20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE Tadeusz Mizera Fot. 1. Najbli sze otoczenie gniazda powinno byæ pozostawione w spokoju, a zw³aszcza suche drzewa spoczynkowe (fot. M. Kalisiñski) Photo 1. The vicinity of nest should by left untouched, especially dead perching tree (photo. M. Kalisiñski) Abstrakt W Polsce, jak w ca³ej Europie, przez stulecia têpiono ptaki drapie ne. Potem stopniowo niektóre gatunki obejmowano ochron¹ prawn¹, a w 1975 r. wprowadzono ochronê dla wszystkich gatunków ptaków. Prze³omowym znaczeniem dla czynnej ochrony ptaków drapie nych w Polsce by³o powstanie w 1981 r. Komitetu Ochrony Or³ów (KOO), który rozpocz¹³ szerokie dzia³ania maj¹ce na celu ochronê i wprowadzenie nowych regulacji prawnych w postaci stref ochronnych. Pod auspicjami KOO nast¹pi³a szybka integracja ornitologów i mi³oœników ptaków drapie nych. Dzia³alnoœæ KOO wywar³a zasadniczy wp³yw na kszta³t rozporz¹dzenia ministra leœnictwa z dnia 30.12.1983 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej zwierz¹t. Przepisy te, jedne z najnowoczeœniejszych w Europie, Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 29

wprowadzi³y nowy sposób ochrony miejsc gniazdowych 8 gatunków ptaków drapie nych oraz puchacza i bociana czarnego - obligatoryjne tworzenie 2 rodzajów ko³owych stref ochronnych wokó³ gniazd tych ptaków: œcis³ej o promieniu 200 m obowi¹zuj¹cej w ci¹gu ca³ego roku oraz czêœciowej m - w okresie od 1 lutego do 31 lipca. By³ to pierwszy akt prawny tak wysokiego rzêdu stwarzaj¹cy realne mo liwoœci ochrony terenów lêgowych zagro onym gatunkom ptaków. W roku 1995 dodano do listy gatunków objêtych ochron¹ strefow¹ kaniê rud¹ i kaniê czarn¹. W szybkim tempie powo³ano w Polsce prawie 2000 stref. Czêœæ leœników uwa a³a, e strefy utrudniaj¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹. W 2001 r. wypracowano kompromis i dla kilku gatunków najliczniejszych zmniejszono wielkoœæ stref z 200 do 100 m (powierzchnia chroniona zmniejszy³a siê z 12,56 ha do 3,14 ha). Nowa modyfikacja rozporz¹dzenia ministra nast¹pi³a w 2005 r. Dziêki wysi³kom KOO we wspó³pracy z wojewódzkimi konserwatorami przyrody, powo³ano w Polsce od tego czasu 2830 stref ochronnych obejmuj¹cych ³¹cznie 33 501 ha stref ochrony œcis³ej i 138 304 ha stref ochrony czêœciowej. Szacuje siê, e objêto ochron¹ ok. 50% wszystkich gniazd gatunków strefowych. Systematyczna - aczkolwiek wymagaj¹ca prze³amywania wielu oporów - wspó³praca leœników i ornitologów spowodowa³a, i tworzenie stref nie budzi ju dziœ wiêkszych emocji i jest w miarê powszechnie akceptowane przez leœników. Przypadki wykonywania zabronionych prac lub zabiegów gospodarczych poza wyznaczonymi terminami zdarzaj¹ siê coraz rzadziej i nie rzutuj¹ na stan populacji. Spada liczba naruszeñ przepisów ochrony z 20% w r. 1993 do zaledwie 2,7% w 2001 r. Wstêp W Sylwestra 1984 r. przyrodnicy mogli œwiêtowaæ bardzo donios³e wydarzenie. minister leœnictwa i przemys³u drzewnego podpisa³ rozporz¹dzenie w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej zwierz¹t. Aktem tym wprowadzono nowatorsk¹ formê