań gruntów i przekazania ich wytwórcy osadów. W praktyce przeprowadzenie badań gruntów zleca zawsze podmiot wykonujący usługę zagospodarowania osadów, który zajmuje się wyszukiwaniem gruntów, na których osady mają być stosowane; - W umowach natomiast zawsze znajdują się zapisy dotyczące wykonywania badań osadów ściekowych przez wytwórcę osadów. Zgodnie z art. 25 ustawy o odpadach wytwórca może zlecieć wykonanie obowiązku gospodarowania odpadami innemu posiadaczowi odpadów. Przeniesienie odpowiedzialności w myśl ustawy o odpadach ma miejsce w przypadku przekazywania odpadów posiadaczowi, który ma zezwolenie na gospodarowanie odpadami lub jest wpisany do rejestru. Komunalne osady ściekowe mogą być przekazywane właścicielowi, dzierżawcy lub innej osobie władającej nieruchomością, na której mają być stosowane, wyłącznie przez wytwórcę tych osadów (art. 43 ust. 1a ustawy o odpadach). W praktyce przedsiębiorcy zajmujący się zagospodarowaniem osadów ściekowych zawierają umowy z właścicielami gruntu. W umowie właściciel przekazuje w nieodpłatne użytkowanie grunty w celu przygotowania ich pod np. pod uprawę roślin na cele przemysłowe. Ponadto w treści umowy są zapisy dotyczące wykonywania badań gruntów przez podmiot przejmujący we władanie nieruchomość, np.: Firma XXXX zobowiązuje się wykonać na własny koszt badanie gruntów w celu ustalenia dopuszczalnej dawki nawożenia ustabilizowanymi komunalnymi osadami ściekowymi pod uprawę roślin energetycznych, a następnie na swój koszt dostarczyć odpowiednią ilość osadów ściekowych na wskazany w umowie teren. Wykonaniem prac związanych z rozprowadzeniem na powierzchni gruntu osadów i ich przeoraniem zajmuje się podmiot przejmujący we władanie nieruchomość od właściciela gruntu lub obowiązek ten przekazywany jest na właściciela gruntu (na podstawie zapisów w umowie). Wytwórca komunalnych osadów ściekowych jest obowiązany do przekazywania właścicielowi, dzierżawcy lub innej osobie władającej nieruchomością, na której komunalne osady ściekowe mają być stosowane, wyników badań oraz informacji o dawkach tego osadu, które można stosować na poszczególnych gruntach (art. 43 ust. 4 ustawy o odpadach). 11

Wytwórcy osadów ściekowych zlecają wykonywanie badań osadów jednostkom akredytowanym. Zastrzeżenia dotyczą głównie częstotliwości wykonywania badań osadów. Często też do badań dołączane są tzw. opinie nieakredytowane, które mówią ogólnie o przydatności i stosowaniu osadów przy spełnianiu wymagań określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych ( Dz. U. Nr 134, poz. 114). W opiniach tych nie jest określana dawka osadu możliwa do zastosowania (ze względu na zawartość metali ciężkich) oraz wartość nawozowa (przy stosowaniu w rolnictwie). Podawane są jedynie ogólne możliwości zastosowania osadu. Podmiot, który stosuje osady ściekowe sam ustala dawkę. W rzeczywistości przy ustalaniu dawki osadu brana jest pod uwagę tylko zawartość suchej masy, a pomijana jest zawartość metali ciężkich. Właściciel, dzierżawca lub inna osoba władająca nieruchomością, na której komunalne osady ściekowe mają zostać zastosowane, jest zwolniona z obowiązku uzyskania zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie odzysku lub obowiązku rejestracji, o którym mowa w art. 33 ust. 5 oraz prowadzenia ewidencji tych odpadów. Zwolnienie dotyczy: stosowania osadów na cele rolne do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu, do uprawy roślin nieprzeznaczonych do spożycia i do produkcji pasz. Zwolnienie to nie dotyczy: wykorzystania osadów do rekultywacji terenów, w tym gruntów na cele rolne, do dostosowania gruntów do określonych potrzeb, wynikających z planów gospodarki odpadami i planów zagospodarowania przestrzennego