Pañstwowe Gospodarstwo Leœne Lasy Pañstwowe INSTRUKCJA OCHRONY LASU

Pañstwowe Gospodarstwo Leœne Lasy Pañstwowe INSTRUKCJA OCHRONY LASU WARSZAWA 2004

Wydano na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Pañstwowych Warszawa 2004 Centrum Informacyjne Lasów Pañstwowych ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr 3 02-362 Warszawa tel. (0-prefix-22) 822 49 31, fax (0-prefix-22) 822 96 79 e-mail: wydawnictwa@lasy.gov.pl www.lp.gov.pl Redakcja Ewa Kwiecieñ Redakcja techniczna Bo ena Wid³aszewska Korekta Maria Suda ISBN 83-88478-45-1 Sk³ad, ³amanie ANTER s.c., W-wa, ul. Tamka 4, lok. 12 Druk Druk Intro ul. Œwiêtokrzyska 32, 88-100 Inowroc³aw tel. (0-prefix-52) 354-94-50

Instrukcjê opracowa³ zespó³ autorów w sk³adzie: Przewodnicz¹cy: doc. dr hab. Andrzej Kolk Zastêpca przewodnicz¹cego: dr in. Ryszard Kapuœciñski Cz³onkowie: prof. dr hab. Barbara G³owacka prof. dr hab. Andrzej Grzywacz prof. dr hab. Tytus Karlikowski prof. dr hab. Tadeusz Kowalski dr in. Andrzej abêdzki prof. dr hab. S³awomir Mazur dr in. Pawe³ Nasiadka mgr in. Stefan Perz mgr in. Andrzej Rodziewicz prof. dr hab. Zbigniew Sierota prof. dr hab. Jerzy R. Starzyk prof. dr hab. Jerzy Wiœniewski Osoby wspó³pracuj¹ce: dr in. ukasz Brodziak dr in. Wojciech Grodzki dr in. Jacek Hilszczañski mgr in. Tomasz Jab³oñski mgr in. Magdalena Kowalkowska dr in. Józef Piwnicki dr in. Artur Rutkiewicz mgr in. Jacek Stocki dr in. Lidia Sukovata prof. dr hab. Jan Szyszko mgr in. S³awomir Œlusarski prof. dr hab. Henryk Tracz Przy opracowaniu Instrukcji Ochrony Lasu wykorzystano uwagi i opinie nadleœniczych: in. Daniela Be³zeckiego, mgr. in. Jana Dudy, mgr. in. Krzysztofa Frydla, mgr. in. Zdzis³awa Jankowskiego, mgr. in. Janusza Kobielskiego, mgr. in. Jana Majchrzaka, mgr. in. Zbigniewa Matu³y, mgr. in. Ryszarda Paszkiewicza, mgr. in. Ryszarda Plechy i mgr. in. Stanis³awa Wojnowskiego, pracowników Zespo³ów Ochrony Lasu: mgr. in. Piotra Gawêdy, dr. in. Bernarda Koncy i mgr. in. Krzysztofa Mazura oraz pracowników regionalnych dyrekcji Lasów Pañstwowych: mgr. in. Gerarda Bartknechta, mgr. in. S³awomira Majewskiego i mgr. in. Tadeusza Pampucha

Spis treœci Czêœæ I INFORMACJE OGÓLNE 1. Wprowadzenie............................................................ 11 2. Cele i zadania gospodarki leœnej w ochronie lasów.............................. 12 3. Ogólne zasady ochrony lasu................................................. 17 4. Ochrona lasu na obszarach i w obiektach prawnie chronionych.................... 18 5. Ochrona lasu w leœnych kompleksach promocyjnych............................. 21 Czêœæ II CZYNNOŒCI OBOWI ZKOWE Kontrola i prognozowanie zagro enia lasu 1. Postanowienia ogólne....................................................... 22 2. Kontrola zagro enia lasu przez owady......................................... 25 2.1. Kontrola wystêpowania szkodników korzeni............................... 25 2.2. Kontrola wystêpowania szkodników liœcio ernych sosny..................... 28 2.2.1. Kontrola wystêpowania brudnicy mniszki............................ 28 2.2.2. Jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny................. 29 2.3. Kontrola wystêpowania szkodników liœcio ernych œwierka.................... 32 2.3.1. Zasnuje œwierkowe.............................................. 32 2.3.2. Zawodnica œwierkowa............................................ 35 2.4. Kontrola wystêpowania foliofagów w drzewostanach liœciastych............... 36 2.5. Kontrola zagro enia drzewostanów przez owady kambio- i ksylofagiczne....... 37 3. Kontrola szkód powodowanych przez grzyby patogeniczne i inne czynniki chorobotwórcze............................................................ 38 4. Kontrola zagro enia lasu przez roœlino erne ssaki............................... 40 5. Kontrola uszkodzeñ lasu spowodowanych przez po ary.......................... 41 6. Kontrola uszkodzeñ lasu spowodowanych przez wiatr, œnieg i inne czynniki abiotyczne 42 Czêœæ III CZYNNOŒCI NIEOBOWI ZKOWE Ocena zagro enia, profilaktyka i metody ochrony lasu A. Ocena zagro enia lasu....................................................... 44 1. Ocena zagro enia lasu przez owady........................................... 44 1.1. Ocena wystêpowania szkodników w szyszkach, owocach oraz nasionach drzew i krzewów leœnych..................................................... 44 1.2. Ocena wystêpowania szkodników upraw, m³odników i tyczkowin.............. 45 5

