Podstawy typografii Typografia Dziedzina zajmująca się przygotowaniem publikacji do druku od strony graficznej w celu nadania jej optymalnych walorów estetycznych Ustala podstawowe zasady tworzenia dokumentów w programach DTP (DeskTop Publishing Do Tworzenia Publikacji) Pojęcie pisma Pismo to zespół znaków przyjęty przez określoną grupę ludzi umożliwiający widzialne i (lub) trwałe przedstawienie myśli i mający to samo znaczenie dla wszystkich jej członków Pismem jest też potocznie nazywany krój pisma i odmiana kroju pisma Krój pisma Krój pisma to charakterystyczny obraz pisma drukarskiego o jednolitych cechach graficznych: rytmie, proporcji, dukcie, właściwościach optycznych itp., niezależnych od stopnia i odmiany pisma Każdy krój pisma posiada swoją nazwę (na przykład Helvetica, Univers czy Garamond), podlegającą wraz z samym krojem ochronie prawnej Odmiana kroju pisma Odmiana kroju pisma różnicuje pisma jednego kroju ze względu na grubość, szerokość i pochylenie Cechy krojów pisma jasność jasność kroju (odmiany kroju) pisma jest zależna od grubości kresek tworzących litery, wielkości i kształtu szeryfów, stosunku wysokości tekstu do wysokości wersalików, odległości międzyliterowych itp. ekonomiczność dla danego kroju (odmiany kroju) pisma i stopnia pisma w wierszu mieści się określona liczba znaków im znaków tych jest więcej, tym tekst złożony tym krojem zajmuje mniej miejsca i tym bardziej ekonomiczny jest dany krój 1
Stopień pisma Tradycyjne nazwy stopni pisma Stopień pisma jest to odległość pomiędzy najwyższym a najniższym elementem znaków pisma w danym kroju pisma. W szczególności może to być odległość pomiędzy dolną linią pisma a linią akcentów wersalikowych stopień 3 p. 4 p. 5 p. 6 p. 7 p. 8 p. 9 p. 10 p. 12 p. nazwa brylant diament perl nonparel kolonel petit borgis garmond cycero stopień 14 p. 16 p. 20 p. 24 p. 28 p. 32 p. 36 p. 48 p. nazwa średnian tercja dwugarmond półkwadrat dwuśrednian dwutercja konkordans kwadrans Pojęcie znaku pisma i glifu Zespół znaków nazywany jest znakami pisma Glif jest to kształt realizujący dany znak pisma Glif może zostać zakodowany w foncie (w postaci definicji zestawu krzywych matematycznych) Podział znaków pisma Litery a. podrzędne b. wersalikowe c. kapitalikowe Cyfry a. zwykłe b. mediewalowe (nautyczne) Znaki a. interpunkcyjne b. matematyczne i logiczne c. chemiczne d. akcentowe (diakrytyczne) e. inne Elementy budowy liter Szeryfy poprzeczne lub ukośne zakończenia kresek liter niektórych krojów pism (jednolite w swej formie graficznej w danym kroju pisma) 2
Rodzaje liter Litery podrzędne zwane są tekstowymi lub minuskułami Przedstawiają obrazy małych liter alfabetu Rodzaje liter Litery wersalikowe zwane są także majuskułami Przedstawiają one obraz wielkich liter alfabetu Rodzaje liter Litery kapitalikowe, zwane także mediuskułami to litery o kształcie werslików i wielkości liter tekstowych danego kroju i stopnia pisma Cyfry zwykłe Cyfry zwykłe mają jednakową wysokość (najczęściej zbliżoną do wysokości wersalików danego kroju, czasami mniejszą) Zaleca się stosowanie cyfr zwykłych w następujących sytuacjach: gdy są użyte we frakcji dolnej gdy są użyte we frakcji górnej (na przykład odsyłacze przypisów) w tabelach (choć od tej zasady dość często się odchodzi, część typografów uważa, że tabele są estetyczniejsze, gdy używa się cyfr nautycznych) we wzorach i formułach matematycznych