KONCEPCJA PRZYRODNICZO SPOŁECZNEGO WYKORZYSTANIA ZALEWISK NA PRZYKŁADZIE ZLEWNI RZEKI KŁODNICY

KONCEPCJA PRZYRODNICZO SPOŁECZNEGO WYKORZYSTANIA ZALEWISK NA PRZYKŁADZIE ZLEWNI RZEKI KŁODNICY SPIS TREŚCI PODSTAWA WYKONANIA PRACY... 2 1. WPROWADZENIE... 2 2. CEL PRACY... 3 3. ZAKRES PRACY... 3 4. CHARAKTERYSTYKA ZLEWNI... 4 5. OBSZARY MOKRE W ZLEWNI KŁODNICY... 6 5.1 GMINA KATOWICE... 7 5.2 GMINA MIKOŁÓW... 8 5.3 GMINA RUDA ŚLĄSKA... 13 5.4 GMINA BYTOM... 19 5.5 GMINA ZABRZE... 23 5.6 GMINA GIERAŁTOWICE... 26 5.7 GMINA ORNONTOWICE... 29 5.8 GMINA GLIWICE... 30 6. WNIOSKI... 31 Katowice, 2007 r. 1

PODSTAWA WYKONANIA PRACY Praca wykonana została na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego (środki na działalność naukową), zgodnie z umową nr 130/DNS1/07. 1. WPROWADZENIE Procesy, takie jak urbanizacja, rozwój przemysłowy, wzrost gospodarczy oprócz wymiernych korzyści ekonomicznych spowodowały równieŝ wiele negatywnych działań, wśród których do najwaŝniejszych zaliczyć moŝemy degradację środowiska. Jednym z elementów środowiska, które uległy silnym przeobraŝeniom są tzw. obszary mokre. Obszary mokre mogą występować w postaci mokradeł, terenów bagnistych, trzcinowisk, zalewisk a nawet duŝych zbiorników wodnych. Jedna z ciekawszych form, pełniących szczególna rolę są rozlewiska występujące w korytach cieków tworzące róŝnego rodzaju zbiorniki o charakterze przepływowym. Obszary mokre stanowią przede wszystkim elementy poprawiające naturalną retencję obszaru. Nie do przecenienia jest takŝe ich znaczenie przyrodnicze polegające na tworzeniu siedlisk dla roślin i zwierząt, a dla człowieka obszarów ciszy i spokoju. Rola ta jest szczególnie waŝna w obszarach zurbanizowanych, w których odczuwa się deficyt miejsc gdzie środowisko naturalne pozostało nienaruszone. W ostatnim dziesięcioleciu zwrócono w Europie znaczną uwagę na zachowanie, odtworzenie i ewentualnie poprawienie" obszarów mokrych. Niestety, w Polsce róŝnego typu rozlewiska traktowane są jako niepotrzebne i zbędne elementy środowiska w efekcie czego często są one likwidowane. Problem zachowania i ochrony obszarów mokrych, a zwłaszcza róŝnego rodzaju rozlewisk jest szczególnie waŝny w zurbanizowanym i uprzemysłowionym obszarze Śląska. Istniejące od dawna stawy i naturalne zbiorniki wodne zagroŝone są samoistnym zanikiem wskutek obniŝania się zwierciadła wód gruntowych lub wskutek ich zarastania jak równieŝ wskutek celowej likwidacji. Część z nich, zwłaszcza te nowo tworzące się na terenach objętych szkodami górniczymi likwidowane są przez zasypywanie, najczęściej odpadami górniczymi (głównie skałą płonną). W wielu przypadkach na takich likwidowanych obszarach podmokłych zdąŝył się juŝ wykształcić swoisty ekosystem. Rola tak wykształconych ekosystemów w kształtowaniu otaczającego środowiska nie jest dobrze rozpoznana. Dotyczy to głównie tych obszarów, które wykształciły się na Katowice, 2007 r. 2

terenach antropogenicznie juŝ zmienionych oraz terenów będących w chwili obecnej pod wpływami takich zmian. Przykładem takiego obszaru jest uprzemysłowiona część zlewni rzeki Kłodnicy, która przekształceniom poddawana jest w sposób ciągły od kilkudziesięcioleci a procesy powstawania i adaptacji obszarów mokrych a takŝe ich likwidacji zachodzą w sposób bardzo dynamiczny. juŝ od kilku lat zajmuje się zagadnieniami obszarów mokrych tworzących się na terenach uprzemysłowionych. Tematyka badań obejmuje głównie zagadnienie zalewisk i stawów, ich wpływu na elementy otaczającego środowiska oraz moŝliwości wykorzystania. 2. CEL PRACY Obszary mokre odgrywają nie do przecenienia rolę w tworzeniu lokalnego klimatu, przyczyniając się do tworzenia róŝnorodności świata oŝywionego i otoczenia przyjaznego człowiekowi. Celem pracy jest rozpoznanie stanu istniejących stawów i rozlewisk na terenie zlewni rzeki Kłodnicy oraz poszerzenie wiedzy z zakresu ich roli w środowisku regionu i określenie moŝliwości pełnienia przez nie funkcji przyrodniczych lub społecznych. Badany obszar obejmie fragment uprzemysłowionej części zlewni rzeki Kłodnicy od źródeł do ujścia w Gliwicach (wodowskaz Gliwice na Kłodnicy). Badaniami objęte zostaną zarówno stawy i zalewiska naturalne jak i zalewiska powstałe w wyniku działalności człowieka (poprzemysłowe), w tym działalności górnictwa węgla kamiennego. 3. ZAKRES PRACY W pracy zwrócono uwagę na stan i moŝliwości wykorzystania (głównie w aspekcie przyrodniczym) istniejących stawów i zalewisk oraz na potencjalne zagroŝenia zarówno ze strony działalności człowieka jak i sił natury, prowadzące do likwidacji tych obiektów. Znikomy stan wiedzy na temat obecnie istniejących obszarów mokrych na terenie wytypowanej części zlewni Kłodnicy wymusił wykonanie prac poprzedzających - wstępnej inwentaryzacji stawów i zalewisk na tym obszarze. Prace objęły: analizę dostępnej literatury; Katowice, 2007 r. 3

przeprowadzenie wywiadów z lokalnymi urzędami. W tym celu sporządzona została ankieta informacyjna, która przekazana została 6 gminom połoŝonych w obszarze zlewni Kłodnicy; wizje w terenie. Analiza zebranych informacji pozwoliła na przystąpienie do następnego etapu prac, który obejmował: wytypowanie obiektów do badań pilotowych, z których pobrano próbki wód do analiz oraz wykonanie dokumentacji fotograficznej; oznaczenie jakości wód na podstawie wykonanych badań terenowych - temperatury wody i zawartości tlenu oraz badań laboratoryjnych: ph, BZT 5, ChZT Cr, azot ogólny, azotany, azot amonowy, fosfor ogólny, fosforany, chlorki i siarczany (jedna analiza jakości wody w kaŝdym wyznaczonym punkcie); sporządzenie dokumentacji mapowej. Jakość wód określona została w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz.U. 2004 nr 32 poz. 284). 4. CHARAKTERYSTYKA ZLEWNI Zlewnia rzeki Kłodnicy leŝy w obszarze zlewni Górnej Odry. Zgodnie z podziałem na regiony fizyczno-geograficzne Polski (według J. Kondrackiego) zlewnia Kłodnicy połoŝona jest w obszarze regionu WyŜyny Katowickiej (środkowa część makroregionu WyŜyny Śląskiej) i regionu Kotliny Raciborskiej (południowo - wschodnia część makroregionu Niziny Śląskiej). Administracyjnie leŝy na obszarze dwóch województw: śląskiego i opolskiego. Całkowita powierzchnia zlewni wynosi 1 125,8 km 2. Źródła rzeki zlokalizowane są w południowej części Katowic (województwo śląskie) na granicy dzielnic: Brynów, Muchowiec i Ochojec na wysokości 305 m npm. Obszar źródliskowy objęty jest ochroną, gdzie na ok. 100 ha utworzony jest Zespół przyrodniczokrajobrazowy Źródła Kłodnicy". Ujście Kłodnicy znajduje się w Kędzierzynie - Koźlu (województwo opolskie) w dzielnicy Koźle na wysokości 164 m npm. Długość rzeki wynosi Katowice, 2007 r. 4

