Ekspertyza psychologiczna Ewa Wach Instytut Ekspertyz Sądowych
Psychologia sądowa Definicja Gałąź psychologii stosowanej, która zajmuje się zbieraniem, badaniem i przedstawianiem dowodów dla celów sądowych Szersze ujęcie: w zakres psychologii sądowej wchodzi każda działalność psychologa zmierzająca do rozwiązania problemu leżącego na pograniczu psychologii i prawa.
Rys historyczny Czynniki rozwoju psychologii sądowej 1. Rozwój nauk prawnych (liberalizacja, humanizacja prawa) -odchodzenie od modelu odwetowego, ogólnoprewencyjnego opartego na założeniu, że podstawą wymiaru kary jest rozmiar i waga przestępstwa -inne spojrzenie na zeznania świadków (od okresu rewolucji francuskiej). 2. Rozwój psychologii jako nauki. 3. Rozwój psychologii dziecka i sądownictwa dla nieletnich.
Rys historyczny Psychologia zeznań świadków Pierwsze opracowania - pocz. XIX wieku, ich autorami byli prawnicy. Przełom XIX i XX wieku - rozwój badań psychologicznych dot. pamięci, uwagi, spostrzegania i myślenia; Problem psychologiczny sprowadza się więc zasadniczo do sposobu uzyskania maksymalnie prawdziwych zeznań
Rys historyczny -Początek lat 60-tych - ponowny rozwój badań psychologicznych dla potrzeb sądu. Europa, USA ewolucja w badaniach świadków odchodzenie od zainteresowania podmiotowymi i przedmiotowymi uwarunkowaniami zeznań na rzecz taktyki prowadzenia śledztwa.
Psychologia i prawo aktualne możliwości
Biegły psycholog w procesie karnym Odtwarzanie przebiegu zajścia - psychologiczna analiza śladów kryminalistycznych - ocena stanu psychicznego sprawcy w chwili dokonywania czynu -uzyskiwanie i ocena wyjaśnień podejrzanych i oskarżonych - uzyskiwanie i ocena zeznań świadków
Biegły psycholog w procesie karnym Przebieg procesu - Ocena kompetencji oskarżonego do uczestniczenia w procesie --zdolność do rozumienia przebiegu procesu i występowania przed sądem ---zdolność do rozumienia swoich praw i obowiązków w zakresie składania wyjaśnień i przyznania się do winy, ---zdolność do podlegania osądzeniu i skazaniu tj. zrozumienia treści wyroku oraz zrozumienia i świadomości odbywanej kary
Biegły psycholog w procesie karnym -Ocena kompetencji świadka do składania zeznań -- przygotowanie świadka do składania zeznań, --psycholog jako reprezentant świadka w sytuacjach, kiedy jego udział jest niewskazany --udział psychologa w przesłuchaniu trudnych świadków
Biegły psycholog w procesie karnym Osądzenie i skazanie - sprawcy nieletni i młodociani (art. 10 par. 2 i 4 kk ) ocena asocjalności (etiologia, diagnoza, prognoza kryminologiczna, wskazówki resocjalizacyjne)
Biegły psycholog w procesie karnym - sprawcy chorzy psychicznie i upośledzeni umysłowo, w stosunku do których nie zastosowano art. 31 par.1 i 2 - wskazanie odpowiedniego miejsca odbywania kary - inne przypadki- wskazanie metod resocjalizacji odpowiednich do indywidualnych możliwości oskarżonego
Biegły psycholog w procesie karnym Przebieg resocjalizacji - wskazówki dotyczące indywidualnych metod resocjalizacji i przeciwwskazań do odbywania kary (nieletni, chorzy psychicznie, upośledzeni, w stosunku do których nie zastosowano art. 31). - opinie dotyczące zmiany form odbywania kary, zwolnienie warunkowe itp. -sugestie co do formy oddziaływań resocjalizacyjnych (np. elementy psychoterapii).