1.2.1. Ocena wystêpowania ryjkowców i zakorków......................... 46 1.2.2. Ocena wystêpowania zwójek sosnowych i skoœnika tuzinka............. 47 1.2.3. Ocena wystêpowania opaœlika sosnowca i rozwa³ka korowca........... 48 1.2.4. Ocena wystêpowania borecznikowca (borecznika) rudego.............. 50 1.2.5. Ocena wystêpowania ig³ówki sosnówki i pryszczarka Baera............. 50 1.3. Nadzwyczajne kontrole wystêpowania szkodników pierwotnych sosny.......... 51 1.3.1. Barczatka sosnówka............................................. 51 1.3.2. Brudnica mniszka............................................... 53 1.3.3. Boreczniki sosnowe.............................................. 56 1.3.4. Poproch cetyniak i strzygonia choinówka............................ 60 1.3.5. Osnuja gwiaÿdzista i czerwonog³owa................................ 62 1.3.6. Siwiotek borowiec............................................... 64 1.4. Ocena wystêpowania wskaÿnicy modrzewianeczki........................... 64 1.5. Ocena wystêpowania zwójek jod³owych................................... 67 1.6. Ocena wystêpowania owadów kambio- i ksylofagicznych..................... 69 2. Ocena zagro enia lasu przez grzyby patogeniczne............................... 70 2.1. Ocena zagro enia szkó³ek.............................................. 70 2.2. Ocena zagro enia upraw, m³odników i dr¹gowin........................... 71 2.3. Ocena zagro enia drzewostanów w wieku ponad 20 lat...................... 75 2.3.1. Ocena zagro enia drzewostanów iglastych........................... 75 2.3.2. Ocena zagro enia drzewostanów liœciastych.......................... 76 3. Ocena zagro enia lasu przez przêdziorka sosnowca i nicienie..................... 78 3.1. Ocena zagro enia szkó³ek i upraw przez przêdziorka sosnowca............... 78 3.2. Ocena zagro enia siewek i sadzonek przez nicienie......................... 78 4. Ocena zagro enia lasu przez szkodniki i patogeny kwarantannowe................. 79 5. Ocena zagro enia lasu przez drobne gryzonie................................... 80 6. Ocena zagro enia lasu przez czynniki antropogeniczne........................... 82 B. Profilaktyka w ochronie lasu.................................................. 83 7. Cele i kierunki dzia³añ profilaktycznych....................................... 83 8. Realizacja profilaktyki w praktyce leœnej....................................... 84 9. Ochrona ró norodnoœci biologicznej.......................................... 86 9.1. Przedmiot ró norodnoœci biologicznej w lasach............................. 87 9.2. Ochrona ró norodnoœci biologicznej w praktyce leœnej...................... 88 10. Biologiczne uodparnianie drzewostanów przez stosowanie zabiegów fitomelioracyjnych 89 11. Biologiczne wzbogacanie obrze y lasu i kszta³towanie stref ekotonowych........... 90 12. Pozostawianie wysp starodrzewia (biogrup) na zrêbach........................... 92 13. Ochrona po ytecznej fauny owado ernej....................................... 93 13.1. Ochrona parazytoidów i drapie nych stawonogów.......................... 93 13.2. Ochrona mrowisk..................................................... 94 13.3. Ochrona p³azów i gadów................................................ 95 13.4. Ochrona ptaków...................................................... 95 13.5. Ochrona nietoperzy i innych po ytecznych ssaków.......................... 98 14. Ogniskowo-kompleksowa metoda ochrony lasu................................. 99 14.1. Powierzchnie ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu................. 100 14.2. Remizy na powierzchniach ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu..... 101 14.3. Ochrona po ytecznej fauny na powierzchniach metody ogniskowo-kompleksowej 102 15. Wykorzystanie wskaÿnika œredniej biomasy osobniczej (SBO) biegaczowatych (Carabidae) jako bioindykatora stanu ekosystemu leœnego........................ 102 C. Metody ochrony lasu........................................................ 105 16. Zabiegi ochronne w drzewostanach zagro onych chorobami...................... 105 16.1. Ochrona owoców i nasion............................................... 106 16.1.1. Zapleœnienie owoców i nasion..................................... 106 16.1.2. Zgnilizna o³êdzi................................................ 106 6

16.1.3. Plamistoœci owoców i nasion...................................... 107 16.2. Ochrona siewek i sadzonek gatunków iglastych............................. 107 16.2.1. Zgorzel siewek.................................................. 107 16.2.2. Choroby osutkowe............................................... 108 16.2.3. Rdze.......................................................... 108 16.2.4. Szara pleœñ..................................................... 109 16.2.5. Opadzina modrzewia............................................ 109 16.2.6. Skrêtak sosny................................................... 109 16.2.7. Zamieranie pêdów sosny......................................... 110 16.3. Ochrona siewek i sadzonek gatunków liœciastych........................... 110 16.3.1. Zgorzel siewek i sadzonek........................................ 110 16.3.2. M¹czniak prawdziwy dêbu i innych gatunków drzew i krzewów......... 110 16.3.3. Przewê enie podstawy ³odygi...................................... 111 16.3.4. Pleœnienie dêbu................................................. 111 16.3.5. Rdze.......................................................... 111 16.3.6. Plamistoœci liœci................................................. 111 16.3.7. Wiêdniêcie drzew liœciastych...................................... 112 16.4. Ochrona szkó³ek oraz mateczników topolowych i wierzbowych............... 112 16.5. Ochrona upraw, m³odników i starszych drzewostanów....................... 112 16.5.1. Choroby sosny.................................................. 112 16.5.1.1. Wiosenna osutka sosny................................... 112 16.5.1.2. Jesienna osutka sosny.................................... 113 16.5.1.3. Czerwona plamistoœæ igie³ sosny............................ 113 16.5.1.4. Szara osutka sosny....................................... 113 16.5.1.5. Zamieranie pêdów sosny.................................. 113 16.5.1.6. Przewê enia podstawy strza³ki............................. 114 16.5.1.7. Skrêtak sosny........................................... 115 16.5.2. Choroby jod³y................................................... 115 16.5.2.1. Osutki igie³ jod³y........................................ 115 16.5.2.2. Rdza igie³ jod³y.......................................... 116 16.5.3. Choroby modrzewia............................................. 116 16.5.3.1. Opadzina modrzewia..................................... 116 16.5.3.2. Szara pleœñ............................................. 116 16.5.3.3. Rak modrzewia.......................................... 116 16.5.4. Choroby œwierka................................................ 116 16.5.4.1. Osutki œwierka.......................................... 116 16.5.4.2. Zamieranie pêdów œwierka................................ 117 16.5.5. Choroby dêbu.................................................. 117 16.5.5.1. M¹czniak prawdziwy dêbu....................................... 117 16.5.5.2. Zamieranie pêdów dêbu.................................. 117 16.5.6. Choroby jesionu................................................. 117 16.6. Choroby korzeni...................................................... 118 16.6.1. Huba korzeni................................................... 118 16.6.1.1. Stosowanie na gruntach porolnych biologicznej metody ochrony drzewostanów przed hub¹ korzeni.......................... 118 16.6.1.2. Zak³adanie sztucznych luk............................... 120 16.6.1.3. Wykonanie zabiegu rozproszonego....................... 121 16.6.2. Opieñkowa zgnilizna korzeni...................................... 122 16.6.3. Nekroza korzeni drzew iglastych................................... 122 16.7. Choroby bakteryjne.................................................... 123 16.8. Inne choroby......................................................... 123 17. Zabiegi ochronne w drzewostanach zagro onych przez owady..................... 123 17.1. Stosowanie feromonów i kairomonów w ochronie lasu...................... 124 7