84 km. Na całej długości rzeka ma charakter rzeki podgórskiej o duŝym spadku (1,81 promila) i znacznej zmienności przepływów. Z uwagi na duŝe zróŝnicowanie uŝytkowania terenu, zlewnię Kłodnicy moŝna podzielić na dwie części: górną - uprzemysłowioną i dolną o charakterze rolniczoprzemysłowym. Granica pomiędzy nimi nie jest sztywno wyznaczona tak jak i podział na poszczególne części zlewni i zaleŝy ona bardziej od interpretacji autora. W poniŝszej pracy przyjęto, Ŝe granicę wyznacza miejsce wlotu rzeki Kłodnicy do zbiornika DzierŜno DuŜe (Rys. 1). P o t o k G u i d o P o t o k C z a r n i a w k a P o t o k G i e r a ł t o w i c k i Rys. 1 Zlewnia Kłodnicy od źródeł do ujścia do zbiornika DzierŜno DuŜe. Obszar badań zawęŝono dodatkowo do części zlewni od źródeł do ujścia w Gliwicach (wodowskaz Gliwice na Kłodnicy). Wyznaczony obszar zajmuje powierzchnię 444 km 2. Procentowy udział głównych rodzajów zagospodarowania przestrzennego przedstawia się następująco: uŝytki rolne (grunty orne, łąki, pastwiska) 44,3% lasy i tereny wypoczynkowe 24,7% tereny zabudowy mieszkalno-usługowej 16,8% tereny przemysłowe i komunikacyjne 6,5% tereny nieuŝytków 6,2% powierzchnie wodne 1,5% Katowice, 2007 r. 5

Górna część zlewni Kłodnicy zaliczana jest do najsilniej przeobraŝonych działalnością człowieka obszarów w Polsce. Kłodnica oraz jej dopływy, a w szczególności dopływy prawostronne: potok Bielszowicki, Czarniawka, Bytomka przepływają przez tereny gęsto zaludnione i silnie uprzemysłowione. Wody w rzekach są silnie zanieczyszczone zarówno ściekami komunalnymi jak i przemysłowymi. Dominującą gałęzią przemysłu jest górnictwo podziemne węgla kamiennego. Obecnie na obszarze zlewni czynnych jest 10 kopalń. Eksploatacja węgla pociąga za sobą wiele negatywnych zmian w środowisku, a do najczęściej wymienianych zalicza się generowanie ogromnych ilości odpadów, nadmierne zasolenie wód powierzchniowych, do których odprowadzane są wody dołowe czy osiadania terenów. Powierzchnie wodne, czyli zarówno obszary zajęte przez wodę stojącą jak i płynącą są bardzo wraŝliwe na procesy osiadania terenu. Procesy te mogą się przyczynić bądź do powstawania nowych obszarów mokrych tj. zalewiska, mokradła lub teŝ do ich zanikania w wyniku obniŝenia zwierciadła wód gruntowych. 5. OBSZARY MOKRE W ZLEWNI KŁODNICY Pod pojęciem obszary mokre rozumiemy obszary występujące w postaci mokradeł, terenów bagnistych, trzcinowisk, zalewisk, stawów a nawet duŝych zbiorników wodnych. W górnej części zlewni Kłodnicy dominującym typem obszarów mokrych są rozlewiska, stawy i tereny podmokłe. Zdecydowana większość tych obiektów powstała w wyniku działalności przemysłowej człowieka górnictwa, w efekcie osiadania terenu. Niestety czynnik ludzki przyczynia się równieŝ do degradacji istniejących juŝ obszarów mokrych lub wręcz do likwidacji nowo powstałych. Częstą praktyką stosowaną w następstwie osiadań terenów w obszarach dolin rzecznych jest regulacja koryt rzek oraz zasypywanie powstałych rozlewisk. W celu usystematyzowania informacji o obszarach mokrych na terenie zlewni Kłodnicy oraz zapewnienia pewnej przejrzystości zebranych danych przyjęto w niniejszej pracy opis obszarów w ujęciu poszczególnych gmin. Podstawowym źródłem danych były wyjazdy terenowe, informacje z lokalnych urzędów uzyskane za pośrednictwem ankiet oraz analiza dostępnej literatury. Ankieta posłuŝyła do zebrania informacji na temat zbiorników wodnych na terenach gmin. Pytania Katowice, 2007 r. 6

dotyczyły głównie lokalizacji i wielkości zbiornika, genezy powstania oraz sposobu korzystania i uŝytkowania. Wzór ankiety zamieszczono w załączniku 1. 5.1 GMINA KATOWICE Gmina Katowice jest strategicznym punktem dla całej zlewni Kłodnicy gdyŝ to właśnie na jej terenie zlokalizowane są źródła rzeki. Pomimo stosunkowo niewielkiego obszaru zlewni (patrz Rys. 1) Katowice mogą się jednak pochwalić ciekawymi i róŝnorodnymi elementami zaliczanymi do obszarów mokrych. Najciekawszym obszarem jest obszar źródliskowy rzeki Kłodnicy. Z uwagi na wyjątkowo cenny fragmentów krajobrazu naturalnego obszar ten objęto ochroną. W 2001 roku uchwałą Rady Miejskiej Katowic ustanowiono zespół przyrodniczo - krajobrazowy Źródliska Kłodnicy. Pomimo iŝ rozlewiska nie są dominującym elementem w tym krajobrazie to stanowią one bardzo waŝne miejsca rozrodu i rozwoju płazów np.: ropuchy szarej (Bufo bufo), rzekotki drzewnej (Hyla arboreta) czy traszki zwyczajnej (Lissotriton vulgaris) (patrz zdjęcia 1-3). Zdj. 1 Ropucha szara (Bufo bufo) (zdj aut.. Marek Szczepanek, Wikipedia) Zdj. 2 Rzekotka drzewna (Hyla arborea) (zdj aut.. Marek Szczepanek, Wikipedia) Zdj. 3 Traszka zwyczajna(lissotriton vulgaris) (zdj.aut. Kristian Peters, Wikipedia) Cały obszar porośnięty jest lasem łęgowym z dobrze zachowanym drzewostanem oraz bujnie wykształconym runie. Na uwagę zasługują olchy czarne (Alnus glutinosa), wśród Katowice, 2007 r. 7