Biegły psycholog w procesie cywilnym/rodzinnym W sprawach o rozwód małżeństwa -Ustalenie zakresu i form sprawowania władzy rodzicielskiej -Przeciwwskazania do udzielenia rozwodu Zmiany w zakresie sprawowania władzy rodzicielskiej. -ograniczenie, zawieszenie, pozbawienie -ocena kompetencji wychowawczych Przysposobienie, ustanowienie opieki, ustanowienie rodziny zastępczej Przyznanie praw rodzicielskich - ocena kompetencji wychowawczych
Biegły psycholog w procesie cywilnym Zdolność do korzystania z praw i ponoszenia odpowiedzialności cywilnej -Poddanie przymusowemu badaniu i/lub leczeniu -Ubezwłasnowolnienie częściowe lub całkowite Pełnienie określonych funkcji (np. kuratora, opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej) Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę Dokonywanie czynności prawnych (oświadczenia woli, np testamenty)
Specyficzna i niespecyficzna rola psychologa sądowego
ROLA SPECYFICZNA Badanie psychologiczne osób występujących w różnych rolach procesowych Cel badania: ustalanie właściwości psychicznych ustalanie uwarunkowań społecznych określanie związku tych ustaleń z zachowaniem osoby
ROLA SPECYFICZNA Podstawowe zadania: Sprawcy: -ocena stanu psychicznego, motywacji czynu, motywów składania wyjaśnień określonej treści Świadkowie: -wpływ czynników psychospołecznych na zeznania
ROLA SPECYFICZNA Nieletni: - ustalanie motywów czynu - ocena czynników ryzyka - wskazówki resocjalizacyjne Strony w procesie cywilnym - ustalanie kompetencji wychowawczych - ocena stanu psychicznego w chwili dokonywania określonych czynności prawnych
EKSPERTYZA PSYCHOLOGICZNA DOTYCZĄCA ZEZNAŃ ŚWIADKÓW
Podstawowe uwarunkowania zeznań 1. Sposób w jaki świadek spostrzegł wydarzenie. Zależy zarówno od warunków zewnętrznych, w jakich świadek dokonywał obserwacji jak i właściwości osobniczych. 2. Sposób, w jaki je zapamiętał. Czynnik neurofizjologiczny, związany z biologicznymi uwarunkowaniami procesów pamięci.
Podstawowe uwarunkowania zeznań 3. Sposób, w jaki je odpamiętuje. Czynnik psychobiologiczny, najbardziej złożony ze względu na udział mechanizmów psychicznych. 4. Sposób, w jaki chce je przedstawić, Czynnik natury psychicznej, dotyczy szczerości wypowiedzi. 5. Sposób, w jaki jest w stanie je opisać. Obejmuje stopień precyzji opisu, wierności i jasności z jaką świadek jest zdolny opisać swoje wrażenia.
Czynniki wpływające na sposób spostrzegania W każdym procesie spostrzegania występują czynniki intelektualne, uczuciowe i poznawcze. Schematy percepcyjne są subiektywne i jako takie są właściwością indywidualną Spostrzeżenie jest więc czymś więcej niż bierną rejestracją bodźców działających na narządy zmysłów
Czynniki wpływające na odtwarzanie zeznań Właściwości indywidualne świadka: -Poziom intelektualny -Właściwości psychiczne -Emocje -Stan psychofizyczny świadka Motywacja do składania zeznań. Przedmiot zeznań. Sposób i warunki przesłuchania: - Czynniki zwiększające możliwość ulegania sugestii
Czynniki decydujące o znaczeniu ekspertyzy Brak innych dowodów niż zeznania. Trudności oceny zeznań wynikające z: - wieku i stanu psychicznego świadka - ambiwalencji postaw i zachowań - niejednoznacznych motywów oskarżenia (np. w przypadku kazirodztwa) - innych okoliczności (np. sprzecznych wyników innych ekspertyz)
Przedmiot ekspertyzy dotyczącej zeznań świadków zeznania konkretnego świadka składane w określonej sprawie, w przypadku małoletnich ofiar przestępstw seksualnych - analiza jego sytuacji rodzinne - ocena ewentualnych skutków uraz - ew. okoliczności przemawiające przeciwko składaniu zeznań.