lub decyzji o warunkach zabudowy (art. 43 ust. 5 ustawy o odpadach). W przypadku, gdy osady ściekowe zostały zastosowane na gruntach w dawce powodującej przekroczenie obowiązujących standardów jakości gleby, brak jest możliwości uznania tego stanu za szkodę w środowisku, w świetle ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. Nr 75, poz. 493), jeśli władający nieruchomością jest zwolniony z obowiązku uzyskania zezwolenia na odzysk. Przepisy ww. ustawy stosuje się do bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub do szkody w środowisku spowodowanych przez działalność podmiotu korzystającego ze środowiska stwarzającą ryzyko szkody 12

w środowisku. Do takiej działalności zalicza się m.in. działalność w zakresie odzysku lub unieszkodliwiania odpadów wymagającą uzyskania zezwolenia. Zgodnie z art. 362 ustawy Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity: Dz. U. Nr 25/2008, poz. 150), jeżeli podmiot korzystający ze środowiska negatywnie oddziałuje na środowisko, organ ochrony środowiska może, w drodze decyzji, nałożyć obowiązek ograniczenia oddziaływania na środowisko i jego zagrożenia lub przywrócenia środowiska do stanu właściwego. W razie braku możliwości nałożenia obowiązku podjęcia powyższych działań, organ ochrony środowiska może zobowiązać podmiot korzystający ze środowiska do uiszczenia na rzecz właściwego gminnego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej, kwoty pieniężnej odpowiadającej wysokości szkód wynikłych z naruszenia stanu środowiska. W tym przypadku właściwym organem będzie starosta. Ponadto, w przypadku osób fizycznych będzie miał tu zastosowanie art. 363 ustawy POŚ - wójt, burmistrz lub prezydenta miasta może, w drodze decyzji, nakazać osobie fizycznej, której działalność negatywnie oddziałuje na środowisko, wykonanie w określonym czasie czynności zmierzających do ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko. Brak obowiązku prowadzenia ewidencji stosowanych osadów przez podmiot władający nieruchomością może prowadzić do braku możliwości ustalenia faktycznej ilości zastosowanych osadów i źródła pochodzenia osadów. W trakcie kontroli WIOŚ okazywane są do wglądu wyniki badań osadów z danej oczyszczalni ścieków, jednak nie ma pewności, że badania te dotyczą zastosowanych osadów (konieczne przeprowadzenie badań własnych zgodnie z obowiązująca metodyką referencyjną). Zgodnie z art. 43 ust. 6 ustawy o odpadach stosowanie komunalnych osadów jest zakazane: na obszarach parków narodowych i rezerwatów przyrody, na wewnętrznych terenach ochrony pośredniej stref ochronnych ujęć wody, w pasie gruntów o szerokości 50 m bezpośrednio przylegających do brzegów jezior i cieków, na terenach zalewowych, czasowo podtopionych i bagiennych, na terenach czasowo zamarzniętych i pokrytych śniegiem, na gruntach o dużej przepuszczalności, stanowiących w szczególności piaski luźne i słabo gliniaste oraz piaski gliniaste lekkie, jeżeli poziom wód gruntowych znajduje się na głębokości mniejszej niż 1,5 m poniżej powierzchni gruntu, na gruntach rolnych o spadku przekraczającym 10%, na obszarach ochronnych zbiorników wód podziemnych, 13

na terenach objętych pozostałymi formami ochrony przyrody, jeśli osady ściekowe zostały wytworzone poza tymi terenami, na terenach położonych w odległości mniejszej niż 100 m od ujęć wody, domu mieszkalnego lub zakładu produkcji żywności, na gruntach, na których rosną rośliny sadownicze i warzywa, z wyjątkiem drzew owocowych, na gruntach przeznaczonych pod uprawę roślin jagodowych i warzyw, których części jadalne bezpośrednio spotykają się z ziemią i są spożywane w stanie surowym w ciastu 18 miesięcy poprzedzających zbiory i w czasie zbiorów, na gruntach wykorzystywanych