których najstarsze okazy (120 letnie) osiągają obwód pnia do 2 metrów oraz liczne gatunki objęte ochroną prawną tj.: wawrzynek wilcze łyko (Daphne mezereum), kopytnik pospolity (Asarum europaeum), kruszyna pospolita (Frangula alnus) czy kalina koralowa (Viburnum opulus). Drugim obszarem jest fragment doliny Kłodnicy na granicy miast Katowice i Ruda Śląska (na niektórych odcinkach rzeka stanowi granice administracyjną pomiędzy tymi miastami). Obszar ten naleŝy do jednego z najpiękniejszych fragmentów Kłodnicy, na którym rzeka zachowała swój naturalny bieg. Szczegółowy opis tego terenu znajduje się podrozdziale poświęconym gminie Ruda Śląska. 5.2 GMINA MIKOŁÓW Najciekawszym obszarem w granicach gminy Mikołów pod kątem występowania róŝnych form obszarów mokrych jest teren Doliny Potoku Jamna. W górnym odcinku potok przepływa przez tereny miejskie, gdzie w wyniku prowadzonych regulacji w większości płynie w betonowym korycie. JuŜ poniŝej centrum Mikołowa potok oraz tereny nadbrzeŝne odzyskują swój naturalny charakter. Od tego punktu (od momentu wpłynięcia na teren dzielnicy Mikołów Mokre) praktycznie aŝ do ujścia do Kłodnicy w Rudzie Śląskiej potok płynie zalesioną doliną. Najbardziej interesujące przyrodniczo i wartościowe obszary rozciągają się w środkowej części potoku na granicy Mikołowa i Rudy Śląskiej. W tym miejscu Jamna zachowała naturalny charakter, a jej charakterystyczną cechą jest meandrowanie. W obrębie doliny znajduje się kilka ciekawych oczek wodnych, ale najcenniejszym elementem są torfowiska niskie i wysokie. Torfowisko jest jednym z typów mokradeł, na tyle uwodnionych, Ŝe występuje tam specyficzna roślinność oraz zachodzą procesy akumulacji osadów organicznych. Obszar, o podłoŝu trudno przepuszczalnym pokryty jest zbiorowiskiem roślin bagiennych i bagienno - łąkowych, wśród których często występują gatunki zagroŝone wyginięciem i objęte ochroną. Na szczególną uwagę zasługuje jednak obszar torfowiska wysokiego, które zaliczane jest do formacji roślinnych zanikających w skali naszego kraju jak i równieŝ Europy. WzdłuŜ całej doliny potoku występują liczne zalewiska śródleśne, szuwary, rozlewiska oraz fragmenty mokrego lasu, tzw. olsu. Są to obszary lasu porastające Ŝyzne, bagienne siedliska, o wysokim poziomie wody stojącej sięgającej nawet kilkudziesięciu centymetrów. Katowice, 2007 r. 8

Tak zróŝnicowane warunki przyrodnicze oraz znaczne oddalenie od siedzib ludzkich stwarzają wręcz idealne warunki do rozwoju wielu gatunków roślin oraz bytowania róŝnych przedstawicieli fauny. Ciekawym przedstawicielem świata roślin jest pływacz zwyczajny (Utricularia vulgaris), bezkorzeniowa owadoŝerna roślina pojawiająca się w zbiornikach wodnych tuŝ pod powierzchnią wody. Wśród chronionych gatunków odnajdziemy duŝe skupiska skrzypów olbrzymich (Equisetum maximum), fiołki torfowe (Viola epipsila) w Polsce gatunek krytycznie zagroŝony czy ciemięŝyce zielone (Veratrum lobelianum) - gatunek trujący! RóŜnorodny świat fauny reprezentowany jest przez liczne gatunki. Na największą uwagę zasługują oczywiście gatunki chronione. NaleŜą do nich m.in.: grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), traszka górska (Triturus alpestris), Ŝmija zygzakowata (Vipera berus) czy tygrzyk paskowany (Argiope bruennichi) (patrz Zdj. 4). Bardzo ciekawy jest równieŝ świat ptaków. Gatunkom pospolitym tj. kowalik (Sitta europaea), rudzik (Erithacus rubecula), modraszka (Parus caeruleus) towarzyszą okazy uznawane za bardzo rzadkie takie jak ślepowron (Nycticorax nycticorax) najrzadsza z lęgowych w Polsce czapli (patrz Zdj. 5). Wędrując po tych rozległych i wspaniałych terenach nie naleŝy zapominać o przedstawicielach ssaków, wśród których napotkać moŝna lisy, sarny, jelenie czy dziki. Zdj. 4 Tygrzyk paskowany (Argiope bruennichi) (zdj. aut. Artur Mikołajewski, Wikipedia) Zdj. 5 Ślepowron (Nycticorax nycticorax) (zdj. aut. Franco Folini, Wikipedia) Według danych ankietowych na terenie gminy poza obszarem doliny potoku Jamny zlokalizowanych jest równieŝ kilka innych zbiorników wodnych. Szczegółowa lista obiektów oraz ich lokalizacja przedstawiona jest w załączniku 2 Tabela 1 + rysunki. Wszystkie zbiorniki są zbiornikami antropogenicznymi, powstałymi w wyniku szkód górniczych lub w inny sztuczny sposób. Dominującym typem są zbiorniki przepływowe lub zbiorniki z odpływem. Dzięki zapewnieniu przepływu w zbiornikach a takŝe braku dopływu Katowice, 2007 r. 9

zanieczyszczeń warunki jakościowe wody w tych obiektach są zadowalające. Do badań pilotowych na terenie gminy wytypowane zostały trzy obiekty: 1) staw w dolinie potoku Jamny w dzielnicy Kamionka; 2) zbiornik Starganiec DuŜy ; 3) zapadlisko wypełnione wodą w dzielnicy Borowa Wieś na granicy gminy Gierałtowice i Ruda Śląska. Wyniki jakości wód w poszczególnych zbiornikach przedstawione są w załączniku 3, pozycja 1, 6 i 7 w tabeli 1. Obiekt pierwszy staw w dolinie potoku, połoŝony jest wzdłuŝ Jamny. Jest to zbiornik sztuczny, bezodpływowy. Brzegi porośnięte są roślinnością szuwarową, wkraczającą w głąb zbiornika. Pod koniec okresu letniego w stawie bujnie zakwitają Ŝółte kwiatostany pływacza zwyczajnego. Zdj. 6 Staw w dolinie potoku Jamny (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Zdj. 7 Pływacz zwyczajny po okresie kwitnienia. Jakość wód w stawie jest bardzo dobra. Zaobserwowano wzrost wartości jedynie w zakresie BZT 5 (IV klasa jakości wód). Wzrost ten najprawdopodobniej spowodowany jest obecnością obumarłej roślinności wodnej, która w okresie letnim szczelnie pokryła całą powierzchnię stawu. Bezpośrednie sąsiedztwo pięknych terenów leśnych rozciągających się wzdłuŝ doliny Katowice, 2007 r. 10

potoku Jamny, liczne trasy rowerowe bądź piesze oraz obecność stadniny koni sprawia, Ŝe miejsce to jest chętnie odwiedzane przez okolicznych mieszkańców. Dodatkowym atutem tego miejsca jest funkcjonująca nad stawem w okresie letnim knajpka, w której moŝna ugasić pragnienie lub po prostu odpocząć. Obiekt drugi zbiornik Starganiec DuŜy, połoŝony jest w obszarze leśnym przy ulicy Owsianej (na granicy Katowic i Mikołowa). Jest to zbiornik sztuczny powstały po eksploatacji piasku. Wody ze zbiornika grawitacyjnie odpływają do mniejszego zbiornika Starganiec Mały oraz do rowów leśnych. Zbiornik znajduje się w zarządzie Polskiego Związku Wędkarskiego (łowisko nr 424). W okresie letnim obydwa zbiorniki wykorzystywane są przez okolicznych mieszkańców w celach rekreacyjnych, głównie weekendowego odpoczynku i kąpieli. Zdj. 8 Zbiornik Starganiec DuŜy w Mikołowie (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Za wyjątkiem wskaźników tlenowych wszystkie pozostałe badane parametry mieściły się w przedziale dla I klasy jakości wód. Woda charakteryzowała się niskim ph 4,8 oraz wysoką wartością BZT 5 i ChZT Cr. Obiekt trzeci - zapadlisko wypełnione wodą w dzielnicy Borowa Wieś. Zbiornik powstał na granicy gmin Mikołowa i Gierałtowic na lewym brzegu Kłodnicy w wyniku osiadania terenu spowodowanego eksploatacją górniczą. Jest to stosunkowo młody zbiornik, powstały kilka lat temu. Na jego obszarze widoczne są jeszcze fragmenty dawnych zabudowań mieszkalnych a takŝe pnie zatopionych drzew. Katowice, 2007 r. 11