ochrony rzadkich gatunków ptaków w postaci ochrony stanowisk. Minê³o w³aœnie 20 lat obowi¹zywania tej formy ochrony ptaków zwanej powszechnie ochron¹ strefow¹ i warto dokonaæ podsumowania; zastanowiæ siê, czy spe³ni³a ona pok³adane nadzieje. Ogromna wiêkszoœæ krêgowców wystêpuj¹cych w Polsce doczeka³a siê ochrony prawnej, w tym prawie wszystkie gatunki ptaków. Pierwsze elementy tej ochrony na ziemiach polskich wprowadzono ju w XIX w. Sejm Krajowy we Lwowie uchwali³ ustawê wzglêdem zakazu ³apania i sprzedawania ptaków œpiewaj¹cych i owado ernych, lecz nie zyska³a ona pierwotnie aprobaty cesarza Franciszka Józefa. Po poprawkach zosta³a podpisana w 1874 r. (Radecki 2001). By³a to pierwsza ustawa opieraj¹ca siê na podstawach naukowych reguluj¹ca stosunek cz³owieka do dziko yj¹cych ptaków. Po odzyskaniu niepodleg³oœci w 1918 r. na podstawie rozporz¹dzenia ministra wyznañ religijnych i oœwiecenia publicznego o ochronie niektórych zabytków przyrody z 1919 r., ochron¹ objêto 10 gatunków zwierz¹t w tym bociana czarnego i or³a przedniego. Z kolei po 1945 r. na mocy Rozporz¹dzenia 30 20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

ministra rolnictwa i reform rolnych z dnia 14 maja 1947 r. o ochronie niektórych zwierz¹t ³ownych wprowadzono ca³oroczny czas ochronny na miêdzy innymi or³y oraz zakaz polowania na terenie ca³ego kraju na puchacze. Nastêpnym aktem prawnym by³o rozporz¹dzenie ministra leœnictwa z dnia 22 marca 1949 r. o ochronie niektórych zwierz¹t ³ownych, które wprowadza³o ca³oroczny zakaz polowañ na wszystkie gatunki sów, lecz jednoczeœnie wy³¹cza³o spod ochrony rybo³owa (Wiœniewski, Gwiazdowicz 2004). Mo na wiêc zadaæ pytanie: skoro od tak d³ugiego czasu chronimy ptaki, to czy potrzebna jest kolejna forma ochrony oraz dlaczego tak szczególn¹ form¹ ochrony otoczono g³ównie ptaki szponiaste? Historia przeœladowania ptaków drapie nych w Europie Przeœladowanie drapie ników jest bardzo dok³adnie udokumentowane. Liczne statystyki z wielu krajów przedstawiaj¹ przera aj¹ce fakty. Podsumowa³ je Bijleveld (1974) przytaczaj¹c przyk³ady przeœladowañ ptaków z wiêkszoœci krajów Europy w dwóch ostatnich stuleciach. Wymieranie wielu gatunków rozpoczê³o siê ju du o wczeœniej. 1. Degradacja œrodowiska Praprzyczyn¹ spadku liczebnoœci wszystkich gatunków ptaków jest jednak zanik ich siedlisk. Wiêkszoœæ ptaków drapie nych zamieszkuj¹cych Europê gniazduje w œrodowisku leœnym. Obecnie w Europie lasy zajmuj¹ 32% powierzchni, a w Polsce zaledwie 28,5%, choæ wartoœæ ta powoli zwiêksza siê i ma osi¹gn¹æ œredni¹ europejsk¹. Pierwotnie, wiêkszoœæ naszego kontynentu pokrywa³y lasy, które wraz z rozwojem osadnictwa przekszta³cono w pola uprawne. Przyspieszenie tempa wyrêbów lasów spowodowane by³o zwiêkszonym zapotrzebowaniem ze strony szybko rozwijaj¹cego siê przemys³u. Do tych zmian iloœciowych dodaæ nale y zmiany jakoœciowe, g³ównie polegaj¹ce na ubywaniu lasów liœciastych na korzyœæ lasów szpilkowych. Obecnie udzia³ lasów iglastych wynosi 66,6 %, liœciastych 15,4% oraz mieszanych 18%. Czyni siê wysi³ki, by zwiêkszyæ udzia³ gatunków