na pastwiska i łąki, na gruntach wykorzystywanych do upraw pod osłonami. Najczęściej naruszanym przepisem jest stosowanie osadów ściekowych na: - terenach objętych pozostałymi formami ochrony przyrody, innymi niż parki narodowe i rezerwaty przyrody, jeśli osady ściekowe zostały wytworzone poza tymi terenami. Blisko 62% powierzchni województwa świętokrzyskiego objęte jest różnymi formami ochrony, w tym: oprócz Świętokrzyskiego Parku Narodowego, jest 68 rezerwatów przyrody, 9 parków krajobrazowych i 18 obszarów chronionego krajobrazu. Obszar Natura 2000 stanowi ok. 10% terenu województwa. Niektóre gminy znajdują się w całości na terenie obszarów chronionego krajobrazu. Osady ściekowe, które mają być wykorzystywane na tych terenach muszą być również wytworzone na tych terenach. W praktyce często pochodzą spoza tych obszarów. W przypadku obszarów ochronnych zbiorników wód podziemnych należy podkreślić, że zgodnie z art. 60 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jednolity: Dz. U. Nr 239/2005, poz. 2019 z późn. zm.), obszar ochronny ustanawia, w drodze aktu prawa miejscowego, dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej na podstawie planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza. Plan gospodarowania wodami zostanie opracowany do końca 2009 r. Jeśli dla zbiornika wód podziemnych taki obszar ochronny nie został ustanowiony, to przepis nie ma zastosowania. Na terenie województwa świętokrzyskiego żaden zbiornik wód podziemnych nie ma ustanowionej strefy ochronnej, mimo, że dla części z jest opracowana dokumentacja hydrogeologiczna. Zgodnie z art. 9 ust. 3 i 4 ustawy o odpadach : - komunalne osady ściekowe powinny być poddane odzyskowi lub unieszkodliwianiu na obszarze tego województwa, na którym zostały wytworzone, lub w miejscach najbliżej położonych miejsca ich wytworzenia, 14

- komunalne osady ściekowe mogą być poddane odzyskowi lub unieszkodliwianiu na obszarze województwa innego niż zostały wytworzone, jeżeli odległość od miejsca wytworzenia do instalacji przeznaczonej do odzysku lub unieszkodliwiania, lub miejsca przeznaczonego do tego samego odzysku jest mniejsza niż odległość do instalacji lub miejsca położonego na obszarze tego samego województwa. Zapisy zawarte w tym artykule traktowane są przez podmioty zajmujące się zagospodarowaniem osadów raczej jako sugestie a nie nakaz. Zgodnie z art. 69 a ust. 1 ustawy o odpadach kto poddaje odzyskowi lub unieszkodliwianiu komunalne osady ściekowe poza obszarem województw, o których mowa w art. 9 ust. 3 i 4, podlega karze grzywny. Artykuł 69 a nie został jednak wymieniony w art. 79 ustawy o odpadach, który mówi, że orzekanie w sprawach, o których mowa w art. 70-78, następuje na zasadach i w trybie określonym w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia. W związku z tym, w obecnym stanie prawnym postępowanie w trybie art. 69 a powinno toczyć się w oparciu o przepisy karne opinia ta wyrażona jest w postanowieniu Sądu Rejonowego w Opatowie z dnia 17 października 2007 r. Sygn. Akt II W 205/07. Jednocześnie niedopatrzeniem ustawodawcy jest umieszczenie tego artykułu w wykazie rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 września 2002 r. w sprawie nadania inspektorom Inspekcji Ochrony Środowiska uprawnień do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz. U. Nr 151, poz. 1253 z późn. zm.). Mandat karny można nałożyć wyłącznie, na podstawie art. 75 ustawy o odpadach za: - stosowanie komunalnych osadów ściekowych nieustabilizowanych lub nieprzygotowanych odpowiednio do celu i sposobu ich stosowania, - nieprzeprowadzanie badań komunalnych osadów ściekowych, - nieprzeprowadzanie badań gruntów, na których osady mają być stosowane. Za ww. naruszenie przepisów grozi kara aresztu lub grzywny. Za naruszenia wymienione w tym artykule mandaty karne są nakładane głównie za brak badań osadów i gruntów. Natomiast co do nakładania mandatów za stosowanie osadów ściekowych nieustabilizowanych lub nieprzygotowanych odpowiednio do celu ich stosowania, sprawa nie jest jednoznaczna. Przepisy nie precyzują jakie parametry powinien mieć osad ustabilizowany. II. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz. U. Nr 134, poz. 1140 i zm. Dz. U. Nr 155/2002, poz. 1299) Zgodnie z rozporządzeniem komunalne osady ściekowe mogą być stosowane jeżeli: 15

zawartość w nich metali ciężkich nie przekracza ilości ustalonych w załączniku nr 1 do rozporządzenia; w osadach stosowanych w rolnictwie i do rekultywacji gruntów na cele rolne nie wyizolowano bakterii z rodzaju Salmonella w 100g przeznaczonych do badań osadów; Nie jest podana norma dla osadów do pozostałych zastosowań, mimo że rozporządzenie obliguje do wykonywania takich analiz. łączna liczba żywych jaj pasożytów jelitowych Ascaris sp., Trichuris sp., Toxocara sp. w 1 kg s.m. przeznaczonych do badań osadów, w rolnictwie wynosi 0, a na pozostałe cele jest niewiększa niż 300 (dotyczy rekultywacji terenów, uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu, uprawy roślin nieprzeznaczonych do spożycia i produkcji pasz oraz do dostosowania gruntów do określonych potrzeb); zawartość metali w wierzchniej warstwie gruntu (0-25 cm), na którym osady mają być stosowane, nie przekroczy wartości określonych w załączniku 2 i 3; odczyn ph gleby użytkowanej rolniczo nie jest mniejszy niż 5,6; stosowanie osadów nie spowoduje pogorszenia jakości gleby oraz wód powierzchniowych i podziemnych. Przy stosowaniu komunalnych osadów ściekowych w rolnictwie dawkę osadu ściekowego ustala się dla każdej partii osobno. Wielkość dawki komunalnego osadu ściekowego zależy od rodzaju gruntu, sposobu jego użytkowania, jakości komunalnego osadu ściekowego i zapotrzebowania roślin na azot i fosfor. Ilość metali ciężkich, które mogą być wprowadzone z komunalnym osadem ściekowym w ciągu roku do gleby, średnio w okresie 10 lat, nie mogą przekroczyć: - ołowiu (Pb) 1000 g/ha/rok, - kadmu (Cd) 20 g/ha/rok, - rtęci (Hg) 10 g/ha/rok, - niklu (Ni) 200 g/ha/rok, - cynku (Zn) 5000 g/ha/rok, - miedzi (Cu) 1600 g/ha/rok, - chromu (Cr) 1000 g/ha/rok. Przy stosowaniu komunalnych osadów ściekowych stosuje się dawki ustalone w załączniku nr 4 do rozporządzenia (dotyczy ilości suchej masy w tonach). Zapisy dotyczące ustalania dawki osadu są nieprecyzyjne. Podmioty zajmujące się zagospodarowaniem osadów biorą głównie pod uwagę zawartość suchej masy w wykorzystywanym osadzie oraz sprawdzają tylko czy osad może być wykorzystywany w danym celu (zawartość metali ciężkich w osadzie). Nie biorą natomiast pod uwagę ograniczeń wynikających z dawek metali ciężkich jakie można wprowadzić do gleby. Dlatego dochodzi często do sytuacji, kiedy na 1 16

ha pola wywożone jest nawet do 1000 ton uwodnionego osadu, co daje nam np. 200 ton suchej masy w osadzie. Z zapisu w 3 ust. 3 rozporządzenia wynika, że ilość metali ciężkich powinna być wyliczana jako wartość średnia podawana w g/ha/rok, dla okresu rozliczeniowego 10 lat. W przypadku jednokrotnego zabiegu łatwiej jest sprawdzić czy dopuszczalna dawka nie została przekroczona, przy czym nie mamy pewności, czy w kolejnych latach osady nie będą na tym terenie ponownie zastosowane. Przy braku obowiązku prowadzenia ewidencji osadów (gdy nie jest wymagane zezwolenie na odzysk), nie jest możliwe ustalenie zastosowanej dawki. Przykład: Założenia: - zabieg jednokrotny, - powierzchnia gruntu 1ha, - osad stosowany do rekultywacji na cele nierolne, - zawartość