w otoczeniu majuskuł Cyfry nautyczne zwane też mediewalowymi, mają różną wysokość i niejednolitą linię pisma dla cyfr 1, 2 i 0 górna krawędź opiera się na środkowej linii pisma, dolna krawędź opiera się na podstawowej linii pisma dla cyfr: 3, 4, 5, 7 i 9 górna krawędź opiera się na środkowej linii pisma, dolna krawędź opiera się na linii wydłużeń dolnych dla cyfr 6 i 8 górna krawędź opiera się na linii wydłużeń górnych, dolna krawędź opiera się na podstawowej linii pisma zaleca się stosowanie cyfr nautycznych, gdy znajdują się w otoczeniu minuskuł (na przykład w tekście ciągłym) lub kapitalików. Znaki interpunkcyjne 3
poziome kreski Pauza - kreska o długości jednego firetu Półpauza - kreska o długości połowy firetu Dywiz - kreska o długości około 1/3 firetu Pauza (półpauza) czy dywiz pauza (półpauza) jest znakiem międzywyrazowym. Należy ją stosować, gdy występuje między członami samodzielnymi pod względem leksykalnym i składniowym dywiz jest znakiem wewnątrzwyrazowym, stosowanym (między innymi) w wyrazach złożonych konsekwentne stosowanie odstępów pomiędzy pauzą (półpauzą) a innymi elementami tekstu sprzyja jej odróżnianiu od dywizu Najczęściej spotykane rodzaje nawiasów okrągłe ( ) kwadratowe [ ] Zastosowanie nawiasów okrągłych używane są przez autora danego tekstu do oznaczania uzupełnień i objaśnień tekstu głównego używane są przez autora danego tekstu do oznaczania alternatywnych sformułowań tekstu głównego używane są przez autora danego tekstu do oznaczania przykładów odnoszących się do tekstu głównego używane przy w pewnych elementach wyliczeń Zastosowanie nawiasów kwadratowych noty edytorskie: wstawki poprawki wyjaśnienia tłumaczenia komentarze do oznaczania skrótów, objaśnień i wstawek odautorskich w cytatach (przytoczeniach) do oznaczania zapisu fonetycznego Inne nawiasy w tekście ciągłym nawiasy klamrowe używane są do oznaczania skrótów (wykasowań) edytorskich nawiasy ostrokątne do oznaczania wstawek edytorskich 4
Najczęściej spotykane rodzaje cudzysłowów Pojęcie akapitu Akapit to część tekstu rozpoczynająca się wierszem akapitowym i kończąca się wierszem końcowym Wcięcie akapitowe i wiersz końcowy Zgodność wcięć akapitowych leading/interlinia Typografia podstawowa terminologia odstęp międzywierszowy (tzw. interlinia) to odległość pomiędzy linią dolną jednego wiersza a linią akcentów wiersza następnego, leading to odległość pomiędzy liniami pisma kolejnych wierszy 5
kerning/tracking Kerning określają sposoby regulacji tzw. świateł międzyliterowych kerning ujemny (podcinanie) - dosuwanie do siebie par liter, które wyglądają na nazbyt od siebie odsunięte kerning dodatni - odsuwanie od siebie liter znajdujących się nazbyt blisko siebie tracking - zmniejszanie odstępu międzyliterowego wraz ze wzrostem stopnia pisma Pierwszy i drugi wiersz: zarówno A jak i V wyglądają dobrze w zestawieniu z literami z pionowym brzegiem. Trzeci wiersz: występując jednak obok siebie światło między nimi jest zbyt duże. Czwarty wiersz: właściwy kerning. Tracking Krój pisma oryginalne odstępy międzyznakowe są zbyt ścisłe (u góry) uaktywnienie trackingu (zmiany odstępów) może wnieść dużą poprawę w czytelności tekstu (na dole). Krój pisma (ang. typeface) - jest to obraz pisma drukarskiego o wspólnych cechach graficznostrukturalnych, np. Times, Helvetica, Univers, Palatino. Odmiana kroju pisma (ang. typestyle) - pismo danego kroju o określonych