liœciastych. Niekorzystnej zmianie uleg³a te struktura wiekowa. Stare, ponad 100 letnie drzewostany, dogodne do gniazdowania dla du ych gatunków ptaków, zajmuj¹ dziœ zaledwie 8,1% powierzchni. W strukturze naszych lasów dominuj¹ drzewostany w wieku 21-60 lat, tj. w II i III klasie wieku. Zajmuj¹ one odpowiednio 22,3% i 23,5% powierzchni Lasów Pañstwowych. Po 1945 r. wzrós³ znacz¹co udzia³ najstarszych drzewostanów. I tak drzewostany ponad 80 letnie w 1945 r. zajmowa³y 900 000 ha, a w 2002 r. - 1000 ha (bez klas KO i KDO). Przeciêtny wiek drzewostanów w Lasach Pañstwowych wynosi³ 58 lat (2002 r.), a w lasach prywatnych zaledwie 40 lat (Lasy Pañstwowe, Raport roczny 2002). Choæ ptaki gnie d ¹ siê w lasach, to wiele z nich poluje na terenach otwartych. I tam równie nast¹pi³y bardzo niekorzystne przekszta³cenia, o stopniu daleko wiêkszym ni w lasach. Zmiany te mo na krótko okreœliæ jako melioracja (odwadniaj¹ca oczywiœcie). Zanik œrodowisk uwilgotnionych, zamiana ich w pola uprawne - a po ogromne po³acie monokultur rolnych w³¹cznie - sprawi³o, e nasze drapie niki utraci³y dogodne ³owiska. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 31

2. Bezpoœrednie przeœladowanie przez cz³owieka Wœród licznej rzeszy zwierz¹t na naszym globie nie ma drugiej grupy, do której cz³owiek pa³a³by wrêcz nienawiœci¹ jak do drapie ników, zarówno skrzydlatych jak i czworono nych. W imiê ochrony zwierz¹t ³ownych masowo wybijano drapie niki, w których upatrywano g³ównego konkurenta cz³owieka. W szeregu krajów (np. Szwecja, Anglia, Niemcy) wydano w tym celu specjalne regulacje prawne, promuj¹ce odstrza³y szkodników - wyp³acano premie za zabite wilki, or³y i jastrzêbie. Ptaki drapie ne nie tylko odstrzeliwano, ale tak e wybierano z gniazd jaja i pisklêta. O skali tego zjawiska œwiadcz¹ ówczesne statystyki. Przyk³adowo, w latach 1705-1800 w czêœci Niemiec zastrzelono 624 087 ptaków drapie nych, a tylko w latach 1796-1797 ubito ich 14 125. Rzeczywista liczba zabitych ptaków by³a z pewnoœci¹ jeszcze znacznie wy sza (Bijleveld 1974). W r. 1718 w ówczesnych Prusach - obejmuj¹cych znacz¹ czêœæ Pomorza, Wielkopolski i Œl¹ska - wydano edykt królewski w obronie zajêcy i kuropatw nakazuj¹cy wyeliminowanie z ³owisk wszelkich ptaków drapie nych, w tym równie ich piskl¹t. XIX w. by³ zdecydowanie najbardziej dramatyczny dla wielu ptaków drapie nych. Myœliwi zaczêli masowo u ywaæ broni palnej, a jednoczeœnie wzros³a popularnoœæ hodowli ba antów, które nale a³o broniæ przed szkodnikami. Stra nikom ³owieckim wyp³acano nadal wysokie premie za dostarczone szpony. W Polsce po uzyskaniu niepodleg³oœci w 1918 r. przejêto ustawodawstwo ³owieckie po krajach zaborczych. Proces têpienia szkodników trwa³ nadal. Kontynuowano go i po 1945 r. Myœliwi mieli wrêcz obowi¹zek strzelania do drapie ników, wœród których poza wa³êsaj¹cymi siê psami, kotami, wronami, srokami znajdowa³y siê: jastrz¹b, krogulec, b³otniak stawowy, b³otniak zbo owy. Niszczono ich gniazda, wyk³adano trucizny. Myœliwi byli rozliczani z iloœci strzelonych szkodników. Prawna mo liwoœæ zabijania trzech gatunków