wybranych metali w osadzie: - ołowiu w stosowanym osadzie: 60,46 g/mg s.m., - rtęci w stosowanym osadzie: 5,43 g/mg s.m., - dopuszczalna wartość z rozporządzenia: - dla ołowiu 1000 g/ha/rok średnio w okresie 10 lat, co dla okresu 10 lat daje łączną ilość 10 000 g/ha/10 lat, - dla rtęci 10 g/ha/rok średnio w okresie 10 lat, co dla okresu 10 lat daje łączną ilość 100 g/ha/10 lat, - zawartość s.m. w osadzie 46,5%. Dopuszczalną dawkę osadu jaką można zastosować, wyrażoną w Mg s.m/ ha/10 lat, wyliczamy z ilorazu: dopuszczalna ilość metalu do przyjęcia w g/1ha/10 lat zawartość metalu w osadzie wg badań w g/mg s.m. uwzględniając zawartość Pb w osadzie daje nam wartość: 10 000 : 60,45 = 165,4 Mg s.m./ha/10 lat, co daje na nam 355,7 Mg uwodnionych osadów/ha/10 lat, uwzględniając zawartość Hg w osadzie daje nam wartość: 100 : 5,43 = 18,4 Mg s.m./ha/10 lat, co daje na nam 39,6 Mg uwodnionych osadów/ha/10 lat. Biorąc powyższe pod uwagę, należy stwierdzić, że: - maksymalna dawka osadu jaką możemy w tym przypadku zastosować jest ograniczona zawartością rtęci w osadzie., - przykład pokazuje, że wyliczenia należy przeprowadzać dla każdego metalu osobno, a najniższa wyliczona wartość s.m. jest jednocześnie dopuszczalną dawką możliwą do zastosowania, 17

- powyższy osad, ze względu na zawartość Hg nie może być stosowany w rolnictwie oraz do rekultywacji gruntów na cele rolne (wart. dop. 5 mg/kg s.m.), na pozostałe cele tak, - gdyby oceniać osad pod względem zawartości s.m, tak jak to robią zazwyczaj podmioty stosujące te osady, to ilość osadu zastosowana np. do rekultywacji terenów na cele nierolne mogła by wynosić 430 Mg osadu uwodnionego (przy dop. wart. do 200 Mg s.m./ha). Jednak przy uwzględnieniu ilości wprowadzanej Hg, ilość osadów nie może przekroczyć 39,6 Mg uwodnionych osadów/ha/10 lat. W 4 rozporządzenia zawarto zapisy dotyczące sposobu wprowadzenia do gruntu: - osady w postaci płynnej mogą być wprowadzane do gruntu tylko metodą iniekcji (wstrzykiwania) lub metoda natryskiwania, w tym hydroobsiewu, - osady ściekowe w postaci mazistej i ziemistej należy rozprowadzać równomiernie, na powierzchni gruntu i niezwłocznie z nim zmieszać. - osady ściekowe nie mogą być wykorzystywane podczas wegetacji roślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi. We wszystkich zgłaszanych do WIOŚ interwencjach dotyczących przyrodniczego wykorzystania osadów ściekowych, głównym zarzutem były uciążliwości odorowe i sposób zagospodarowania osadów ściekowych. - Osady przywożono w dużych ilościach kilkaset Mg osadów uwodnionych / ha. - Nie mieszano osadów z glebą po przywiezieniu. - Osady składano w pryzmach lub dołach, a dopiero po pewnym czasie rozprowadzano za pomocą ciężkiego sprzętu, który najczęściej nie był przystosowany do tego typu prac. - Często awarie sprzętu powodowały opóźnienie prac agrotechnicznych, co przy niesprzyjających warunkach atmosferycznych zwiększało i przedłużało trwające uciążliwości odorowe. - Po zastosowaniu zbyt płytkiej orki osady w rezultacie nie były przemieszane z gruntem lecz tylko rozprowadzone po powierzchni. - Osady były też przywożone na teren, który nie był przygotowany do tego typu zabiegów, np. porośnięty samosiejkami drzew. - Wszelkie błędy popełniane przy zagospodarowania osadów powodowały znaczne protesty okolicznych mieszkańców, którzy z reguły nie zgadzali się na stosowanie osadów w pobliżu miejsca ich zamieszkania. - Protesty mieszkańców a nawet histeryczne zachowania związane były również z brakiem informacji na temat postępowania z osadami ściekowymi, możliwości ich wykorzystywania i realnych zagrożeń przy ich stosowaniu. Konieczna edukacja ekologiczna. 18