17.2. Stosowanie œrodków owadobójczych i pu³apek mechanicznych w ochronie lasu.. 127 17.2.1. Ogólne zalecenia dotycz¹ce stosowania œrodków owadobójczych........ 127 17.2.2. Ograniczanie liczebnoœci szkodliwych owadów yj¹cych w glebie........ 129 17.2.3. Ochrona szkó³ek i upraw przed szeliniakami......................... 130 17.2.4. Ochrona starszych upraw i m³odników przed zwójkami sosnowymi, skoœnikiem tuzinkiem i rozwa³kiem korowcem....................... 132 17.2.5. Ograniczanie liczebnoœci owadów liœcio ernych...................... 133 17.2.5.1. Strategia ograniczania liczebnoœci populacji szkodników liœcio ernych oparta na zasadach metody integrowanej......... 133 17.2.5.2. Ekologiczne i ekonomiczne aspekty postêpowania ochronnego w ekosystemach leœnych zagro onych przez owady liœcio erne sosny................................................... 134 17.3. Ochrona drzewostanów przed owadami kambio- i ksylofagicznymi (szkodnikami wtórnymi)............................................................ 140 17.3.1. Zasady higieny lasu.............................................. 140 17.3.2. Korowanie surowca drzewnego i jego terminowy wywóz z lasu.......... 141 17.3.3. Zatapianie i zraszanie wod¹ nieokorowanego drewna................. 142 17.3.4. Chemiczne zabezpieczanie drewna przed zasiedleniem przez szkodniki wtórne......................................................... 143 17.3.5. Wyk³adanie drzew i stosów pu³apkowych............................ 144 17.3.6. Od³awianie chrz¹szczy niektórych gatunków korników do pu³apek feromonowych.................................................. 144 17.3.7. Wyznaczanie i usuwanie drzew zasiedlonych przez szkodniki wtórne..... 145 17.3.8. Szkodniki wtórne sosny........................................... 145 17.3.8.1. Szkodniki wtórne sosny zasiedlaj¹ce drzewa wczesn¹ wiosn¹.... 146 17.3.8.2. Szkodniki wtórne sosny zasiedlaj¹ce drzewa póÿn¹ wiosn¹ i latem 148 17.3.9. Szkodniki wtórne œwierka......................................... 151 17.3.9.1. Informacje ogólne....................................... 151 17.3.9.2. Wyk³adanie drzew pu³apkowych............................ 152 17.3.9.3. Wyznaczanie i usuwanie drzew zasiedlonych przez szkodniki wtórne................................................. 153 17.3.9.4. Wyk³adanie pu³apek feromonowych i drzew chwytnych........ 154 17.3.9.5. Stosowanie metody rotacyjnej.............................. 155 17.3.10. Szkodniki wtórne jod³y.......................................... 156 17.3.11. Szkodniki wtórne drzew liœciastych................................ 157 18. Zabiegi ochronne w szkó³kach i uprawach zagro onych przez roztocze i nicienie..... 159 18.1. Ochrona szkó³ek i upraw przed przêdziorkiem sosnowcem................... 159 18.2. Ochrona szkó³ek przed nicieniami....................................... 160 19. Technika stosowania œrodków ochrony roœlin................................... 160 19.1. Ogólne zasady dotycz¹ce stosowania œrodków technicznych.................. 160 19.2. Œrodki techniczne i wykonywanie zabiegów ochronnych...................... 161 19.2.1. Zaprawianie nasion.............................................. 161 19.2.2. Zabiegi opryskiwania............................................ 161 19.2.2.1. Rozpylacze............................................. 161 19.2.2.2. Kalibracja opryskiwaczy................................... 162 19.2.2.3. Opryskiwacze........................................... 163 19.2.2.4. Ciecz u ytkowa.......................................... 164 19.2.3. Aplikatory granulatów........................................... 165 19.3. Zabiegi agrolotnicze................................................... 165 19.3.1. Organizacja l¹dowisk............................................ 165 19.3.2. Œrodki techniczne na l¹dowiskach.................................. 168 19.3.3. Ochrona l¹dowisk, ³¹cznoœæ telekomunikacyjna, pomoc lekarska........ 168 19.3.4. Oznakowanie granic pól zabiegowych i tras przelotu statków powietrznych 169 8

19.3.5. Naprowadzanie statków powietrznych.............................. 169 19.3.6. Akcja informacyjna.............................................. 171 19.3.7. Organizacja zabiegów ratowniczych................................ 172 19.3.7.1. Przylot i zabezpieczenie statków powietrznych na l¹dowisku.... 172 19.3.7.2. Zapoznanie za³óg statków powietrznych z terenem i zadaniami. 172 19.3.7.3. Warunki meteorologiczne................................. 173 19.3.7.4. Kontrola ustawienia aparatury opryskuj¹cej.................. 174 19.3.7.5. Przygotowanie cieczy u ytkowej............................ 174 19.3.7.6. Wykonywanie zabiegów opryskiwania....................... 175 19.3.8. Ocena skutecznoœci zabiegu opryskiwania........................... 176 19.3.9. Zakoñczenie akcji zabiegów opryskiwania........................... 176 20. Ochrona lasu przed zwierzyn¹ i gryzoniami..................................... 177 20.1. Ochrona lasu przed zwierzyn¹........................................... 177 20.1.1. Metody podstawowe............................................. 177 20.1.2. Metody pomocnicze............................................. 179 20.2. Ochrona lasu przed gryzoniami.......................................... 180 20.2.1. Zapobieganie szkodom powodowanym przez gryzonie................ 180 20.2.2. Zabiegi ograniczaj¹ce liczebnoœæ gryzoni............................ 180 21. Ochrona lasu przed szkodami powodowanymi przez czynniki abiotyczne............ 181 21.1. Postêpowanie ochronne w drzewostanach uszkodzonych przez wiatr i okiœæ..... 183 21.2. Postêpowanie ochronne w drzewostanach uszkodzonych przez powódÿ......... 186 22. Ochrona lasu przed czynnikami antropogenicznymi............................. 187 22.1. Postêpowanie ochronne w drzewostanach popo arowych.................... 189 22.1.1. Ochrona lasu przed szkodliwymi owadami........................... 190 22.1.2. Ochrona lasu przed chorobami powodowanymi przez grzyby........... 193 22.1.3. Ograniczanie szkód wyrz¹dzanych przez zwierzynê................... 194 22.2. Szkodliwe oddzia³ywanie przemys³u wydobywczego i przetwórczego........... 194 Definicje niektórych pojêæ...................................................... 196 Wzory formularzy obowi¹zuj¹cych w Lasach Pañstwowych........................... 205 Tabele orientacyjnych liczb krytycznych i stopni zagro enia.......................... 259

Czêœæ I Informacje ogólne 1. Wprowadzenie Dotychczasowa Instrukcja Ochrony Lasu, obowi¹zuj¹ca od 1999 r., zawiera znaczn¹ czêœæ aktualnych informacji i zaleceñ. Jednak e z uwagi na to, e swoim zakresem nie obejmuje wielu zagadnieñ zwi¹zanych z zagro eniami lasu powodowanymi przez po ary, wiatr, œnieg i inne czynniki abiotyczne i antropogeniczne oraz nie zawiera szczegó³owego opisu metod i sposobów postêpowania, zw³aszcza przy realizacji zadañ z zakresu profilaktyki i ochrony lasu, Dyrektor Generalny Lasów Pañstwowych powo³a³ zespó³ do spraw nowelizacji Instrukcji Ochrony Lasu. Do zakresu dzia³ania tego zespo³u nale a³o: ustalenie g³ównych kierunków w nowelizacji Instrukcji, przygotowanie projektu Instrukcji prowadzenia gospodarki w zakresie ochrony lasu w sposób zgodny z tezami i celami zawartymi w dokumentach: Polityka leœna pañstwa, przyjêtym przez Rz¹d RP w 1997 r. i II Polityka ekologiczna pañstwa, przyjêtym przez Radê Ministrów w czerwcu 2000 r. i przez Sejm w sierpniu 2001 r. Podczas przygotowania tekstu Instrukcji wykorzystano materia³y opracowane przez cz³onków zespo³u i osoby wspó³pracuj¹ce, uwzglêdniono tak e uwagi i propozycje zg³oszone przez Dyrekcjê Generaln¹ Lasów Pañstwowych, regionalne dyrekcje Lasów Pañstwowych, Zespo³y Ochrony Lasu i nadleœniczych. Spoœród wa niejszych uwag i propozycji nale y wymieniæ: a) zachowanie dotychczasowej formy opracowania w postaci instrukcji, w której nale y wyraÿnie rozgraniczyæ czynnoœci obowi¹zkowe (obligatoryjne) wykonywane bez wzglêdu na stopieñ zagro enia lasu oraz nieobowi¹zkowe podejmowane w miarê potrzeb przez nadleœnictwa samodzielnie, na polecenie regionalnej dyrekcji Lasów Pañstwowych lub Dyrekcji Generalnej Lasów Pañstwowych, b) wyodrêbnienie w Instrukcji trzech czêœci: Czêœci I Informacje ogólne, Czêœci II Czynnoœci obowi¹zkowe. Kontrola i prognozowanie zagro enia lasu, 11