ptaków drapie nych powodowa³a, e ginê³y równie pozosta³e, bardzo rzadkie or³y, pospolite wówczas pustu³ki i inne. Warto tu przytoczyæ wyniki analiz strzelonych ptaków na terenie by³ego woj. poznañskiego w latach 1966-1968 wykonane przez myœliwych. Niew¹tpliwie wiele omy³kowo zastrzelonych myszo³owów i innych ptaków do dalszej oceny nie dostarczano. Analizie poddano 708 okazów, wœród których a 437 (61,7%) by³y to gatunki objête wówczas ochron¹ (Fruziñski, Grudziñski 1970). Na ka dego zastrzelonego jastrzêbia przypada³y prawie 3 zabite myszo³owy. Zgodziæ siê nale y z tez¹ autorów, e œwiadczy to o niepokoj¹co niskim poziomie polowej znajomoœci tych ptaków u naszych myœliwych. Brak jest niestety analizy strzelonych szkodników na terenie ca³ego kraju. Z pewnoœci¹ jednak wskutek pomy³ek myœliwych ginê³y w Polsce tysi¹ce ptaków drapie nych. Sytuacja ta niestety niewiele uleg³a poprawie. Ptaki drapie ne by³y nadal przeœladowane i to nawet w miejscach objêtych najwy sz¹ form¹ ochrony, jakimi s¹ parki narodowe i rezerwaty przyrody. Przeœladowanie jastrzêbia na przyk³adzie Kampinoskiego Parku Narodowego i terenów przyleg³ych przedstawiono w tabeli 1 (Olech 1991). Prawdopodobnie najwiêkszy udzia³ w przeœladowaniu jastrzêbi maj¹ hodowcy go³êbi oraz osoby prowadz¹ce przydomowy chów drobiu. 32 20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

Tabela 1. Umyœlne niszczenie gniazd go³êbiarza Accipiter gentilis w Kampinoskim Parku Narodowym w drzewostanach o ró nym stopniu ochrony w latach 1980-1986 * Table 1. Intended destruction of the Goshawk nests in Kampinoski National Park in stands of various protection status in 1980 1986.* (1) Kind of data, (2) Strict reserves, (3) Partial reserves, (4) Timber forest, (5) Area in ha (6) Number of nests, (7)Number of nests with known fate(8) Number of nests destroyed by man Rodzaj danych (1) Œcis³e rezerwaty (2) Powierzchnia w ha (5) 3690 Liczba rewirów (6) 20 Rezerwaty czêœciowe (3) 21485 39 Lasy gospodarcze (4) 660 3 Liczba lêgów o znanym losie (7) 87 137 10 Liczba lêgów zniszczonych przez ludzi (8) 3 (3,4%) 32 (23,4%) 3 (30%) * za Olech 1991 W 1975 r. objêto ochron¹: jastrzêbia, b³otniaka stawowego oraz krogulca. Tym samym wszystkie gatunki ptaków drapie nych w Polsce skorzysta³y z ochrony prawnej. Niestety, nadal zdarza³y siê przypadki zastrzelenia skrzydlatego drapie nika. Przyk³ady mo na znaleÿæ w wielu opracowaniach, biuletynach KOO, a powszechnie spotyka siê spreparowane okazy w kolekcjach ³owieckich, leœniczówkach, szkolnych gabinetach przyrodniczych. Zazwyczaj nieumiejêtnie spreparowane, pokryte kurzem nie s¹ dobrym œwiadectwem przestrzegania prawa o ochronie przyrody. Z pewnoœci¹ zaprotestuje w tym momencie szereg osób, posiadaczy takich trofeów. Zapytani o pochodzenie tych okazów prawie zawsze oœwiadczaj¹, e s¹ one stare lub zosta³y znalezione. Nale y rozwiaæ ten mit. Ostatni legalnie pozyskany jastrz¹b powinien liczyæ 30 lat! Od tego czasu mole i inne piórojady oraz kurz z pewnoœci¹ spowodowa³yby zniszczenie preparatu. Równie pochodzenie okazów znajdowanych jako martwe przy drogach i pod trakcjami energetycznymi jest w¹tpliwe. W œrodowisku wystêpuje ca³a gama padlino erców, z których dwa s¹ bardzo pospolite: lis i kruk. Zwykle docieraj¹ one do martwych zwierz¹t wczeœniej ni cz³owiek. Listê wszystkich gatunków ptaków szponiastych oraz liczebnoœæ w Polsce i Europie przedstawiono w tabeli 2. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 33