Zdj. 9 Zapadlisko w Borowej Wsi (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Zdj. 10 Zapadlisko w Borowej Wsi. Widok na zatopione zabudowania. (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) W zaleŝności od badanego wskaźnika zanieczyszczeń, wody zbiornika charakteryzują się stanem od bardzo dobrego do niezadowalającego. Zaobserwowano podwyŝszoną wartość BZT 5, fosforu ogólnego i fosforanów, co wskazuje najprawdopodobniej na zanieczyszczenia rolnicze spływające z okolicznych pól. Ponadto odnotowano wysokie stęŝenie siarczanów prawie 300 mg/l i wysoki poziom ChZT Cr. Jako źródło zanieczyszczenia siarczanami wskazywane są skały płone (odpad górniczy) stosowane do budowy wałów wzdłuŝ koryta Katowice, 2007 r. 12

Kłodnicy. 5.3 GMINA RUDA ŚLĄSKA Gmina Ruda Śląska naleŝy do najbogatszej gminy pod katem występowania na jej terenie zbiorników wodnych oraz innych obszarów mokrych. Na taki stan ma wpływ zarówno duŝa ilości czynnych kopalń, których działalność powoduje osiadania terenu, obecność obszarów leśnych i nieuŝytków, jako potencjalnych miejsc tworzenia się róŝnych form obszarów mokrych oraz fakt, Ŝe przez gminę przepływają cztery cieki wodne: Kłodnica, potok Bielszowicki, potok Czarniawka i Bytomka. Najciekawszym obszarem jest wspominany juŝ wcześniej teren Doliny rzeki Kłodnicy oraz fragment Doliny Bytomki. Dolina Kłodnicy na odcinku od Katowic Panewnik praktycznie do ujścia potoku Jamna do Kłodnicy w Rudzie Śląskiej jest zdecydowanie najciekawszym pod względem przyrodniczym obszarem. Rys. 2 Dolina Kłodnicy, obszar przyrodniczo cenny w Katowicach i Rudzie Śląskiej. Dolina zachowała wiele ze swojego naturalnego stanu, rzeka silnie meandruje, a w wielu miejscach zachowały się bardzo ciekawe starorzecza. Największe i najlepiej zachowane starorzecze zachowało się na wysokości ośrodka wypoczynkowego Przystań. Na całej długości doliny występują ponadto niewielkie oczka wodne, obszary łąk wilgotnych i mokrych, trzcinowiska. Podobnie jak sąsiadujący obszar doliny potoku Jamna takŝe dolina Kłodnicy rozciąga się wśród kompleksów leśnych tzw. lasów Kochłowickich. Dominującym jednak elementem są tu róŝnego typu łąki. Spokojny obszar połoŝony z dala od zabudowań Katowice, 2007 r. 13

stwarza doskonałe warunki do bytowania wielu gatunków roślin i zwierząt. Najciekawsze okazy flory spotkać moŝna na terenach łąk. Wiele spośród występujących tu gatunków objętych jest ochroną, np. kukułka szerokolistna (Dactylorhiza majalis), centuria pospolita (Centaurium erythraea) czy bagno zwyczajne (Ledum palustre) (zdjęcia 12-14). Zdj. 11 Kukułka szerokolistna (Dactylorhiza majalis) (zdj. aut. Hans Hillewaert, Wikipedia) Zdj. 12 Centuria pospolita (Centaurium erythraea) (zdj. aut. Jürgen Howaldt, Wikipedia) Zdj. 13 Bagno zwyczajne (Ledum palustre) (zdj. aut. Kristian Peters, Wikipedia) Spośród przedstawicieli fauny liczna grupę prezentują okazy płazów i gadów, dla których tereny te są idealnym miejscem do rozrodu. Liczną grupę stanowią teŝ ptaki, a bogactwo gatunkowe jest przeogromne. Pośród gatunków pospolitych tj. bogatka (Parus major), kukułka (Cuculus canorus) czy modraszka (Parus caeruleus), występują gatunki rzadkie i chronione. Do najciekawszych okazów moŝemy zaliczyć: dzięcioła zielonego (Picus viridis), bekasa kszyk (Gallinago gallinago), derkacza (Crex crex) (zdjęcia 15-17). Zdj. 14 Dzięcioł zielony (Picus viridis) (zdj. aut. Thomas Kraft, Wikipedia) Zdj. 15 Bekas kszyk (Gallinago gallinago) (zdj. aut. Marek Szczepanek, Wikipedia) Zdj. 16 Derkacz (Crex crex) (zdj. aut. Ziegenton, Wikipedia) Ciekawostką jest równieŝ fakt, Ŝe jest to jedyne miejsce na Kłodnicy gdzie moŝemy podziwiać czystą i przejrzystą wodę w rzece, nieodstraszającą nieprzyjemnymi odorami. Równie ciekawy pod względem przyrodniczym oraz obfitości obszarów mokrych jest teren Doliny Bytomki. Pomimo, iŝ w przeszłości podejmowanych było wiele działań Katowice, 2007 r. 14

mających negatywny wpływ dla środowiska (chodzi tu o prace regulacyjne w korycie rzeki i na terenach nadbrzeŝnych) to zachowały się na tym terenie miejsca szczególnie cenne przyrodniczo. Rzeka płynie miejscami głęboką doliną, wśród której rozsiane są liczne zbiorniki wodne, podmokłe łąki, pola (często uŝytkowane np. do wypasu koni czy kóz). W odróŝnieniu od wcześniej omawianych dolin Kłodnicy i Jamny obszar Bytomki często biegnie wśród terenów miejskich. Najcenniejsze przyrodniczo miejsca to staw i okalające go tereny połoŝony między ulicą Goduli a Bytomską, staw powstały w miejscu dawnych rozlewisk Orzegowskich, staw przy ulicy Piastowskiej i teren Parku im. Jana III Sobieskiego (patrz rysunek poniŝej) Rys. 3 Fragment Doliny Bytomki w Rudzie Śląskiej. Tereny te stanowią malownicze zakątki, pośród których rozkwitają przeróŝne formacje roślinne a przedstawiciele róŝnych gatunków zwierząt wybierają je na miejsca lęgowe. Najczęstszą formacją roślinną są szuwary i trzcinowiska. Często w otoczeniu stawów występują zarośla wierzbowe składające się z wierzb płaczących, białych i kruchych. Pośród licznych przedstawicieli ptaków spotkać moŝna: bączka (Ixobrychus minutus) gatunek objęty ścisłą ochroną, samotnika (Tringa ochr opus), perkozka (Tachybaptus ruficollis) a takŝe gatunki drapieŝne np. pustułkę (Falco tinnunculus), myszołowa (Buteo buteo) czy błotnika stawowego (Circus aeruginosus). Łącznie na tych terenach stwierdzono 122 gatunki ptaków w tym 89 gatunków lęgowych. Z ciekawostek miejsce to znane jest jako największe zimowisko w Polsce kokoszki (Gallinula chloropus) i wodnika (Rallus aquaticus) (zdjęcia 18-19) Katowice, 2007 r. 15

Zdj. 17 Kokoszka (Gallinula chlor opus) (zdj. aut., Jens Buurgaard Nielsen, Wikipedia) Zdj. 18 Wodnik (Rallus aquaticus) (zdj. aut. Marek Szczepanek, Wikipedia) Na podstawie danych ankietowych łącznie na terenie gminy zlokalizowanych zostało 13 zbiorników wodnych. Szczegółowa lista obiektów oraz ich lokalizacja przedstawiona jest w załączniku 2 Tabela 2 + rysunki. Są to zbiorniki antropogeniczne, w większości bezodpływowe. Do badań pilotowych na terenie gminy wytypowane zostały cztery obiekty: 1) staw Edward ; 2) staw przy ulicy Karola Goduli naprzeciwko stawu Głąbik ; 3) staw przy ul. Gościnnej w lesie Kochłowickim. 4) staw przy ul. Piastowskiej Wyniki jakości wód w poszczególnych zbiornikach przedstawione są w załączniku 3, pozycja 5, 10, 11 i 16 w tabeli 1. Obiekt pierwszy staw Edward zwany tez inaczej Kokotek, połoŝony jest przy ul. Zabrzańskiej. Jest to zbiornik sztuczny, bezodpływowy, o powierzchni około 5 ha. Brzegi częściowo porośnięte są roślinnością szuwarową. Staw połoŝony jest w bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań przemysłowych i stacji benzynowej. Obecnie znajduje się w zarządzie Polskiego Związku Wędkarskiego. Katowice, 2007 r. 16