Czêœci III Czynnoœci nieobowi¹zkowe. Ocena zagro enia, profilaktyka i metody ochrony lasu, c) zast¹pienie dotychczasowej metody jesiennych poszukiwañ szkodników sosny now¹ metod¹ opart¹ na 10 powierzchniach próbnych o wymiarach 0,5 1 m ka da, d) wprowadzenie zmian w zakresie prognozowania zagro enia drzewostanów przez owady kambio- i ksylofagiczne, e) uzupe³nienie Instrukcji metodami kontroli i oceny zagro enia lasu przez czynniki abiotyczne i antropogeniczne, f) poœwiêcenie jednego z rozdzia³ów Instrukcji technice stosowania œrodków ochrony roœlin oraz ochronie lasu na obszarach i w obiektach prawnie chronionych, a tak e w leœnych kompleksach promocyjnych, g) wprowadzenie do Instrukcji rozdzia³u poœwiêconego profilaktyce w ochronie lasu. Oddana do u ytku Instrukcja Ochrony Lasu, w której starano siê w miarê mo liwoœci uwzglêdniæ wszystkie propozycje i uzupe³niæ poszczególne rozdzia³y nowymi osi¹gniêciami wiedzy, powinna u³atwiæ s³u bom leœnym, odpowiedzialnym za stan zdrowotny lasów, realizacjê zasad trwa³ej i zrównowa onej gospodarki leœnej. 2. Cele i zadania gospodarki leœnej w ochronie lasów Po³o enie geograficzne Polski, du a mozaikowoœæ siedlisk, a tak e zanieczyszczenia przemys³owe, ska enia radioaktywne i zmiany klimatyczne o charakterze globalnym, to czynniki wp³ywaj¹ce na stan zdrowotny naszych lasów. O ich kondycji i trwa³oœci zdecydowa³y równie, stosowane intensywnie od koñca XIX wieku, sposoby zagospodarowania, polegaj¹ce na przekszta³caniu naturalnych ekosystemów w zbiorowiska sztuczne. Nastêpstwem tych dzia³añ by³y zmiany w³aœciwoœci gleb, degradacja siedlisk oraz powstanie zbiorowisk o uproszczonej strukturze gatunkowej i wiekowej. W takiej sytuacji najwa - niejszym zadaniem staje siê powstrzymanie procesów destrukcyjnych oraz zwiêkszenie biologicznej odpornoœci ekosystemów leœnych. W licznych opracowaniach krajowych i zagranicznych podejmowano próby okreœlenia podstawowych celów ochrony ekosystemów leœnych w warunkach istniej¹cych i spodziewanych zagro eñ oraz wzrostu zapotrzebowania spo³eczeñstwa na pe³nione przez las funkcje. Wa niejsze cele wspó³czesnej ochrony lasu oraz zasady trwa³ego, zrównowa onego zagospodarowania, d¹- ¹cego do pogodzenia wymagañ wzrostu gospodarczego z postulatami ochrony œrodowiska przyrodniczego, sformu³owane zosta³y miêdzy innymi w nastêpuj¹cych, obowi¹zuj¹cych obecnie dokumentach: 1. Ustawy: 1) Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpo arowej (Dz.U. Nr 81, poz. 351, ostatnia zmiana 2003 r., Dz.U. Nr 52, poz. 452), 12

2) Ustawa z dnia 28 wrzeœnia 1991 r. o lasach (Dz.U. Nr 101, poz. 444, ostatnia zmiana 2000 r., Dz.U. Nr 56, poz. 679), 3) Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 92, poz. 880), 4) Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leœnych (Dz.U. Nr 16, poz. 78, ostatnia zmiana 2004 r., Dz.U. Nr 121, poz. 1266), 5) Ustawa z dnia 13 paÿdziernika 1995 r. Prawo owieckie (Dz.U. Nr 147, poz. 713, ostatnia zmiana 2004 r., Dz.U. Nr 172, poz. 1802), 6) Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierz¹t (Dz.U. Nr 111, poz. 724, ostatnia zmiana 2003 r., Dz.U. Nr 106, poz. 1002), 7) Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony œrodowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627, ostatnia zmiana 2004 r., Dz.U. Nr 91, poz. 875), 8) Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klêski ywio³owej (Dz.U. Nr 62, poz. 558), 9) Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717), 10) Ustawa z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roœlin (2004 r., Dz.U. Nr 11, poz. 94 i Nr 96, poz. 959). 2. Rozporz¹dzenia: 1) Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 16 sierpnia 1999 r. w sprawie szczegó³owych zasad zabezpieczenia przeciwpo arowego lasów (Dz.U. Nr 73, poz. 824), 2) Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 10 kwietnia 2001 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierz¹t ³ownych oraz okreœlenia okresów polowañ na te zwierzêta (Dz.U. Nr 43, poz. 488, ostatnia zmiana 2004 r., Dz.U. Nr 76, poz. 729), 3) Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 26 wrzeœnia 2001 r. w sprawie okreœlenia listy gatunków zwierz¹t rodzimych dziko wystêpuj¹cych objêtych ochron¹ gatunkow¹ œcis³¹ i czêœciow¹ oraz zakazów dla danych gatunków i odstêpstw od tych zakazów (Dz.U. Nr 130, poz. 1456), 4) Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 paÿdziernika 2001 r. w sprawie wymagañ technicznych dla opryskiwaczy (Dz.U. Nr 121, poz. 1303), 5) Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 listopada 2001 r. w sprawie przeprowadzenia badañ opryskiwaczy (Dz.U. Nr 137, poz. 1544), 6) Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 marca 2002 r. w sprawie szczegó³owych zasad wydawania zezwoleñ na dopuszczenie œrodków ochrony roœlin do obrotu i stosowania (Dz.U. Nr 24, poz. 250, ostatnia zmiana 2004 r., Dz.U. Nr 16, poz. 162), 7) Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy przy stosowaniu i ma- 13

gazynowaniu œrodków ochrony roœlin oraz nawozów mineralnych i organiczno-mineralnych (Dz.U. Nr 99, poz. 896), 8) Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 4 grudnia 2002 r. w sprawie gatunków zwierz¹t chronionych wyrz¹dzaj¹cych szkody, za które odpowiada Skarb Pañstwa (Dz.U. Nr 205, poz. 1732), 9) Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji z dnia 16 czerwca 2003 r. w sprawie ochrony przeciwpo arowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. Nr 121, poz. 1138), 10) Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 marca 2004 r. w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu siê organizmów kwarantannowych (Dz.U. Nr 61, poz. 571), 11) Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 28 wrzeœnia 2004 r. w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych zwierz¹t objêtych ochron¹ (Dz.U. Nr 220, poz. 2237). 3. Zarz¹dzenia: 1) Zarz¹dzenie Nr 28 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 30 grudnia 1991 r. w sprawie zasiêgu dzia³ania terytorialnego Zespo³ów Ochrony Lasu (L-3-726-14/91), 2) Zarz¹dzenie Nr 12 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 31 maja 1996 r. w sprawie wprowadzania instrukcji bezpieczeñstwa i higieny pracy przy wykonaniu podstawowych prac z zakresu gospodarki leœnej (OB-40-1/97), 3) Zarz¹dzenie Nr 18 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 9 kwietnia 1998 r. w sprawie Instrukcji dzia³ania Zespo³ów Ochrony Lasu (ZO-726-17/98), 4) Zarz¹dzenie Nr 11 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 14 lutego 1995 roku w sprawie doskonalenia gospodarki leœnej na podstawach ekologicznych (ZZ-710-13/95), 5) Zarz¹dzenie Nr 11A Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 11 maja 1999 r. zmieniaj¹ce Zarz¹dzenie Nr 11 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 14.02.1995 r. w sprawie doskonalenia gospodarki leœnej na podstawach ekologicznych (ZG-7120-2/99), 6) Zarz¹dzenie Nr 5 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 24 stycznia 2001 r. w sprawie Leœnych Kompleksów Promocyjnych (ZO-01-1/01). 4. Instrukcje: 1) Instrukcja technologiczna chemicznej ochrony szkó³ek leœnych przed chorobami infekcyjnymi. Warszawa, 1995, 2) Instrukcja w sprawie ochrony przeciwpo arowej obszarów leœnych. Warszawa, 1996, 3) Instrukcja w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy przy wykonywaniu podstawowych prac z zakresu gospodarki leœnej. Warszawa, 1997, 14