Tabela 2. Liczebnoœæ i trendy populacji ptaków szponiastych w Polsce i Europie * Table 2. Numbers and trends in the breeding population of the birds of prey in Poland and Europe.* (1) Species, (2)Europe (3)Poland (4) Trend Gatunek (1) Europa (2) Polska (3)* Trend (4) Trzmielojad Pernis apivorus 100 000-150 000 2 000-2 niejasny Kania czarna Milvus migrans 72 000-98 000 300-400 spadek / lokalnie stabilny Kania ruda Milvus milvus 19 000-24 000 600-700 wzrost / stabilny Bielik Haliaeetus albicilla 4 000-4 700 700 silny wzrost Sêp p³owy Gyps fulvus 9 300-11 000 wymar³y - Gado er Circaetus gallicus 6 200-14 000 10-15 spadek B³otniak stawowy Circus aeruginosus 52 000-88 000 4 000-5 000 wzrost / stabilny B³otniak zbo owy Circus cyaneus 30 000-46 000 30-40 (1-5?) b. silny spadek B³otniak ³¹kowy Circus pygargus 22 000-31 000 1 300-1 wzrost Jastrz¹b Accipiter gentilis 130 000-180 000 5 000-6 000 wzrost Krogulec Accipiter nisus 280 000-380 000 3 000-5 000 wzrost Myszo³ów w³ochaty Buteo lagopus 91 000-140 000 tylko zimuj¹ce - Myszo³ów Buteo buteo 690 000-1 000 000 35 000-45 000 stabilny / wzrost Orlik krzykliwy Aquila pomarina 10 000-12 000 1 800-2 000 stabilny Orlik grubodzioby Aquila clanga 890-1 100 15-20 stabilny 34 20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

Gatunek (1) Europa (2) Polska (3)* Trend (4) Orze³ przedni Aquila chrysaetos 6 600-12 000 30-35 nieznaczny wzrost Orze³ek w³ochaty Hieraaetus pennatus 3 600-6 900 5-10 niejasny Rybo³ów Pandion haliaetus Pustu³ka Falco tinnunculus 8 000-10 000 300 000-440 000 70-75 (50) 2-3 000 stabilny / s³aby wzrost / ostatnio spadek w miastach silny wzrost, tereny rolnicze zró nicowane tendencje w ró nych czêœciach kraju Pustu³eczka Falco naumanni 12 000-18 000 wymar³a - Kobczyk Falco vespertinus 18 000-44 000 wymar³y - Kobuz Falco subbuteo 65 000-120 000 2-3 niejasny Drzemlik Falco columbarius 37 000-55 000 tylko zimuj¹cy - Raróg Falco cherrug 470-670 (1) - Sokó³ wêdrowny Falco peregrinus 7 600-11 000 5-8 (20) wzrost w wyniku reintrodukcji *wg: KOO, BirdLife International 2000, Adamski et al. 1999, G³owaciñski 2001, Tomia³ojæ, Stawarczyk 2003 Sprawa skreœlenia niektórych ptaków szponiastych z listy gatunków zwierz¹t chronionych stale powraca na ³amy prasy ³owieckiej. Wnioskodawcy - kieruj¹c siê emocjami - próbuj¹ wywrzeæ nacisk na w³adze ochrony przyrody. Przyk³adowo, jednym z postulatów uczestników konferencji Zwierzyna drobna jako elementy bioró norodnoœci œrodowiska przyrodniczego (Kubiak 2000) by³ wniosek o mo liwoœæ redukcji niektórych gatunków ptaków drapie nych (np. jastrzêbia go³êbiarza i myszo³owa zwyczajnego, a tak e b³otniaka ³¹kowego na terenie kraju, a szczególnie w rejonach reintrodukcji zwierzyny drobnej. Paradoksem tej sytuacj i jest, e w spektrum pokarmowym tego najmniejszego z b³otniaków trudno doszukaæ siê zajêcy, ba antów oraz fakt, i jest to gatunek z Czerwonej Ksiêgi. Skoro do takich wniosków dochodz¹ gremia decyzyjne PZ wsparte opiniami pracowników naukowych, to trudno siê dziwiæ, e czêœæ szeregowych myœliwych podziela te Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 35