Zdj. 19 Staw Edward w Rudzie Śląskiej (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Ogólnie, jakość wód w stawie jest dobra. Obserwuje się jedynie podwyŝszone wartości w zakresie BZT 5 i ChZT Cr (III i II klasy jakości wód) oraz zasolenie w granicy II klasy czystości wód. Obiekt drugi staw przy ul. Karola Goduli naprzeciwko stawu Głąbik. Zbiornik powstał w wyniku osiadań terenu spowodowanych działalnością górniczą. Ciekawym elementem są zatopione drzewa wystające ponad powierzchnię wody. Zdj. 20 Staw przy ul. Karola Goduli w Rudzie Śląskiej (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Jakość wód w stawie jest bardzo dobra. PodwyŜszoną wartość obserwuje się jedynie Katowice, 2007 r. 17

w zakresie stęŝenia siarczanów ponad 200 mg/l. Obiekt trzeci staw przy ul. Gościnnej. Badany staw jest jednym z kilkunastu zbiorników powstałych na terenie lasów Kochłowickich. Zbiorniki te powstały w wyniku osiadań terenu wzdłuŝ istniejących rowów i potoków leśnych. Część stawów znajduje się pod opieką Polskiego Związku Wędkarskiego. Jakość wody w badanym stawie pod kątem wartości wskaźników biogennych i wskaźników zasolenia jest bardzo dobra. PodwyŜszone wartości obserwuje się jedynie w zakresie BZT 5 i ChZT Cr. Zdj. 21 Staw przy ośrodku Radoszowy w Rudzie Śląskiej w lasach Kochłowickich (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Teren ten stanowi miejsce bardzo chętnie odwiedzane przez mieszkańców okolicznych miast, nie tylko wędkarzy. Oferuje ciekawe ścieŝki rowerowe i piesze, miejsca wypoczynkowe (ławeczki) a nawet lokale gastronomiczne. Obiekt czwarty staw przy ul. Piastowskiej. Jest to zbiornik sztuczny, bezodpływowy, o powierzchni ponad 5 ha. Brzegi otoczone są rozległym trzcinowiskiem stanowiącym doskonałe miejsce lęgowe dla ptactwa wodnego. Katowice, 2007 r. 18

Zdj. 22 Staw ul. Piastów w Rudzie Śląskiej dolina Bytomki. (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Jakość wody jest bardzo dobra tylko w zakresie wskaźników biogennych. Wartości wskaźników tlenowych BZT 5 i ChZT Cr wskazują juŝ na znaczne jej zanieczyszczenie. Najgorsze wyniki uzyskano z badań zasolenia. Wartości Cl i SO 4 klasyfikują wody w stawie do piątej klasy wód złej jakości. Wysoki poziom zasolenia najprawdopodobniej spowodowany jest okresowym wylewaniem zasolonych wód rzeki Bytomki lub teŝ istnieniem połączenia hydraulicznego pomiędzy korytem rzeki a stawem. 5.4 GMINA BYTOM Gmina Bytom podobnie jak Katowice połoŝone są na wododziale dwóch głównych rzek Polski: Wisły i Odry. Tereny naleŝące do zlewni Kłodnicy to południowa i południowozachodnia części miasta, obszar zlewni Bytomki i jej dopływów. Znaczna część Bytomki przepływa przez silnie zabudowaną część miasta, a w wyniku szkód górniczych jej znaczne fragmenty są uregulowane. Miejsca interesujące pod względem występowania obszarów mokrych połoŝone są przede wszystkim wzdłuŝ niewielkiego odcinka doliny Bytomki w dzielnicy Łagiewniki i Szombierki na granicy z Rudą Śląską. Warunki przyrodnicze są podobne jak na odcinku doliny, znajdującym się juŝ w granicach gminy Ruda Śląska. Dominującym typem są tutaj podmokłe łąki, szuwary i niewielkie zbiorniki wodne. Jednym z piękniejszych miejsc wartych zwiedzenia jest Park Fazaniec w dzielnicy Szombierki, na Katowice, 2007 r. 19

obszarze którego występuje między innymi kilka malowniczych oczek wodnych. W dzielnicy Miechowice połoŝonych jest natomiast kilka większych zbiorników wodnych. Są to zbiorniki sztuczne powstałe w wyniku procesów osiadania terenu lub w efekcie wypełnienie wodą pustek po wydobyciu kruszyw np. piasków. Jednym z większych zbiorników jest zbiornik połoŝony na skraju terenów leśnych przy ulicy DzierŜonia (w sąsiedztwie nieczynnej juŝ kopalni KWK Miechowice). Na podstawie zebranych danych, do badań pilotowych wytypowane zostały następujące obiekty: 1) staw w dzielnicy Miechowice; 2) zapadlisko na potoku Guidotto przy ul. Młyn Szombierski. Wyniki jakości wód w poszczególnych zbiornikach przedstawione są w załączniku 3, pozycja 13 i 14 w tabeli 1. Obiekt pierwszy staw w Miechowicach. Zbiornik sztuczny, powstały najprawdopodobniej w miejscu po eksploatacji kruszyw. Dokładna powierzchnia nie jest znana ale zbiornik ten naleŝy do jednego z większych. Jakość wody jest bardzo dobra. Wszystkie badane wskaźniki za wyjątkiem ChZT Cr mieszczą się w przedziale dla pierwszej klasy czystości wód. Obecnie zbiornik znajduje się w zarządzie Polskiego Związku Wędkarskiego. Rys 4. Lokalizacja zbiornika w Bytomiu Miechowicach. Katowice, 2007 r. 20

Zdj. 23 Staw w Bytomiu Miechowicach (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Obiekt drugi zalewisko na potoku Guidotto leŝy na granicy trzech miast: Rudy Śląskiej, Bytomia i Świętochłowic. Jest to zbiornik sztuczny, powstały na potoku Guidotto, w wyniku osiadań terenu. Odpływ ze zbiornika uchodzi bezpośrednio do Bytomki. Zdecydowana większość zbiornika porośnięta jest roślinnością szuwarową. Rys 5. Lokalizacja zalewiska na potoku Guidotto. Katowice, 2007 r. 21

Zdj. 24, 25 Zalewisko na potoku Guidotto w Bytomiu (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Bezpośredni wpływ na jakość wód w zbiorniku mają wody dopływające do zbiornika, w tym przypadku wody potoku Guidotto, do którego odprowadzane są nieoczyszczone ścieki komunalne z dzielnicy Świętochłowic - Chropaczowa. Wykonana analiza jakości wody wykazała wysokie zanieczyszczenie w zakresie wszystkich badanych wskaźników za wyjątkiem fosforu ogólnego i azotanów. Największe wartości odnotowano dla NH 4 i SO 4 (V klasa jakości wód). Na szczególna uwagę i wyjaśnienie zasługuje wysokość stęŝenia SO 4, które osiąga wartość na poziomie prawie 1 800 mg/l. Katowice, 2007 r. 22