cechach: grubość (bardzo cienkie - extra light, cienkie - light, zwykłe - regular, normal, book, półgrube - semibold lub demi, grube - bold i bardzo grube - extra bold lub heavy); szerokość (bardzo wąskie - extra condensed, wąskie - condensed, normalne, szerokie - extended, bardzo szerokie); nachylenie (proste; pochyłe w prawo - italic, oblique; pochyłe w lewo - backslant). Wszystkie odmiany danego kroju pisma zwane są rodziną pism. Czcionka/Font Czcionka - prostopadłościan wykonany np. z ołowiu, na którym odlany jest wizerunek litery (i tylko to - nie używajmy terminu czcionka w odniesieniu do cyfrowej definicji kroju pisma - tu właściwszy będzie neologizm font). Font - zbiór, plik komputerowy, w którym zakodowana jest informacja o danym kroju pisma. Font/Krój pisma Font może opisywać krój pisma w postaci: rastrowej (bitmap font) - o ustalonym stopniu (wysokości) pisma, gdzie każdy znak przedstawiony jest jako mozaika kropek; wektorowej (skalowalnej, vector font) - gdzie przedstawiony jest obrys każdego znaku (w postaci figury opisanej przez krzywe, łamane i odcinki prostych); postać ta występuje w formatach: Type 1 (opracowanym przez firmę Adobe - pliki PFB, PFM i AFM) TrueType (autorstwa Apple i Microsoft - pliki TTF) OpenType - łączy w sobie Type 1 i TrueType; wektorowej polimorficznej - przedstawione są obrysy najbardziej ekstremalnych odmian danego kroju, odpowiedni program tworzy automatycznie wersje pośrednie. 6
Miary Systemie Pica (USA i WB) podstawową jednostką jest tzw. "punkt pica" (ang. point) 1pt = 0,351 mm =1/72 cala 1pica =12 pt =1/6 cala W Europie (a także w Polsce) przyjął się system, gdzie podstawową jednostką miary jest punkt typograficzny 1pt = 0,376065 mm Większość programów DTP używa systemu pica - jeżeli istnieje możliwość przełączenia (z tzw. "picas, points" na "points"), należy zrobić to jak najszybciej! Chorągiewki Chorągiewka - kształt obrysu jaki tworzą nieregularne zakończenia linii. Dobra chorągiewka - linie tekstu są przeważnie na przemian krótsze i dłuższe a różnica długości jest niewielka. Zła chorągiewka tworzy niepożądane obszary pustego miejsca przy marginesie. Chorągiewki - przykład Zła chorągiewka (z lewej) tworzy rozpraszające czytelnika pola pustego miejsca przy marginesie. Wersja skorygowana (po prawej) poprzez ręczne wstawienie znaków końca linii. Wdowy Wdowa to określenie na bardzo krótką linię - zwykle składającą się z jednego słowa lub końcówki przenoszonego słowa - na końcu akapitu bądź szpalty. Wdowa postrzegana jest jako błąd typograficzny z uwagi na to, że pozostawia zbyt wiele pustego miejsca między akapitami lub na końcu strony. Błąd ten można skorygować poprzez ponowne opracowanie chorągiewki lub edycję tekstu Wdowy - przykład Bękarty Słowo "all" (z lewej) strony jest wdową. Błąd ten może być łatwo skorygowany przez niewielką zmianę długości linii (z prawej). Jest to pojedyncze słowo lub część słowa lecz występuje nie na końcu, ale na początku szpalty bądź strony. Rezultatem jest nierówny górny brzeg bloku tekstu. Termin bękart nie jest tak powszechnie używany jak wdowa ale problem jest zbliżony. 7