4) Instrukcja sporz¹dzania planu urz¹dzenia lasu dla nadleœnictw. Warszawa, 2003. 5. Zasady: 1) Zasady hodowli lasu, Warszawa 2003 r. Z dokumentów tych wynika, e g³ówne kierunki polityki leœnej w zakresie ochrony lasu to: 1) zapewnienie ochrony wszystkich lasów, a szczególnie podstawowych elementów ka dego ekosystemu leœnego, zw³aszcza drzewostanów, materii organicznej i rzadkich elementów biocenoz leœnych, zgodnie z Ustaw¹ o lasach, Ustaw¹ o ochronie przyrody oraz Ustaw¹ o ochronie gruntów rolnych i leœnych, 2) godzenie gospodarczego rozwoju kraju z ochron¹ przyrody i wykorzystaniem zasobów leœnych, 3) ochrona flory i fauny na ca³ym obszarze leœnym kraju, niezale nie od formy w³asnoœci, 4) poprawa zdrowotnoœci i odpornoœci ekosystemów leœnych, 5) zachowanie oraz zwiêkszenie ró norodnoœci genetycznej i gatunkowej biocenoz leœnych oraz ró norodnoœci ekosystemów w kompleksach leœnych, 6) realizacja zadañ ochrony przyrody, tak e poza obszarami prawnie chronionymi, 7) regulowanie form i intensywnoœci u ytkowania zasobów leœnych oraz œwiadczonych przez las funkcji ochronnych, spo³ecznych i innych, tak by czynnoœci te nie mog³y zagroziæ trwa³oœci lasów i nie wp³ywa³y negatywnie na stan drzewostanów. Jednym ze sposobów zahamowania niekorzystnych procesów zachodz¹cych w ekosystemach leœnych oraz poprawy ich zdrowia i witalnoœci jest prowadzenie gospodarki leœnej na podstawach ekologicznych, zapewniaj¹cych trwa³y i zrównowa ony rozwój lasów i leœnictwa. G³ównymi celami proekologicznego modelu ochrony lasu s¹: zwiêkszanie biologicznej odpornoœci drzewostanów na dzia³anie czynników biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych, kszta³towanie homeostazy ekosystemów leœnych przez wprowadzenie korzystnych zmian systemowych w gospodarce leœnej. Do zasad proekologicznego modelu ochrony lasu nale ¹: zasada trwa³ej i zrównowa onej gospodarki leœnej, holistyczne podejœcie do ochrony ekosystemów leœnych, objêcie systemow¹ ochron¹ wiêkszych ni drzewostan uk³adów przestrzennych (ekosystemów, fizjocenoz, itp.), wykrywanie i rozpoznawanie potencjalnych zagro eñ oraz ich ograniczanie przez upowszechnianie biologicznych, biotechnicznych i hylotechnicznych metod ochrony lasu, wykorzystywanie wskaÿników biologicznych do oceny zaburzeñ w ekosystemach leœnych (np. SBO œredniej biomasy osobniczej biegaczowatych 15

Carabidae, wskaÿników monitoringu fitopatologicznego, indykatorów ska- enia œrodowiska, itp.), stosowanie technik i technologii bezpiecznych dla œrodowiska, nadanie priorytetu dzia³aniom z zakresu profilaktyki. Najwa niejszym zadaniem gospodarki leœnej w ochronie lasu jest zahamowanie destrukcyjnych procesów zachodz¹cych w ekosystemach leœnych oraz przygotowanie tych ekosystemów do funkcjonowania w stale zmieniaj¹cym siê œrodowisku. Realizacja tego zadania w praktyce leœnej wymaga zintegrowanych dzia³añ z zakresu hodowli, ochrony, u ytkowania i urz¹dzania lasu poprzez: rejestracjê zagro eñ lasu oraz skutków wykonywanych zabiegów gospodarczych i ochronnych (kompleksowy monitoring biologiczny i inwentaryzacja wielkoobszarowa), poprawê zdrowotnoœci i odpornoœci ekosystemów leœnych na czynniki stresowe (preferowanie gatunków roœlin rodzimych i populacji lokalnych, stosowanie organizmów antagonistycznych w stosunku do szkodliwych owadów i patogenicznych grzybów), sta³¹ kontrolê kwarantannow¹ (ochronê lasu przed organizmami szkodliwymi, które mog¹ byæ zawleczone z innych krajów), oddzia³ywanie na obieg materii i przep³yw energii w ekosystemie (pozostawianie drzew martwych, wprowadzanie podszytów, sterowanie rozwojem populacji owadów), ochronê i zwiêkszenie ró norodnoœci ekosystemów leœnych (zachowanie najcenniejszych drzewostanów i zagro onych sk³adników flory i fauny), preferowanie dzia³añ wzmagaj¹cych trwa³oœæ lasu naturalnoœæ, ró norodnoœæ gatunkow¹ i genetyczn¹, rodzimoœæ, konkurencjê, sukcesjê, zgodnoœæ z siedliskiem, przywracanie zdegradowanym elementom lasu stanu zbli onego do naturalnego oraz zapewnienie im ochrony i dalszego rozwoju w warunkach antropopresji i istniej¹cych w œrodowisku leœnym zagro eñ. Realizacja zadañ z zakresu ochrony lasu wymaga stosowania ró norodnych narzêdzi: prawnych (ustawy, rozporz¹dzenia, przepisy kwarantannowe, instrukcje), finansowych (odpowiednie nak³ady finansowe na zabiegi ochronne, zakupy œrodków ochrony roœlin i sprzêtu, us³ugi lotnicze, potrzebne inwestycje, rezerwa na likwidacjê nadzwyczajnych, nieplanowanych zagro eñ), naukowo-doradczych (szkolenia i kursy; wydawanie podrêczników i poradników, wspó³praca z placówkami naukowymi i specjalistami w zakresie doradztwa, konsultacji i diagnostyki, wspieranie koniecznych badañ naukowych, zamawianie ekspertyz i opinii), organizacyjnych (system funkcjonowania S³u by Leœnej i Zespo³ów Ochrony Lasu, system koordynacji i zarz¹dzania leœnictwem, sprawozdawczoœæ i obieg informacji z zakresu ochrony lasu, narady ochroniarskie, wspó³dzia³anie z w³aœcicielami lasów niepañstwowych), 16