Zakres ekspertyzy ustalenie czynników mogących wpływać na zniekształcenia zeznań interpretacja mechanizmów leżących u podstaw stwierdzonych zniekształceń ustalenie zależności pomiędzy stwierdzonymi zaburzeniami a zajściem psychologiczna ocena zeznań (psychologiczne kryteria wiarygodności)
Etapy przeprowadzania ekspertyzy 1. Zapoznanie się z aktami sprawy (Okoliczności ujawnienia zajścia, dane dot. sprawcy warunków obserwacji, wyniki innych ekspertyz) 2. Przeprowadzenie badania psychologicznego świadka (badania testowe, rozmowa, -ponadto: w przypadku świadków małoletnich - wywiad z opiekunami)
Etapy przeprowadzania ekspertyzy 3. Udział w przesłuchaniu świadka możliwość wykorzystania nietypowych technik i pomocy ułatwiających uzyskanie zeznań 4. Psychologiczna analiza zeznań interpretacja zniekształceń występujących w zeznaniach, psychologiczne kryteria wiarygodności 5. Opracowanie opinii
WYJAŚNIENIA PODEJRZANYCH I OSKARŻONYCH JAKO PRZEDMIOT EKSPERTYZY PSYCHOLOGICZNEJ
Wyjaśnienia budzące wątpliwości i nasuwające trudności w ocenie 1. Wyjaśnienia zmienne 1.1 zmiany dotyczące całości wyjaśnień, najczęściej tłumaczone przez podejrzanego/oskarżonego, że wersja, w której przyznawał się do winy była złożona pod presją 1.2. zmiany dotyczą istotnych części wyjaśnień, trudne do uzasadnienia logicznego
Wyjaśnienia budzące wątpliwości i nasuwające trudności w ocenie: 2. Wyjaśnienia stałe, niezgodne z zebranymi w sprawie dowodami 2.1. Zaprzeczanie własnemu udziałowi w przestępstwie przyczyny: postawa obronna, zaburzenia procesów pamięci, wpływ środków odurzających, mechanizmy obronne wypieranie, racjonalizacja
Wyjaśnienia budzące wątpliwości i nasuwające trudności w ocenie: 2.2. Samooskarżenie się -dobrowolne, fałszywe przyznanie się w celu uniknięcia odpowiedzialności za inne przestępstwo, ochrona sprawcy, potrzeba sławy, zaburzenia psychiczne -wymuszone fałszywe przyznanie się wynik nacisków stosowanych podczas przesłuchania -wymuszone zinternalizowane fałszywe przyznanie się osoba o określonych właściwościach psychicznych w czasie przesłuchania zaczyna wierzyć, że popełniła przestępstwo
Cel ekspertyzy psychologicznej Ustalenie wpływu potencjalnych defektów intelektualnych, zaburzeń psychicznych bądź zakłóceń świadomości w chwili składania wyjaśnień Ocena kompetencji oskarżonego do uczestnictwa w procesie, do rozumienia swoich praw i obowiązków w zakresie składania wyjaśnień i przyznania się do winy
Cel ekspertyzy psychologicznej Ustalenie czynników motywacyjnych (osobowościowych i sytyuacyjnych) leżących u podłoża składanych wyjaśnień Interpretacja częściowych zmian w wyjaśnieniach np. zniekształcenia wynikające z prawidłowości procesów spostrzegania i pamięci
Czynności biegłego opracowującego ekspertyzę dotyczącą wyjaśnień 1. Zapoznanie się z aktami sprawy (charakter czynu, okoliczności jego ujawnienia, wyniki ekspertyz, dokumentacja dotycząca badanego). 2. Badanie psychologiczne (poziom rozwoju intelektualnego, osobowość). 3. Ewentualny udział w przesłuchaniu (obserwacja taktyki przesłuchania, werbalne i niewerbalne reakcje przesłuchiwanego). 4. Analiza złożonych w toku postępowania wyjaśnień.
Rola niespecyficzna psychologa sądowego Określanie właściwości psychospołecznych osób na podstawie analizy sposobu i skutków ich działania Cel analizy: Wnioskowanie o możliwych przyczynach określonego zachowania czyli: Ustalanie osobowościowych i sytuacyjnych czynników motywacyjnych tego zachowania
Rola niespecyficzna psychologa sądowego Podstawowe zadania: 1. Opracowywamie portretu psychologicznego nieznanego sprawcy przestępstwa 2. Ustalanie osobowościowych i sytuacyjnych przyczyn śmierci lub zaginięcia (w tym wskazanie wpływu określonych osób na podejmowane decyzje)
Ad.1. Profilowanie psychologiczne Jest to proces identyfikacji psychologicznych cech sprawcy na podstawie analizy popełnionych przez niego zbrodni, dający w rezultacie ogólny opis osoby, która te cechy posiada. Jest to krótka charakterystyka zwięźle ujmująca najważniejsze, wyróżniające spośród populacji, cechy psychiczne sprawcy i przejawy jego zachowań. KTO ZROBIŁ TO W TAKI SPOSÓB?
Historia profilowania Zasadnicze różnice w podejściu amerykańskim i brytyjskim do profilowania nieznanych sprawców przestępstw: wnioskowanie dedukcyjne -od ogółu do szczegółu (Akademia FBI) wnioskowanie indukcyjne -od szczegółu do ogółu, uogólnianie, bez wgłębiania się w przyczyny (Uniwersytet w Liverpoolu)
OBECNIE: Historia profilowania Rozwój komórek psychologicznych w policji (w USA, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Holandii, Afryce Płd, Niemczech). W Polsce - opinie Instytutu od 1988 roku. W latach 1997-2001 dwa granty, utworzono bazę danych dot. sprawców zabójstw, ich ofiar i modus operandi.