5.5 GMINA ZABRZE Gmina Zabrze naleŝy do jednej z najuboŝszych gmin pod względem występowania obszarów mokrych pomimo, iŝ w jej granicach znajdują się tereny zlewniowe aŝ pięciu cieków wodnych: Kłodnicy, potoku Bielszowickiego, Czarniawki, Bytomki i potoku Mikulczyckiego. Dzieje się tak, poniewaŝ większość cieków przepływa przez tereny ścisłej zabudowy mieszkalnej lub tereny przemysłowe. Wskutek prowadzonej działalności górniczej znaczne fragmenty koryt są przebudowywane w efekcie czego rzeki często płyną w wysokich betonowych korytach. Częste regulacje i osuszania terenów doprowadziły do tego, Ŝe w wielu miejscach gdzie w przeszłości istniały miejsca zalewowe lub tereny podmokłe obecnie rozwijają się obszary suchych łąk, na które coraz częściej wkracza zabudowa mieszkalna. Pomimo niesprzyjających warunków istnieje jednak na terenie gminy kilka punktów, w obrębie których występują róŝne formy obszarów mokrych. Rys 6. Lokalizacja obszaru pomiędzy Kłodnicą i potokiem Bielszowickim w Zabrzu. Jednym z nich jest obszar pomiędzy Kłodnicą a potokiem Bielszowickim. Jest to teren leśny, poprzecinany licznymi leśnymi potoczkami, w obrębie którego istnieje kilka zbiorników wodnych róŝnej wielkości. Na terenie tym procesy tworzenia i zanikania zbiorników są bardzo dynamiczne i związane są z deformacjami terenu powstałymi wskutek działalności górniczej. Katowice, 2007 r. 23

Monika Działoszyńska - Wawrzkiewicz Koncepcja przyrodniczo-społecznego wykorzystania zalewisk na przykładzie Pozostałe punkty to pojedyncze zbiorniki wodne połoŝone w róŝnych częściach gminy, np. staw Guido przy ul. Makoszowskiej czy stawy połoŝone wzdłuŝ drogi krajowej 88 w dzielnicy Biskupice i Mikulczyce. Do badań pilotowych wytypowano dwa obiekty: staw Guido przy ul. Makoszowskiej i staw (bez nazwy) przy ul. Tarnopolskiej i drodze nr 88. Wyniki jakości wód w poszczególnych zbiornikach przedstawione są w załączniku 3, pozycja 12 i 15 w tabeli 1. Obiekt pierwszy staw Guido powstał w miejscu starego wyrobiska piasku eksploatowanego dla potrzeb kopalni Makoszowy. Jest to zbiornik bezodpływowy, o powierzchni około 3 ha. Obecnie zbiornik znajduje się w zarządzie Polskiego Związku Wędkarskiego. Rys. 7 Lokalizacja stawu Guido w Zabrzu Makoszowy. Zdj. 26 Staw Guido w Zabrzu przy ul. Makoszowskiej (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Katowice, 2007 r. 24

Ogólna jakość wody w zbiorniku jest dobra i utrzymuje się w granicach I i II klasy jakości wód. Odnotowano jedynie wzrost zanieczyszczenia wód azotem w formie N-NH 4. Obiekt drugi staw południowy przy ul. Tarnopolskiej. Razem z sąsiednim zbiornikiem (stawem północnym) tworzą duŝy kompleks wodny o powierzchni około 11 ha. Obydwa obiekty powstały najprawdopodobniej wskutek osiadań terenu. Jakość wody w badanym zbiorniku jest bardzo dobra (I klasa jakości wód). Rys. 8 Lokalizacja zbiorników w Zabrzu przy ul. Tarnopolskiej. Zdj. 26 Staw przy ul. Tarnopolskiej w Zabrzu Mikulczycach (zdj. aut. Monika Działoszyńska- Wawrzkiewicz) Katowice, 2007 r. 25

Z prowadzonych obserwacji wynika, Ŝe jest to miejsce chętnie odwiedzane nie tylko przez wędkarzy, którzy obecnie opiekują się tymi zbiornikami, ale równieŝ przez liczne ptactwo wodne m.in. łyski (Fulica atra) czy łabędzie nieme (Cygnus olor). Zdj. 28 Łyska (Fulica atra) (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Zdj. 27 Łabędź niemy (Cygnus olor) (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) 5.6 GMINA GIERAŁTOWICE Gmina Gierałtowice jest to gmina o charakterze wiejskim, w obszarze której 71% powierzchni zajmują uŝytki rolne. Większość obszaru gminy poprzecinana jest gęstą siecią drobnych potoczków stanowiących dopływy potoku Chudowskiego zwanego inaczej Jasienicą. Jedynie niewielki północno-wschodni fragment gminy leŝy w zlewni potoku Promny. Na podstawie danych ankietowych oraz obserwacji własnych zlokalizowanych zostało kilka obszarów mokrych występujących pod postacią zbiorników wodnych. Szczegółowa charakterystyka obiektów i ich lokalizacja przedstawiona jest w załączniku 2 tabela 3 + rysunki. Większość zbiorników połoŝona jest wzdłuŝ wschodniej granicy gminy, wzdłuŝ rzeki Kłodnicy. Do badań pilotowych wybrane zostały dwa najciekawsze obiekty: zalewisko na potoku Promna oraz zbiornik Sośnica zwany teŝ Jeziorem Farskim. Wyniki jakości wód w poszczególnych punktach przedstawione są w załączniku 3, pozycja 2, 3, 4 i 8 w tabeli 1. Obiekt pierwszy rozlewisko na potoku Promna, połoŝone jest po wschodniej stronie ulicy Zabrskiej przy granicy z gminą Mikołów i Zabrze. Rozlewisko utworzyło się wzdłuŝ osi przepływu potoku Promna wskutek osiadania terenu (wynik eksploatacji górniczej Katowice, 2007 r. 26

KWK Makoszowy). Ma regularny kształt zbliŝony do elipsy, na całym obwodzie brzegi są płaskie, częściowo zarośnięte roślinnością szuwarową. Szacunkowa powierzchnia zbiornika wynosi 10 ha. Głównymi uŝytkownikami zbiornika są obecnie wędkarze zrzeszeni w Polskim Związku Wędkarskim. Zdj. 28 Wlot potoku Promna do zalewiska w Gierałtowicach (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Zdj. 29 Rozlewisko na potoku Promna w Gierałtowicach (zdj. aut. Monika Działoszyńska- Wawrzkiewicz) Katowice, 2007 r. 27

Zdj. 30 Wylot wód z rozlewiska pod ulicą Zabrską w Gierałtowicach (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Z uwagi na przepływowy charakter zbiornika wykonano badania jakości wód nie tylko samego zbiornika ale takŝe wód w potoku Promna na wlocie i wylocie do zbiornika. Pomiary na wlocie do zbiornika wykazały, Ŝe potok prowadzi wody czyste, w granicach I i II klasy czystości. Analiza wody na wylocie wykazała zmniejszenie zanieczyszczenia wód potoku po przejściu przez zbiornik z jednym wyjątkiem. Zaobserwowano wzrost wartości ChZT Cr z 15 mg/l na wlocie do 29 mg/l w samym zbiorniku i 18 mg/l na wylocie. Bez powtórzenia badań nie jest moŝliwe określenie czy sytuacja ta była jednorazowym przypadkiem czy teŝ jest to stan stały. Obiekt drugi zbiornik Sośnica znany równieŝ pod nazwą jezioro Farskie, połoŝony jest nad Kłodnicą przy ul. Brzozowej. Zbiornik powstał wskutek osiadań terenu. Obecnie rozdzielony jest nasypem kolejowym dzielącym go na dwa róŝnej wielkości stawy. Atrakcyjniejszy pod względem przyrodniczym jest większy ze stawów. Piaszczysta plaŝa na jednym z brzegów jest doskonałym miejscem obserwacji róŝnych gatunków ptaków np. trzcinniczka (Acrocephalus scirpaceus), świerszczaka (Locustella naevia), podróŝniczka (Luscinia svecica) oraz wielu innych. Ciekawe okazy moŝna teŝ spotkać na okolicznych łąkach i nieuŝytkach na zachód i południe od stawu. W związku z osiadaniem terenu znaczny fragment tych obszarów znajduje się obecnie pod wodą. Katowice, 2007 r. 28