pogl¹dy i strzela do ptaków drapie nych. Informacje o umyœlnym nielegalnym zabijaniu wielu ptaków szponiastych by³y wielokrotnie publikowane w Biuletynach KOO. Dostrzec nale y równie pozytywne dzia³ania Zarz¹du G³ównego PZ, który zorganizowa³ specjalne kursy dla osób szkol¹cych kandydatów na myœliwych, na których du ¹ uwagê zwracano na potrzebê ochrony ptaków (Gwiazdowicz 2002). Po³o enie nacisku na edukacjê jest najskuteczniejszym sposobem na lepsz¹ ochronê nie tylko ptaków szponiastych. W tym zakresie KOO ma ju du e osi¹gniêcia w edukacji ornitologicznej leœników w ramach licznych szkoleñ i sesji terenowych. Miejmy nadziejê, e równie tego typu spotkania bêd¹ mog³y byæ przeprowadzane z kandydatami na cz³onków PZ. 3. Zagro enia chemiczne - era DDT Po 1945 r. do zespo³u czynników zagra aj¹cych ptakom drapie nym do³¹czy³ kolejny - zagro enie chemiczne. Stosowanie na masow¹ skalê chemicznych œrodków ochrony roœlin oraz przedostawanie siê do wód, powietrza i gleby najró niejszych odpadów przemys³owych niemal zawsze ma negatywny wp³yw na populacje zwierz¹t. Oddzia³ywania na ekosystemy wielu substancji ska aj¹cych œrodowisko naturalne nadal nie potrafimy dok³adnie oceniæ. Trudna jest równie kompleksowa ocena wp³ywu poszczególnych zwi¹zków na czynnoœci yciowe zwierz¹t i roœlin. Analizy chemiczne pozwalaj¹ precyzyjnie jedynie okreœlaæ stê enie konkretnych trucizn w tkankach zwierz¹t. Zazwyczaj do organizmów ywych przenikaj¹ jednoczeœnie ró ne zwi¹zki halogenoorganiczne, metale ciê kie i szereg innych. Ka dy z nich zarówno oddzia³uje samodzielnie, mo e jednak zmieniaæ wp³yw innych substancji (tzw. efekt synergii). Jednym z najgroÿniejszych dla zwierz¹t œrodków owadobójczych okaza³ siê s³ynny DDT (dwuchloro-dwudwufenylo-trójchloroetan) oraz jego metabolity. Do czasu poznania skutków jego obecnoœci w œrodowisku zwi¹zek ten powszechnie stosowano w ca³ej Europie i Ameryce P³n. Jako pierwsi przyrodnicy zaalarmowali opiniê spo³eczn¹ ornitolodzy, którzy udowodnili wp³yw DDT na zanik populacji soko³a wêdrownego Falco peregrinus. Spowodowa³o to wydanie w latach 70. zakazu stosowania œrodków ochrony roœlin zawieraj¹cych DDT. W Polsce ograniczenie to obowi¹zuje od 1974 r. i dotyczy zakazu wprowadzania DDT na rynek oraz jego importu. Niestety, nadal u ywa siê tej substancji - bo s³u y m.in. walce z malari¹ - w wielu krajach rozwijaj¹cych siê w Afryce, Azji i Ameryce P³d., a wiêc tam, gdzie zimuj¹ ptaki z pó³kuli pó³nocnej. Stosowanie niektórych substancji chloroorganicznych w pewnym okresie poczyni³o wiêksze spustoszenie wœród populacji ptaków drapie nych ni d³ugoletni odstrza³, niszczenie gniazd oraz utrata pierwotnych siedlisk. Pestycydy rozsiewane na polach wchodzi³y w sk³ad tkanek roœlin i owadów, a potem dostawa³y siê wraz z nimi do organizmów roœlino- i owado ernych. Te z kolei by³y zjadane przez drapie niki. Rozsiewane pestycydy, a zw³aszcza zwi¹zki trwa³e (DDT, dieldryna, toksafen), w ciep³e dni odparowuj¹ z powierzchni gleby i roœlin do atmosfery. Dodatkowo, 36 20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