kontrolnych (Inspekcja Leœna, Inspekcja Ochrony Œrodowiska, Pañstwowa Inspekcja Ochrony Roœlin i Nasiennictwa), informatycznych (funkcjonowanie SILP [Systemu Informacyjnego Lasów Pañstwowych] w zakresie ochrony lasu, komputerowe programy specjalistyczne), z zakresu wspó³pracy miêdzynarodowej (wspó³dzia³anie z miêdzynarodowymi organizacjami leœnymi, wymiana doœwiadczeñ i wiedzy naukowej, udzia³ w specjalistycznych sympozjach i konferencjach, udzia³ w miêdzynarodowych badaniach naukowych), edukacyjnych (wysoki poziom nauczania i egzekwowanie wiedzy z zakresu ochrony lasu w œrednich i wy szych szko³ach leœnych, informowanie spo³eczeñstwa o celach i zadaniach ochrony lasu w ramach edukacji przyrodniczoleœnej). 3. Ogólne zasady ochrony lasu Ochrona lasu, jako jedna z podstawowych dziedzin dzia³alnoœci gospodarczej w leœnictwie, ma na celu zabezpieczenie lasu przed szkodami wyrz¹dzanymi przez czynniki abiotyczne (np. huragany, okiœæ, mróz, susze), biotyczne (np. owady fitofagiczne, grzyby paso ytnicze, zwierzynê) i antropogeniczne (np. po ary, ska enie powietrza, szkody górnicze). W ochronie lasu obowi¹zuje zasada profilaktycznego (zapobiegawczego) dzia³ania. Jest to ca³okszta³t dzia³añ i œrodków maj¹cych na celu zapobieganie procesom chorobowym oraz zwiêkszenie zdolnoœci obronnej drzew w stosunku do szkodników i czynników chorobotwórczych. Obiektem dzia³alnoœci jest ekosystem leœny, co oznacza, e cele ochronne odnosz¹ siê nie tylko do drzewostanu, mimo e jest to najwa niejszy komponent ekosystemu leœnego, ale tak e do biotopu i ca³ej biocenozy, a wiêc do wszystkich elementów sk³adowych lasu (gleba, œció³ka, runo, podszyt, struktura piêtrowa, drzewostan, fauna). Ochrona ekosystemu leœnego oznacza ochronê struktur i procesów odpowiedzialnych za sprawnoœæ homeostazy tych uk³adów, w których obecnoœæ szkodników owadzich, grzybów patogenicznych, drzew chorych lub martwych jest zjawiskiem naturalnym i po ¹danym. Wa n¹ zasad¹ ochrony lasu jest wymóg minimalizacji szkód ekologicznych, które mog¹ wyst¹piæ na skutek wykonywanych zabiegów. Celem ochrony lasu przed szkodnikami i patogenami chorobotwórczymi nie jest ca³kowite ich wyniszczenie, lecz ograniczenie wystêpowania tych organizmów do poziomu nie powoduj¹cego szkód gospodarczo znoœnych. Stosowane zabiegi powinny zapewniaæ stan równowagi i mo liwie swobodny przebieg procesów ekologicznych w biocenozie. Nale y wybieraæ i stosowaæ metody o jak najmniejszych skutkach ubocznych dla ekosystemów leœnych, jak równie dla s¹siednich agro- i biocenoz, oczywiœcie przy zapewnieniu wysokiej efektywnoœci u ytych metod oraz zachowaniu ró norodnoœci biologicznej. 17

Metody ochrony lasu ró ni¹ siê skutecznoœci¹, wp³ywem na œrodowisko, nak³adami finansowymi, przydatnoœci¹ w zró nicowanych i zmieniaj¹cych siê warunkach atmosferycznych, siedliskowych, topograficznych, epidemiologicznych. Z tego wzglêdu celowe jest stosowanie integrowanych metod ochrony lasu, opartych na starannie przemyœlanym i zaplanowanym programie, obejmuj¹cym dzia³ania modyfikuj¹ce œrodowisko w kierunku zmian niekorzystnych dla sprawców szkód, a korzystnych dla ich wrogów naturalnych (parazytoidów, drapie ców itp.). Modyfikuj¹c œrodowisko, nale y w pe³ni wykorzystaæ mo liwoœci metod biologicznych, chemicznych, hylotechnicznych i innych. Ochrona ekosystemów leœnych powinna integrowaæ wiedzê wielu dyscyplin leœnych (ekologii, hodowli, urz¹dzania, u ytkowania lasu). Jej strategicznym celem staje siê tworzenie nowych ekosystemów leœnych zagospodarowanych przez cz³owieka, dostosowanych do szybko zmieniaj¹cych siê warunków œrodowiska. Podejœcie do tych zagadnieñ powinna cechowaæ indywidualizacja rozwi¹zañ, odchodzenie od schematyzmu, elastycznoœæ w podejmowaniu decyzji oraz swoboda w czerpaniu z zasobów aktualnie obowi¹zuj¹cej wiedzy, z uwzglêdnieniem rzeczywistego stanu ekosystemów leœnych i bie ¹cych uwarunkowañ. Wa n¹ zasad¹ ochrony lasu jest uwzglêdnianie w dzia³alnoœci praktycznej progu ekonomicznej szkodliwoœci choroby czy szkodnika. Okreœla siê go jako przekroczenie liczb krytycznych w drzewostanach zagro onych przez owady lub taki poziom rozwoju choroby, który powoduje znacz¹c¹ szkodliwoœæ i straty finansowe, uzasadniaj¹ce decyzjê o podjêciu zabiegów ochronnych. W gospodarstwie leœnym, ze wzglêdu na d³ugotrwa³y cykl rozwoju drzewostanów oraz wielofunkcyjny charakter lasu, wystêpuj¹ trudnoœci ze zdefiniowaniem spodziewanego plonu, teoretycznego zbioru i wyliczeniem pod wzglêdem iloœciowym i jakoœciowym czêœci plonu (zasobów leœnych), któr¹ traci siê w wyniku wyst¹pienia gradacji owadów lub masowego pojawu patogenicznych grzybów. Dlatego jednoznaczne okreœlenie progu ekonomicznej szkodliwoœci nie jest ³atwe. Potrzebna jest w tym wzglêdzie praktyka i doœwiadczenie oraz konsultacje z jednostkami naukowymi. 4. Ochrona lasu na obszarach i w obiektach prawnie chronionych Ochrona przyrody oznacza zachowanie, w³aœciwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów przyrody, jej tworów i sk³adników, a zw³aszcza dziko wystêpuj¹cych grzybów, roœlin, mikroorganizmów i zwierz¹t oraz ich miejsc bytowania siedlisk. W Polsce stosowane s¹ obszarowe, indywidualne i gatunkowe formy ochrony przyrody. Obszarowa ochrona przyrody obejmuje: tworzenie parków narodowych, uznawanie okreœlonych obszarów za rezerwaty przyrody, tworzenie parków krajobrazowych, wyznaczanie obszarów chronionego krajobrazu, stref ochron- 18