Obecnie staw uŝytkowany jest przez kopalnię Sośnica, skąd pompowane są wody na cele przemysłowe. Do badań wytypowano mniejszy ze zbiorników. Wykonane analizy wskazały bardzo wysokie zanieczyszczenie solami SO 4 sięgające poziomu ponad 1 800 mg/l. Źródłem zanieczyszczenia jest najprawdopodobniej nasyp kolejowy, do budowy którego wykorzystano skałę płoną. Odnotowano równieŝ bardzo wysokie wartości BZT 5 i ChZT Cr, znacznie przekraczające dopuszczalne normy. Wysoka wartość BZT 5 wynikała prawdopodobnie z obecności martwej substancji organicznej, na co wskazywałaby znaczna mętność wody i jej zielonkawa barwa. Zdj. 31 Jeziora Farskie w Gierałtowicach - widok na mały zbiornik (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Zdj. 32 Jeziora Farskie w Gierałtowicach - widok na duŝy zbiornik (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) 5.7 GMINA ORNONTOWICE Gmina Ornontowice jest najmniejszą z gmin zlewni Kłodnicy. Przez jej teren przepływa kilka drobnych potoków zasilających potok Chudowski. Analiza terenu wykazała obecność zaledwie dwóch niewielkich zalewisk powstałych na ciekach wodnych. W związku z niewielkimi rozmiarami oraz nikłym znaczeniu nie przewidziano Ŝadnego z tych obiektów do dalszych badań. Katowice, 2007 r. 29

5.8 GMINA GLIWICE W granicach badań niniejszej pracy znalazł się jedynie niewielki, silnie zabudowany fragment gminy Gliwice. W jego obszarze zidentyfikowane zostały dwa obiekty stanowiące elementy obszarów mokrych są nimi pojedyncze zbiorniki wodne. PołoŜenie zbiorników zaznaczone jest na rysunku poniŝej. Rys. 9 Lokalizacja zbiorników wodnych w Gliwicach. Zdj. 33 Staw Cegielnia w Gliwicach (zdj. aut. Monika Działoszyńska-Wawrzkiewicz) Katowice, 2007 r. 30

Większy ze zbiorników, tzw. zbiornik Gliwice powstał najprawdopodobniej w wyniku osiadania terenu. Jest to zbiornik bezodpływowy, zasilany głównie wodami gruntowymi, o powierzchni około 5 ha. Do badań pilotowych wytypowano mniejszy ze zbiorników tzw. staw Cegielnia. Wyniki analiz jakości wód przedstawione są w załączniku 3, pozycja 9 w tabeli 2. Ogólna jakość wód w stawie jest dobra, w granicach I i II klasy czystości, za wyjątkiem wartości SO 4, która znacznie przekroczyła dopuszczalne normy. StęŜenie siarczanów wyniosło prawie 615 mg/l. 6. WNIOSKI Wykonana analiza obszarów mokrych na terenie zlewni Kłodnicy potwierdziła, Ŝe nawet w niesprzyjających warunkach, na terenach silnie uprzemysłowionych i zdegradowanych istnienie takich obszarów jest moŝliwe i przyrodniczo uzasadnione. Za ich istnieniem/funkcjonowaniem przemawia wiele argumentów, wśród których do najwaŝniejszych naleŝą: Właściwości retencyjne W wielu regionach kraju, takŝe w województwie śląskim kładzie się duŝy nacisk na działania zmierzające do zachowania i odbudowy moŝliwości retencyjnych. To właśnie takie elementy przyrody jak meandry rzek, torfowiska i wszelkie obszary zalewowe stanowią doskonałe tereny w których zachodzi moŝliwość przetrzymania duŝych ilości wód. Wykonywane w przeszłości na duŝą skale prace regulacyjne rzek czy osuszania terenów doprowadziły m.in. do zaburzeń poziomu wód gruntowych. Wynikiem tego są degradacje terenów nadrzecznych i przesuszenia pól uprawnych. Częstym scenariuszem jest takŝe gwałtowne zwiększenie się poziomu wód w uregulowanych korytach rzek po intensywnych opadach i w efekcie wylewanie się wód na przyległe tereny powodując często duŝe straty ekonomiczne. Naturalne spowolnienia przepływów w rzekach oraz zachowywanie terenów zalewowych w duŝym stopniu ogranicza zagroŝenia powodziowe oraz zmniejsza deficyt wodny w okresach nadmiernej suszy. Tworzenie siedlisk roślin i zwierząt W obszarach przemysłowych gdzie istnieje deficyt miejsc przyrodniczych bardzo istotną sprawą staje się zachowanie istniejących lub odtworzenie zdegradowanych Katowice, 2007 r. 31

terenów na których przyroda ma moŝliwość egzystencji i rozwoju. Jak widać na przykładach opisanych obszarów mokrych w zlewni Kłodnicy, praktycznie na kaŝdym obiekcie bujnie rozwija się świat roślin i zwierząt. Na terenach istniejących, które oparły się wpływom urbanizacji tj. dolina Jamny czy Kłodnicy zachowało się wiele gatunków roślin chronionych, rzadko spotykanych w skali regionu a takŝe i kraju. Nowo powstające obszary przyczyniają się natomiast do powstawania nowych siedlisk roślin nie występujących wcześniej na tych terenach. Równie bogaty na tych obszarach jest świat zwierząt. Najliczniejsze grupy tworzą przedstawiciele ptaków wodno-błotnych, gadów, płazów i rzesze bezkręgowców. Dostępność do zbiorników wodnych i obecność w ich otoczeniu terenów zielonych sprawia, Ŝe są to idealne miejsca rozrodu i rozwoju dla wielu gatunków. Coraz częściej teŝ miejsca te wykorzystywane są jako punkty postojowe w ptasich wędrówkach. To właśnie dzięki istnieniu w naszym najbliŝszym otoczeniu takich miejsc mamy moŝliwość osobiście poznać choć skrawek dzikiej przyrody i poczuć się jej częścią. Powstawanie terenów rekreacyjnych Dla ludzi Ŝyjących w wielkich aglomeracjach ale takŝe i dla tych Ŝyjących w mniejszych miejscowościach bardzo waŝną rzeczą jest, aby w ich najbliŝszym otoczeniu dostępne były tereny słuŝące rekreacji i odpoczynkowi. Coraz częściej zaleŝy nam na tym, aby obok takich punktów jak kąpieliska, place zabaw czy hale sportowe istniały miejsca przyrodnicze. Miejsca, w których zabroniony jest ruch pojazdów mechanicznych, gdzie jedynymi odgłosami są głosy przyrody i gdzie w ciszy i spokoju moŝna odpocząć i zrelaksować się. Z prowadzonych obserwacji wynika, Ŝe praktycznie kaŝdy typ obszaru cennego przyrodniczo wykorzystywany był przez mieszkańców do celów rekreacyjnych. Najczęściej spotykaną formą rekreacji jest wędkarstwo. Zasadniczo przy kaŝdym zbiorniku działają koła wędkarskie. Nawet najmniejsze stawy i zalewiska przyciągają nad swoje wody hobbystów (zdjęcie obok wędkarze nad zalewiskiem w Mikołowie Borowej Wsi). Wśród terenów leśnych spotyka się często amatorów pieszych wędrówek lub Katowice, 2007 r. 32

wycieczek rowerowych. Coraz częściej tereny te stają się takŝe atrakcyjne dla ornitologów (amatorów i zawodowców) poszukujących ciekawych przedstawicieli ptasiego świata a takŝe fanów fotografii, którzy wśród tych terenów poszukują interesujących obiektów do fotografowania. Za istnieniem róŝnych form obszarów mokrych przemawia wiele argumentów, w związku z powyŝszym jednym z najwaŝniejszych działań powinna stać się ich ochrona przed dewastacją lub likwidacją. W przeszłości częstym zachowaniem było likwidowanie nowo powstałych zalewisk przez ich zasypywanie. Oczywiście waŝną rzeczą jest zachowanie zdrowego rozsądku i znalezienie równowagi pomiędzy działaniami ekologicznych i ekonomicznych. Poza ochroną obiektów przed umyślną likwidacją waŝne jest aby ograniczyć czynniki wpływające na niszczenie tych obszarów. Jednym z powaŝnych zagroŝeń jest błyskawiczne zarastanie zbiorników wodnych spowodowane dostarczaniem do wód związków poŝywkowych (azotu i fosforu). Źródłem tych związków są przede wszystkim ścieki od ludności oraz zanieczyszczenia rolnicze spływające z pól. Pośród wszystkich działań ochronnych powinno się takŝe zwrócić uwagę na podstawowe czynności takie jak zachowanie czystości wokół tych obszarów. Celem powinno stać się niedopuszczenie do takich widoków ja na zdjęciu obok, ale dąŝenie by tereny te były przyjazne dla mieszkańców. Katowice, 2007 r. 33