deszcz i topniej¹cy œnieg wyp³ukuj¹ je z gleby do sp³ywaj¹cych wód powierzchniowych. DDT, podobnie jak na l¹dzie, ulega tam biokumulacji w cia³ach ró nych zwierz¹t wodnych. Szczególnie nara one s¹ na zatrucie ryby, a tak e gatunki morskich, rybo ernych ssaków i ptaków. Ochronaptaków szponiastych w Polsce 1. Rys historyczny D³ugotrwa³e przeœladowanie ptaków drapie nych, niszczenie ich œrodowisk oraz stosowanie na szerok¹ skalê DDT spowodowa³o drastyczny spadek ich liczebnoœci w Europie. W latach 60. ubieg³ego wieku szacowano, i na naszym kontynencie pozosta³ zaledwie 1% ich pierwotnej populacji (Voous 1965). To spowodowa³o, e œwiat³e umys³y rozpoczê³y batalie na rzecz ochrony ptaków szponiastych. Jednym z pierwszych Europejczyków apeluj¹cych o zaniechanie ich têpienia by³ W³adys³aw Taczanowski (1860). Poda³ on szereg faktów obalaj¹cych opinie o nadmiernej szkodliwoœci ptaków drapie nych i wykaza³, e odstrza³y maj¹ wp³yw na bezprecedensowy spadek ich liczebnoœci. Szansê dla przetrwania wielu gatunków upatrywa³ przede wszystkim w szerzeniu oœwiaty wœród tych, którzy bezmyœlnie têpili ptaki drapie ne. Jako pierwszy podkreœli³ te potrzebê ochrony z uwagi na walory estetyczne. Jego argumenty warto tu przytoczyæ: Nie nale y siê kierowaæ jedynie samemi tylko materyalnemi wzglêdami: s¹ bowiem inne, na które tak e powinniœmy zwracaæ uwagê; czy bowiem nie sprawia ju w nas rozkoszy widok p³awi¹cego siê w powietrzu or³a lub kani albo te uderzaj¹cego w wodê rybo³owa, i czy rozkosz ta nie jest zdolna nagrodziæ szkód, jakie te wspania³e ptaki wyrz¹dzaj¹. Nie potrzeba na to byæ koniecznie naturalist¹: ka dy cz³owiek zastanawiaj¹cy siê nad piêknoœci¹ natury doskonale to rozumie i niechêtnie pogl¹da na to, e siê jej ci¹gle i uporczywie wyrzekamy. Pierwsze lokalne rozporz¹dzenie zabraniaj¹ce odstrza³u bielików wyda³y niemieckie w³adze policyjne na terenie Pomorza Zachodniego w dniu 30.05.1921 r., a od 15.07.1922 r. wprowadzono ochronê ca³kowit¹ tego gatunku. Wydano zakaz stosowania side³ i wyk³adania trucizn, kontrolowano te preparatorów. Podkreœlano te szkodliwoœæ prowadzenia wiosn¹ prac leœnych w pobli u gniazd (Banzhaf 1937). Idea ochrony ptaków drapie nych zosta³a te wdro ona w ycie na terenie Ordynacji Zamoyskich - w 1938 r. ochron¹ objêto tam wszystkie gatunki. Uprzednio ptaki te intensywnie zwalczano, przyk³adowo tylko w sezonie 1895-1896 zabitych zosta³o na ZamojszczyŸnie 1077 ptaków drapie nych, w tym a 81 or³ów (Skuratowicz 1938). Prze³amywaniem niechêci do ptaków drapie nych zajmowa³ siê prof. Jan Soko³owski. Ten znakomity ornitolog, malarz, popularyzator idei ochrony ptaków i myœliwy w licznych pracach krzewi³ idee ochrony ptaków drapie nych. Warto przytoczyæ jego s³owa: Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 37