Cudzysłowy proste, typograficzne i apostrofy Cudzysłowy typograficzne są zwykle zakrzywione i mają różną wersję otwierającą i zamykającą w zależności od tego, czy znajdują się na początku czy też na końcu cytatu "Proste" cudzysłowy mają zwykle prosty, zwężający się ku dołowi pionowy lub ukośny kształt Najprostszą metodą uzyskania właściwych cudzysłowów jest przejście do menu preferowanych ustawień w edytorze lub programie graficznym i włączenie opcji "cudzysłowy typograficzne" Pod względem typograficznym apostrof jest niczym innym jak pojedynczym cudzysłowem "typograficznym". Trzeba pamiętać o zastąpieniu prostego apostrofu jego wygiętym odpowiednikiem. Stosowanie wyróżnień Bold i Italic Czcionki kursywiane i pochyłe Prawdziwa kursywa (italic) jest odmianą ukośną, zwykle utworzoną jako uzupełnienie odmiany prostej (tekstowej). Kursywa w znacznym stopniu różni się od czcionki prostej (odmienny projekt kształtów, odmienne szerokości; często jej styl jest bardziej kaligraficzny) Prawdziwa czcionka pochyła (oblique) jest ukośną wersją czcionki prostej ale z niewielką ilością zmian stylistycznych Zarówno odmiany kursywiane jak i pochyłe są używane dla wyróżnień w tekście napisanym odmianą prostą, z tym że czcionki pochyłe są znacznie mniej kontrastowe Pogrubienie Czcionka pogrubiona kreuje wyróżnienie poprzez kontrast pomiędzy jaśniejszym i ciemniejszym stylem z tej samej rodziny Pogrubienie jest często stosowane przy podpisach, podtytułach i pojedynczych wolno stojących słowach Pogrubienie należy stosować wewnątrz tekstu bardzo oszczędnie (tylko wtedy, gdy potrzebne jest mocne uwypuklenie) ponieważ jest ostrym akcentem wizualnym Używając czcionek pogrubionych z rodziny czcionek mającej pełną gamę styli grubościowych należy stosować style różniące się co najmniej o dwie grubości aby zagwarantować wystarczający kontrast Pogrubienie i kursywa UWAGA!!! Nie należy stosować pogrubienia w połączeniu z kursywą Nie rób tego nigdy tak, jak tu widzisz Justowanie (wyrównywanie) tekstu Prawidłowo wyjustowany tekst daje wrażenie harmonii i porządku Niestarannie wykonane justowanie może sprawić, że tekst będzie zniekształcony i trudny do przeczytania 8
Justowanie (wyrównywanie) tekstu justowanie polega na zwiększaniu odstępów między wyrazami i literami tak aby krótsze wiersze wypełniły całą linijkę przy dłuższych wierszach, polega na zmniejszaniu odstępów aby zmieścić się w zadanej szerokości część komputerowych programów ma ustawienia, które umożliwiają przeskalowanie w poziomie liter - tej techniki nie wolno wykorzystywać do justowania - jedna z głównych zasad typografii Justowanie - porady im więcej słów mieści się w jednym wierszu tym jest mniej kłopotów. Można to osiągnąć zwiększając długość linii albo zmniejszając (nawet o ułamek) rozmiar czcionki można przeredagować sam tekst aby naprawić wiersze, które są zbyt puste lub zbyt ściśnięte. Należy zredukować liczbę wierszy z przenoszonymi wyrazami szczególnie jeśli jest ich więcej niż dwa po kolei. Często jest możliwe zastąpienie krótkich słów dłuższymi lub skrócenie rozwlekłych zdań trzeba szczególnie dokładnie zrozumieć i opanować parametry oprogramowania związane z przenoszeniem wyrazów i justowaniem. Zwykle daje się ustalać długość odstępu międzyliterowego i międzywyrazowego, a także preferencje dotyczące przenoszenia wyrazów Czy konieczne jest justowanie? poszerzenie szpalty pozwala poprawić justowanie ten sam tekst z wyrównaniem tylko do lewego marginesu. Tu przerwy międzyliterowe i międzywyrazowe są jednakowe co powoduje jednolitą kolorystykę i teksturę zawsze trzeba sobie zadać pytanie, czy wyrównywanie do obu marginesów jest absolutnie konieczne 9