Cel ekspertyzy psychologicznej w sprawie profilowania Zawężenie kręgu osób podejrzanych, (a nie wskazanie konkretnej osoby) wskazanie dalszych kierunków śledztwa przewidywanie kolejnego ataku sprawcy (miejsca, czasu, ofiary) ustalenie, czy w różne czyny zostały dokonane przez tego samego sprawcę UWAGA profil nieznanego sprawcy opracowany przez psychologa jest tylko narzędziem wspomagającym w czynnościach śledczych NIE JEST TO DOWÓD W SPRAWIE!
Podstawy opracowania ekspertyzy Niezbędne: akta sprawy wraz z protokołem z sekcji zwłok i wynikami innych ekspertyz (materiały śledztwa mogą być skserowane) zdjęcia z miejsca zdarzenia (oryginalne!) ew. nagranie video, CD Przydatne: zdjęcie żywej ofiary
Podstawy opracowania ekspertyzy Informacje wiktymologiczne (formalne, biograficzne, właściwości psychofizyczne i społeczne, przyczyna śmierci, charakter i lokalizacja obrażeń) Dane dotyczące miejsca zdarzenia (opis, ślady, położenie ciała, przemieszczanie, czynności sprawcy i ofiary, ew. inscenizacja, pozorowanie itd) Dane dotyczące czasu (zarówno daty jak czasu trwania, etapów czynności sprawcy)
Etapy opracowywania ekspertyzy Próba rekonstrukcji zdarzenia (działania sprawcy przed, w czasie i po zdarzeniu) Ocena planowania czynu Ocena ryzyka ponoszonego przez sprawcę i ofiarę Ocena motywacji czynu
Etapy opracowywania ekspertyzy Wnioski Dane demograficzne (środowisko, zawód, wykształcenie) Właściwości psychiczne (intelektualne i osobowościowe) Cechy indywidualizujące Ocena zagrożenia
Ad 2. Sytuacje, w których zasięga się opinii psychologicznych dotyczących osób zmarłych lub zaginionych Istnieje wątpliwość, czy śmierć nastąpiła w wyniku samobójstwa, czy zabójstwa. Wiadomo, że śmierć była wynikiem samobójstwa, jednak nie można wykluczyć, że do decyzji podjęcia próby samobójczej przyczyniły się inne osoby (art. 151, 207 3, 231, 246 kk). W przypadku, gdy osoba zaginęła, jednak nie wiadomo, czy przebywa w nieznanym miejscu, czy stała się ofiarą zabójstwa.
Etapy opracowywania ekspertyzy Odtworzenie sylwetki psychologicznej osoby zmarłej. Odtworzenie historii jej życia ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego okresu przed śmiercią. Analiza okoliczności śmierci. Ustalenie lub wykluczenie motywów ew. samobójstwa.
Akta sprawy Źródła informacji Dokumentacja dotycząca stanu zdrowia fizycznego i psychicznego Wywiady psychologiczne z osobami bliskimi. Analiza wytworów osoby nieżyjącej (w tym ew. dane z komputera ofiary) Analiza listu pożegnalnego
Schemat odtwarzania sylwetki psychologicznej osoby i jej sytuacji życiowej 1. Stan somatyczny (dolegliwości fizyczne i ich wpływ na funkcjonowanie osoby) 2. Zaburzenia psychiczne i symptomy psychopatologiczne, sprawność procesów poznawczych
Schemat odtwarzania sylwetki psychologicznej osoby i jej sytuacji życiowej 3. Ocena sfery emocjonalnej: dojrzałość i trwałość związków emocjonalnych kontrola emocjonalna (ew. trudności kontroli, labilność, nadpobudliwość, impulsywność) sposób rozładowywania napięcia emocjonalnego (ew. jego kumulacja) mechanizmy obronne odporność na stres samoocena (realizm, stabilność) samodzielność i dojrzałość umiejętność rozwiązywania sytuacji trudnych
Schemat odtwarzania sylwetki psychologicznej osoby i jej sytuacji życiowej 4. Ocena aktywności życiowej: model życia plany i cele życiowe oraz sposób ich realizacji zainteresowania osiągnięcia hierarchia wartości
Schemat odtwarzania sylwetki psychologicznej osoby i jej sytuacji życiowej 5. Ocena relacji społecznych: zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny pozycja w rodzinie konflikty z otoczeniem i sposób ich rozwiązywania pozycja w środowisku rozumienie i przestrzeganie norm społecznych 6. Analiza sposobu przeżywania sytuacji kryzysowych