Propozycje zmian do ustawy o odpadach: - dotyczy zapisów w art. 9 ust. 3 i 4 Sprecyzować zapis dotyczący miejsca wykorzystania osadów. Obecna forma zapisu z wyrażeniami: powinny być i mogą być stanowi tylko sugestię a nie nakaz wprost. Zmiana pozwoli na sprecyzowanie kryteriów lokalizacji miejsca prowadzenia odzysku osadów ściekowych. - dotyczy zapisów w art. 43: 1. Powinien zostać wprowadzony obligatoryjny obowiązek uzyskania zezwolenia na prowadzenie odzysku osadów komunalnych (przy każdym sposobie wykorzystania przyrodniczego). Wówczas fakt przekroczenia standardów jakości gleby po zastosowaniu osadów ściekowych będzie mógł być rozpatrywany w myśl przepisów ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku. 2. Właściciel, dzierżawca lub inna osoba władająca nieruchomością, na której komunalne osady ściekowe mają zostać zastosowane, powinna być obowiązana do prowadzenia ewidencji tych osadów. Ułatwi to przeprowadzenie kontroli i sprawdzenie zastosowanych dawek. W ustawie o nawozach i nawożeniu zasadne byłoby wprowadzenie też obowiązku opracowywania planów nawozowych w przypadku wykorzystywania osadów ściekowych w rolnictwie i uprawie roślin (na inne cele). W obecnym stanie prawnym, w trakcie kontroli nie ma nigdy pewności, że na dane pole zostały przywiezione osady ze wskazanego źródła. 3. Właściciel, dzierżawca lub inna osoba władająca nieruchomością powinna być obowiązana do prowadzenia ewidencji działek, na których komunalne osady ściekowe były wykorzystane, z podaniem zastosowanych ilości osadów i ich parametrów. 4. Należy określić wprost, kto ponosi odpowiedzialność za prawidłowy sposób postępowania z osadami. - dotyczy art. 69 a ustawy o odpadach Umieścić art. 69 a w wykazie spraw, w których orzekanie następuje na zasadach i w trybie określonym w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia. 19

Propozycje zmian do rozporządzenia w sprawie komunalnych osadów ściekowych: 1. Istnieje obowiązek badania osadów pod katem zawartości Salmonelli, jednak rozporządzenie nie określa sposobu postępowania w przypadku stwierdzenia obecności bakterii w przypadku innego przyrodniczego wykorzystania niż rolne (w tym rekultywacja). Należy wprowadzić jednoznaczny zapis wykluczający takie osady z przyrodniczego wykorzystania. 2. Określić parametry dla osadu ustabilizowanego. Przepisy karne w ustawie o odpadach przewidują sankcje karne za stosowanie nieustabilizowanych komunalnych osadów ściekowych. 3. Uprościć zapisy dotyczące określania dawek stosowanych osadów. 4. Wytwórca osadów ściekowych powinien dostarczać do odbiorcy zajmującego się zagospodarowaniem osadów informacje dotyczące źródła pochodzenia osadów (adres oczyszczalni), oświadczenie, że osad spełnia wszystkie stosowne wymagania jakościowe oraz informacje o rodzaju przeróbki osadu ściekowego. 5. Przy badaniach gruntu zakres badań poszerzyć o badanie zawartości azotu przyswajalnego w przeliczeniu na azot azotanowy jeśli osady będą wykorzystywane rolniczo (propozycja WIOŚ Mazowiecki). 6. Metodykę referencyjną badań osadów na zawartość ATT rozszerzyć o proces inkubacji (propozycja WIOŚ Mazowiecki, w związku ze znaczną rozpiętością wyników badań osadów z oczyszczalni Czajka od 0 560 jaj ATT/ 1 kg s.m. osadu, w zależności od laboratorium, które wykonywało oznaczenie). W projekcie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 3 października 2008 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie komunalnych osadów ściekowych podaje się: maksymalne ilości komunalnych osadów ściekowych, które mogą być stosowane w ciągu roku na jednostkę powierzchni, pod warunkiem przestrzegania dopuszczalnych ilości metali ciężkich w stosowanych osadach: - w rolnictwie oraz do rekultywacji na cele rolne 2 Mg s.m./ha/rok (obecnie w rolnictwie