Literatura: 1. Ankieta informacyjna, Urząd Gminy Gierałtowice, nr pisma O/0717/66/07 z dnia 20.09.2007r. 2. Ankieta informacyjna, Urząd Miasta Gliwice, nr pisma Ś-6225/29/2007/JP z dnia 01.10.2007r. 3. Ankieta informacyjna, Urząd Miasta Mikołów, nr pisma BGO 6220/968/07 z dnia 19.09.2007r. 4. Ankieta informacyjna, Urząd Miasta Ruda Śląska, nr pisma KKS.76403-123/07 z dnia 04.10.2007r. 5. Bujok R., Cofałka K., Cofałka P., Wadelik M., Moraczewska-Majkut K., Wpływ zalewiska tworzącego się w dolinie potoku Promna na jakość wód potoku. IETU, 1999r. 6. Bujok R., Cofałka K. MoŜliwości i warunki wykorzystania zbiorników antropogenicznych oraz terenów podmokłych do intensyfikacji procesów samooczyszczania się rzek. IETU, 2000. 7. Buszman B.M., Drobnik J., Buszman J.P., Tereny leśne Rudy Śląskiej. Ruda Śląska 2006. 8. Czaja S. Zmiany stosunków wodnych w warunkach silnej antropopresji (na przykładzie konurbacji katowickiej. Wydawnictwo UŚ, 1999. 9. Jankowski A.T., Rzętała M. Problemy geoekologiczne górnośląsko-ostrawskiego regionu przemysłowego. WNoZ 2003 10. Kubjak A., Ruda Śląska przyroda miasta. Kubjak, 2002. 11. Krodkiewska M., Strzelec M. Zbiorniki zapadliskowe w krajobrazie śląskim. Ekologia 12. Program Przyjazna Kłodnica 13. Ruda Śląska Bytomka miejsca przyrodniczo cenne. Ruda Śląska 2006. 14. Ruda Śląska Kłodnica miejsca przyrodniczo cenne. Ruda Śląska 2006. 15. Rzętała M. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko. Tom 1. SKNG UŚ WNoZ, 2000 Katowice, 2007 r. 34

Lista załączników: Załącznik 1 Wzór ankiety informacyjnej. Załącznik 2 Tabela 1 Wykaz zbiorników wodnych na terenie Gminy Mikołów + lokalizacja zbiorników na tle mapy. Tabela 2 Wykaz zbiorników wodnych na terenie Gminy Ruda Śląska + lokalizacja zbiorników na tle mapy. Tabela 3 Wykaz zbiorników wodnych na terenie Gminy Gierałtowice + lokalizacja zbiorników na tle mapy. Załącznik 3 Tabela 1 Jakość wód w obiektach pilotowych w zlewni Kłodnicy. Katowice, 2007 r. 35

ZAŁĄCZNIK 1 ANKIETA INFORMACYJNA 1. Czy na terenie gminy występują zbiorniki wodne TAK NIE 2. Informacje o zbiorniku wodnym nazwa/symbol/oznaczenie. lokalizacja zbiornika.. geneza zbiornika * 1 charakter zbiornika * 2 powierzchnia zbiornika. jakość wody w zbiorniku * 3. planowany sposób korzystania ze zbiornika * 4.. *1 wybierz spośród I. zbiornik wodny naturalny, powstały bez ingerencji człowieka; II. zbiornik wodny antropogeniczny, powstały w wyniku działalności człowieka A. w wyniku szkód górniczych osiadanie terenu; B. w wyniku prowadzonych eksploatacji na powierzchni, np. po eksploatacji kruszyw piasku, Ŝwiru itp.; C. sztuczny *2 wybierz spośród: I. zbiornik bezodpływowy, wody stojącej; II. zbiornik przepływowy (nazwa cieku); III. zbiornik tylko z dopływem wody; IV. zbiornik tylko z odpływem (nazwa cieku). *3 wyniki analiz jakości wód; *4 wybierz spośród: I. zbiornik przeznaczony do likwidacji; II. Zbiornik przeznaczony do pozostawienia: A. w formie naturalnej; B. planuje się wykonanie prac na obiekcie lub w jego otoczeniu (jakie i kiedy). Katowice, 2007 r. 36

ZAŁĄCZNIK 2 Tabela 1. Wykaz zbiorników wodnych na terenie Gminy Mikołów Nr NAZWA GENEZA POWSTANIA TYP POWIERZCHNIA SPOSÓB KORZYSTANIA 1 Korytnik I antropogeniczny - sztuczny zbiornik przepływowy (zasilany od południowej strony, odpływ w kierunku Kłodnicy) brak danych do pozostawienia prawdopodobnie w zarządzie PZW Ruda Śląska 2 Korytnik II antropogeniczny - sztuczny zbiornik z odpływem (nadmiar uchodzi do potoku bez nazwy) brak danych do pozostawienia prawdopodobnie w zarządzie PZW Ruda Śląska 3 Korytnik IV antropogeniczny - sztuczny zbiornik przepływowy (zasilany wodami powierzchniowymi i gruntowymi, odpływ do duŝego stawu Kiszka ) brak danych do pozostawienia prawdopodobnie w zarządzie PZW Ruda Śląska 4 Stawy Kiszka 2 szt. antropogeniczny - sztuczny zbiorniki przepływowe (odpływ rowem w kierunku Kłodnicy) brak danych do pozostawienia prawdopodobnie w zarządzie PZW Ruda Śląska 5 Wielki Staw antropogeniczny szkody górnicze zbiornik z odpływem brak danych do pozostawienia zbiornik przepływowy 6 Starganiec DuŜy 7 Starganiec Mały antropogeniczny po eksploatacji piasku antropogeniczny sztuczny (zasilany wodami powierzchniowymi i gruntowymi, odpływ do mniejszego zbiornika Starganiec oraz do rowów leśnych) Zbiornik przepływowy (zasilany wodami ze zb. Starganiec DuŜy, odpływ do rowów leśnych) brak danych ok. 6 250 m 2 do pozostawienia planuje się wykonanie prac w ich otoczeniu tj. doprowadzenie wody z wodociągu, roboty rozbiórkowe budynków wraz z zagospodarowaniem. Zadania zostaną wpisane do planu budŝetu na 2008 rok. Katowice, 2007 r. 37

8 Zalewisko w Borowej Wsi antropogeniczny szkody górnicze Zbiornik bezodpływowy brak danych brak danych 9 Staw nad potokiem Jamna (Kamionka) prawdopodobnie naturalny Zbiornik bezodpływowy brak danych do pozostawienia Katowice, 2007 r. 38

zlewni rzeki Kłodnicy Lokalizacja zbiorników wodnych na tle mapy. 1 Korytnik I; 2 Korytnik II; 3 Korytnik IV; 4 Stawy Kiszka; 5 Wielki Staw ; 8 Zalewisko w Borowej Wsi 6 Starganiec DuŜy 7 Starganiec Mały 9 - Staw nad potokiem Jamna (Kamionka) Katowice, 2007 r. 39