nych wokó³ gniazd niektórych gatunków ptaków oraz wyznaczanie obszarów cennych przyrodniczo o znaczeniu miêdzynarodowym (np. NATURA 2000). Dla terenów objêtych obszarow¹ ochron¹ przyrody sporz¹dza siê na okres 20 lat i realizuje plany ochrony. Dla parku narodowego plan ochrony ustanawia Minister Œrodowiska, dla rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego wojewoda. Plan ochrony parku narodowego i rezerwatu przyrody powinien zawieraæ: q cele ochrony, z uwzglêdnieniem ich przyrodniczych i spo³ecznych uwarunkowañ, q wskazanie obszaru ochrony œcis³ej (biernej), czêœciowej (czynnej) i krajobrazowej, q program dzia³añ ochronnych z podaniem ich rodzaju i zakresu, q sposoby eliminacji lub ograniczenia zagro eñ wewnêtrznych i zewnêtrznych pochodzenia biotycznego, abiotycznego i antropogenicznego, q q sposoby udostêpniania do celów naukowych, edukacyjnych i rekreacyjnych, ustalenia dla miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Plan ochrony parku krajobrazowego powinien zawieraæ elementy analogiczne do przedstawionych. Dla parków narodowych i rezerwatów przyrody, dla których jeszcze nie sporz¹dzono planów ochrony, przygotowuje siê zadania ochronne, ustanawiane w drodze zarz¹dzenia Ministra Œrodowiska (park narodowy) lub wojewody (park krajobrazowy, rezerwat przyrody). Zadania ochronne przygotowuje siê a do czasu sporz¹dzenia planu ochrony. W parkach narodowych i rezerwatach przyrody zabrania siê miêdzy innymi (wymieniono zakazy zwi¹zane bezpoœrednio lub poœrednio z ochron¹ lasu): q q q q q q q q q q polowania, chwytania dziko yj¹cych zwierz¹t, p³oszenia ich i zabijania, zbierania poro y, niszczenia gniazd ptaków, nor i lêgowisk zwierzêcych, pozyskiwania lub niszczenia drzew i innych roœlin oraz grzybów, zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków (je eli s³u ¹ one innym celom ni ochrona przyrody), niszczenia gleby lub zmiany sposobu jej u ytkowania, stosowania chemicznych œrodków ochrony roœlin i nawozów, prowadzenia badañ naukowych, w tym monitoringu przyrodniczego (w tym leœnego) bez zgody dyrektora parku, a w rezerwacie przyrody bez zgody wojewody (wojewódzkiego konserwatora przyrody), wprowadzania gatunków roœlin, zwierz¹t lub grzybów poza ich naturalne miejsce wystêpowania, wprowadzania organizmów zmodyfikowanych genetycznie. Zakazy te nie dotycz¹: wykonywania zadañ wynikaj¹cych z planu ochrony lub zadañ ochronnych, przypadków koniecznoœci likwidacji zagro eñ nie ujêtych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych (w tym wyst¹pienia chorób lub takiego wzrostu liczebnoœci populacji owadów fitofagicznych czy te innych czynników biotycznych, które mog¹ zagroziæ trwa³oœci ekosystemu leœnego), 19

q q koniecznoœci przeprowadzania akcji ratowniczych (po ary), zapobiegania lub likwidacji skutków klêsk ywio³owych. Minister Œrodowiska mo e w wyj¹tkowych sytuacjach zezwoliæ na odstêpstwa od zakazów obowi¹zuj¹cych w Ustawie o ochronie przyrody w stosunku do parków narodowych i rezerwatów przyrody. Ochronê lasu na terenie rezerwatów przyrody po³o onych na gruntach administrowanych przez Lasy Pañstwowe realizuje miejscowa s³u ba leœna, po uzyskaniu zgody organu powo³uj¹cego rezerwat (tj. wojewody, a bezpoœrednio wojewódzkiego konserwatora przyrody) na wykonanie okreœlonych zabiegów. Ochronê lasu na terenach rezerwatów przyrody realizuje siê zgodnie z zasad¹ krok za przyrod¹, to znaczy bez dzia³añ wyprzedzaj¹cych, g³êboko ingeruj¹cych w naturalne procesy sukcesyjne, wspieraj¹c jedynie naturalne reakcje obronne ekosystemów i umo liwiaj¹c rozwój oporu œrodowiska, przez wspomaganie organizmów konkurencyjnych i antagonistycznych. W rezerwatach œcis³ych chroni siê swobodny przebieg procesów ekologicznych, nie wykonuje siê zatem zabiegów ochronnych, z wyj¹tkiem dzia³añ przeciwko nag³ym, bardzo du ym zagro eniom, na co nale y uzyskaæ zgodê Ministra Œrodowiska (G³ównego Konserwatora Przyrody). W ochronie leœnych terenów przyrodniczo cennych nale y w szczególny sposób kierowaæ siê zasad¹ minimalizacji szkód ekologicznych mo liwych do wyst¹pienia, tak e w s¹siednich ekosystemach leœnych, agrocenozach i zbiornikach wodnych. Zastosowane sposoby, œrodki i metody powinny byæ dobrane w taki sposób, aby zapewnia³y ochronê miejsc i warunków ycia wszystkim organizmom. Ochrona lasu musi byæ w tym przypadku czêœci¹ ochrony przyrody i wynikaæ z chêci d¹ enia do zachowania wszystkich istniej¹cych na danym terenie gatunków, utrzymania ich pe³nej puli genetycznej oraz zabezpieczenia istot yj¹cych przed wszystkimi niekorzystnymi zmianami warunków w œrodowisku ich bytowania. Stosowana w ochronie lasów gospodarczych zasada op³acalnoœci zabiegów ochronnych nie obowi¹zuje w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, gdy nie wystêpuje tu kategoria spodziewanego plonu, teoretycznego zbioru, utraconych korzyœci materialnych czy zmniejszenia przyrostu masy drewna z jednostki powierzchni. Na terenach leœnych parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, u ytków ekologicznych, stanowisk dokumentacyjnych oraz obszarów przyrodniczo cennych o znaczeniu miêdzynarodowym (o ile nie s¹ to parki narodowe i rezerwaty przyrody), stosujemy ogólne zasady ochrony lasu, wynikaj¹ce z instrukcji, wytycznych i innych rozporz¹dzeñ obowi¹zuj¹cych aktualnie w PGL Lasy Pañstwowe oraz z aktualnego stanu wiedzy leœnej. 20

5. Ochrona lasu w leœnych kompleksach promocyjnych Leœne kompleksy promocyjne (LKP) utworzone zosta³y w celu promocji proekologicznej polityki leœnej pañstwa. Zgodnie z art. 13b Ustawy o lasach, dla ka dego LKP opracowany jest program gospodarczo-ochronny. G³ówne cele i zasady proekologicznego modelu ochrony lasu, które powinny byæ w pierwszej kolejnoœci realizowane w LKP, przedstawione zosta³y w rozdziale 2. Leœne kompleksy promocyjne powinny byæ swoistym poligonem doœwiadczalnym, np. w zakresie gospodarki materi¹ organiczn¹ w lesie, wzmagania trwa³oœci i zwiêkszania odpornoœci lasu przez dzia³ania hodowlano- -ochronne, takie jak popieranie naturalnoœci, ró norodnoœci, rodzimoœci i zgodnoœci z siedliskiem, itp. Poza tym LKP powinny promowaæ postêp naukowo-techniczny i upowszechniaæ wa niejsze osi¹gniêcia naukowe z zakresu profilaktyki i metod ochrony ekosystemów leœnych.