jest do 10 Mg s.m./ha dawka w ciągu 5 lat, a do rekultywacji na cele rolne 200 Mg s.m./ha, zabieg jednokrotny), - na pozostałe cele 10 Mg s.m./ha/rok (obecnie dawka wynosi 200 Mg s.m./ha jako zabieg jednorazowy lub 250 Mg s.m./ha na pierwsze trzy lata, a w kolejnych latach do 10 Mg s.m./ha). Zmiana korzystna, upraszcza wyliczenie dopuszczalnych do stosowania dawek komunalnych osadów ściekowych i zapobiega nadmiernej akumulacji metali ciężkich w glebie. Wprowadzono zapis ustalania dawki dla każdej partii stosowanych osadów osobno, wcześniej obowiązek dotyczył tylko wykorzystania w rolnictwie. W projekcie rozporządzenia skreśla się zapis dotyczący ilości metali ciężkich, które mogły być wprowadzone z komunalnym osadem ściekowym w ciągu roku do gleby, średnio w okresie 10 lat. 20

Wprowadzono natomiast zapis, że wielkość dawki komunalnego osadu ściekowego powinna być ustalona w taki sposób, aby jej zastosowanie na danym gruncie nie spowodowało przekroczenia w jego wierzchniej warstwie zawartości metali ciężkich ponad ilości ustalone w załączniku 2 i 3 do rozporządzenia. Zapis wydaje się zbyt ogólny. Nie określono metodyki sprawdzania tego warunku. Brak możliwości weryfikacji. 21

Lp. Warunki Cel stosowania osadów ściekowych stosowania w rolnictwie do rekultywacji do rekultywacji Inne cele: terenów na terenów na a) do uprawy roślin cele rolne cele nierolne przeznaczonych do produkcji kompostu oraz nieprzeznaczonych do spożycia i produkcji pasz, b) do dostosowania gruntów do określonych celów wynikających z planów gospodarki odpadami i planów zagospodarowania przestrzennego lub decyzji o warunkach zabudowy 1. Zawartość metali ciężkich w osadach [mg/kg s.m.] 2. Obecność bakterii z rodzaju Salmonella 3. Łączna liczba żywych jaj pasożytów jelitowych Ascaris sp., Trichuris sp., Toxocara sp. w 1 kg s.m. przeznaczonych do badań osadów Pb 500 Cd 10 Hg 5 Ni 100 Zn 2 500 Cu 800 Cr - 500 Mogą być stosowane jeśli nie wyizolowano bakterii Salmonella w 100 g osadu Pb 1 000 Cd 25 Hg 10 Ni 200 Zn 3 500 Cu 1 200 Cr 1 000 Pb 1 500 Cd 50 Hg 25 Ni 500 Zn 5000 Cu 2 000 Cr 2 500 0 Nie więcej niż 300 Istnieje obowiązek badania osadów pod tym kątem, jednak rozporządzenie nie określa parametrów, które będą kwalifikowały osad do wykorzystania. Jeśli zostaną wyizolowane w osadzie to co wtedy?

Lp. Warunki stosowania w rolnictwie do rekultywacji terenów na cele rolne 4. Zawartość metali ciężkich w wierzchniej warstwie gruntu (0-25 cm) 5. Odczyn gleby ph Nie mniejszy niż 5,6 6. Badania gruntów, zakres i częstotliwość badań Zgodnie z załącznikiem 2 do rozporządzenia ph, zawartość metali ciężkich, zawartość fosforu przyswajalnego z częstotliwością 1 raz na rok 7. Postać osadów Płynna i ziemista 8. Dawka osadu Mg s.m./ha Ustalana dla każdej partii osobno - do 10 - dawka w ciągu 5 lat, - zabieg jednokrotny lub dwukrotny Cel stosowania osadów ściekowych do rekultywacji Inne cele terenów na cele nierolne Zgodnie z załącznikiem 3 do rozporządzenia. Ilości metali ciężkich w gruncie znacznie większe niż przy stosowaniu w rolnictwie oraz do rekultywacji terenów na cele rolne Istnieje obowiązek badania gruntów pod tym kątem, jednak rozporządzenie nie określa parametrów ph, zawartość metali ciężkich z częstotliwością 1 raz na 5 lat Płynna, ziemista lub mazista Brak takiego zapisu - 200, zależnie od pożądanej zawartości substancji organicznej w gruncie (do 3%) - zabieg jednokrotny z jedno- lub wielorazowym wprowadzeniem osadu - do 200 - zabieg jednokrotny z jedno- lub wielorazowym wprowadzeniem osadu do gruntu a) - do 250 dawka na pierwsze 3 lata, do 10 w kolejnych latach, - zabiegi wielokrotne, b) do 200, - zabieg jednokrotny z jedno- lub wielorazowym wprowadzeniem osadu do gruntu