Czêœæ II Czynnoœci obowi¹zkowe Kontrola i prognozowanie zagro enia lasu 1. Postanowienia ogólne 1. WyraŸne rozdzielenie czynnoœci obowi¹zkowych od nieobowi¹zkowych nie zwalnia nadleœnictw ze stosowania dzia³añ profilaktycznych i ochronnych. Stwarza ono mo liwoœæ wyboru optymalnych i dostosowanych do lokalnych potrzeb metod postêpowania ochronnego i zaniechania wykonywania czynnoœci niepotrzebnych z punktu widzenia przyrodniczego i ekonomicznego. 2. W przypadku planowanych zabiegów ochronnych w drzewostanach sosnowych, nadleœniczy mo e zrezygnowaæ z ich wykonania po zapoznaniu siê z informacj¹ dotycz¹c¹ reakcji drzew i drzewostanów na ery foliofagów w aspekcie przyrodniczym i ekonomicznym (III czêœæ IOL, rozdzia³ 17.2.5.2). 3. W ochronie lasu za priorytetowe uznaje siê dzia³ania profilaktyczne oraz ochronne przy zastosowaniu metod biologicznych. 4. Nadleœniczy, w celu zapewnienia warunków rozwoju wszystkim organizmom zwi¹zanym z rozk³adaj¹cym siê drewnem, powinien w lesie utrzymywaæ drewno martwych drzew w ró nych stadiach rozk³adu, uwzglêdniaj¹c uwarunkowania przyrodnicze i ekonomiczne. Iloœæ posuszu czynnego nie mo e przekraczaæ 0,5 m 3 na 1 hektar w drzewostanach œwierkowych, 1 m 3 /ha w pozosta³ych drzewostanach iglastych oraz 2 m 3 /ha w drzewostanach liœciastych. Stoj¹cych drzew martwych nie nale y pozostawiaæ wzd³u dróg, szlaków komunikacyjnych i w innych miejscach przebywania ludzi. 5. 1. Podstawowym Ÿród³em informacji o zagro eniach lasu, wymagaj¹cych rozpoznania (diagnozy), jest karta sygnalizacyjna (formularz nr 1) wype³niana 22

przez nadleœnictwo i przesy³ana do w³aœciwego terytorialnie Zespo³u Ochrony Lasu (ZOL) oraz regionalnej dyrekcji Lasów Pañstwowych (RDLP), a w miarê potrzeby do specjalistycznej placówki naukowej, np. Instytutu Badawczego Leœnictwa (IBL), wraz z materia³em dowodowym. 2. Nadleœnictwa wype³niaj¹ funkcjonuj¹c¹ w Systemie Informacyjnym Lasów Pañstwowych (SILP) kartê ewidencyjn¹ wystêpowania szkodników, chorób i szkód (formularz nr 2), z uwzglêdnieniem potwierdzonej przez ZOL lub placówkê naukow¹ karty sygnalizacyjnej. 6. Nadleœnictwo zobowi¹zane jest do wype³nienia kwestionariusza wystêpowania i zwalczania szkodników leœnych (formularz nr 3) oraz kwestionariusza wystêpowania i zwalczania chorób drzew leœnych (formularz nr 4) i przes³ania ich do ZOL w terminie do 30 listopada. ZOL wykonuje zestawienia zbiorcze (formularz nr 3 i nr 4), które przesy³a do RDLP, Dyrekcji Generalnej Lasów Pañstwowych (DGLP) i IBL do 31 grudnia. 7. W nadleœnictwach, w których by³y lub s¹ rejestrowane szkody wyrz¹dzane przez szeliniaki, nale y systematycznie kontrolowaæ szkó³ki i uprawy. Decyzjê o koniecznoœci wykonania zabiegów ochronnych przed szeliniakami podejmuje nadleœniczy na podstawie oceny ich wystêpowania (III czêœæ IOL, rozdzia³ 1.2.1). 8. 1. W sytuacjach prognozowanego zagro enia drzewostanów przez szkodliwe owady liœcio erne, Zarz¹dzeniem Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych powo³uje siê Terenowe Stacje Ochrony Lasu (TSOL) oraz Punkty Obserwacyjne (PO) w terminie do 31 marca. 2. Drzewostany, w których stwierdzono zagêszczenie populacji owadów liœcio ernych przekraczaj¹ce liczby ostrzegawcze, podlegaj¹ nadzwyczajnej (wiosennej) kontroli. Celem kontroli nadzwyczajnych jest korekta granic drzewostanów planowanych do zabiegów ochronnych. Opis najczêœciej stosowanych metod wykonywania kontroli nadzwyczajnych podano w III czêœci IOL, rozdzia³ 1.3. 3. ZOL lub TSOL opracowuj¹ wytyczne postêpowania dla Punktów Obserwacyjnych. Nadleœniczy wyznacza obserwatora terenowego PO. 9. W zale noœci od potrzeb sporz¹dzane s¹ mapy zagro enia drzewostanów przez czynniki szkodotwórcze w nadleœnictwie, ZOL lub RDLP. 10. Defoliacjê koron drzew w drzewostanach okreœla siê przy u yciu Atlasu ubytku aparatu asymilacyjnego drzew leœnych (Borecki i Keczyñski, 1992) wed³ug nastêpuj¹cej skali: 23

0 brak uszkodzeñ (defoliacja 0 10%), 1 er s³aby (defoliacja 11 30%), 2 er œredni (defoliacja 31 60%), 3 er silny (defoliacja 61 90%), 4 er bardzo silny (defoliacja powy ej 90%). 11. Liczby ostrzegawcze, krytyczne oraz okreœlaj¹ce stopnie zagro enia drzewostanów s¹ liczbami orientacyjnymi i pomocniczymi. 12. W zale noœci od potrzeb, w celu oceny stanu zdrowotnego i sanitarnego, wykonuje siê lustracjê drzewostanów z samolotu lub œmig³owca. 13. W drzewostanach iglastych i liœciastych nie nale y korowaæ pniaków po œciêtych drzewach oraz paliæ ga³êzi i pozosta³oœci zrêbowych. Decyzjê o koniecznoœci wykonania tych dzia³añ mo e podj¹æ nadleœniczy jedynie w sytuacji narastania zagro enia ze strony szkodliwych owadów i grzybów. 14. Wszelkie dzia³ania z zakresu ochrony ekosystemów leœnych na obszarach i w obiektach prawnie chronionych musz¹ byæ zgodne z Ustaw¹ o ochronie przyrody, Ustaw¹ o lasach i Ustaw¹ o ochronie roœlin (I czêœæ IOL). 15. Zalecenia i wytyczne upowszechniane jako wyniki prac naukowo-badawczych zlecanych przez Lasy Pañstwowe nale y traktowaæ jako materia³ pomocniczy przy podejmowaniu i realizacji zadañ z zakresu ochrony lasu oraz jako materia³ szkoleniowy. 16. Dyrektor Generalny Lasów Pañstwowych i dyrektorzy regionalnych dyrekcji Lasów Pañstwowych maj¹ obowi¹zek przynajmniej raz w roku organizowaæ naradê szkoleniowo-informacyjn¹ poœwiêcon¹ zagro eniom lasu przez czynniki biotyczne, abiotyczne i antropogeniczne oraz dzia³aniom ochronnym. 17. W celu zapewnienia powszechnej ochrony lasów (Ustawa o lasach art. 9 ust. 1 patrz I czêœæ IOL, rozdzia³ 2) niniejsza instrukcja mo e byæ wykorzystywana w przypadku lasów innych form w³asnoœci lub znajduj¹cych siê pod innym zarz¹dem. 24