Z postêpem nauk biologicznych przekonano siê, e podzia³ na zwierzêta szkodliwe i po yteczne jest bardzo naiwny i niemo liwy do utrzymania. Tem samem uprzedzenie do drapie ników zniknê³o, a gdy ornitolodzy zaczêli obserwowaæ ycie wszystkich ptaków z jednakow¹ dok³adnoœci¹, znaleÿli w³aœnie w ptakach drapie nych przedmiot najciekawszy. Dopiero dzisiaj w³aœciwie odkrywa siê drapie niki. /.../ Dla cz³owieka nie znaj¹cego dobrze ptaków drapie nych wszystkie s¹ po prostu pospolitymi jastrzêbiami, zas³uguj¹cymi na têpienie. Zazwyczaj ka dego ptaka o zakrzywionym dziobie, ostrych pazurach i szarym upierzeniu uwa a siê za szkodliwego drapie nika. /.../ Niestety, bardzo ma³o jest takich ludzi, którzy znaj¹ chocia by najpospolitsze drapie niki. Niejednokrotnie sam stwierdzi³em, e jako jastrzêbia strzelano kuku³kê, poniewa barw¹ upierzenia i sposobem lotu przypomina ona nieco niektóre mniejsze ptaki drapie ne. Masowe têpienie tzw. jastrzêbi przynosi zatem w praktyce, mimo dobrych intencji, wiêcej szkód ni po ytku. /.../ Siedz¹c wysoko na drzewie, w ukryciu zrobionym z ga³êzi œwierków lub sosen, spêdzi³em wiele godzin i dni na obserwacjach ycia rodzinnego krogulców, jastrzêbi, myszo³owów i soko³ów. Chwile te zaliczam do najpiêkniejszych, a choæ miejsce nie zawsze by³o wygodne, nie zamieni³bym go nawet na fotel w najlepszym teatrze (Soko³owski 1956). Tu po zakoñczeniu II wojny œwiatowej rozpoczêto starania o szczególn¹ ochronê klejnotów ojczystej przyrody. W 1946 r. z inicjatywy Stefana Ba³uka powsta³a w Krakowie Sekcja Ochrony Or³a, Sêpa i Puchacza. Jednym z pierwszych efektów dzia³alnoœci tej grupy by³o rozpoznanie rozmieszczenia bielika, or³a przedniego i puchacza w ówczesnych województwach: bia³ostockim, gdañskim, olsztyñskim, szczeciñskim, krakowskim i rzeszowskim. Projekt zak³ada³ inwentaryzacjê wszystkich gniazd or³ów i objêcie ich czynn¹ ochron¹. Planowano wyp³acanie nagród za zg³oszenie gniazda oraz za opiekê nad nim a do czasu wylotu m³odych. W celu zatrzymania ptaków w rewirach i powstrzymania od wêdrówek w niebezpieczne rejony miano zak³adaæ dla or³ów specjalne nêciska z padlin¹. Zaplanowano równie wprowadzenie kar pieniê nych oraz kary pozbawienia wolnoœci za zabijanie i p³oszenie tych ptaków. Wa nym zadaniem Sekcji by³o tak e szerzenie wiedzy o ptakach drapie nych. Alarmowano opiniê publiczn¹ o zabijaniu or³ów (Urbañski 1948, Ba³uk 1949). Niestety, po kilku latach dzia³alnoœci organizacja ta uleg³a likwidacji. Prze³omowym znaczeniem dla czynnej ochrony ptaków drapie nych w Polsce by³o powstanie w 1981 r. Komitetu Ochrony Or³ów. Powsta³ on jako nieformalna grupa skupiaj¹ca osoby zajmuj¹ce siê ochron¹ i badaniami ptaków drapie nych w Polsce. W 1991 r. KOO zosta³ zarejestrowany jako organizacja pozarz¹dowa i obecnie zrzesza ponad cz³onków. Organizacj¹ kieruje oœmioosobowy Zarz¹d z siedzib¹ w Olsztynie, w œcis³ej wspó³pracy z dziewiêcioma koordynatorami regionalnymi. Dziêki aktywnoœci wielu osób poznano liczebnoœæ i rozmieszczenie tych gatunków ptaków drapie nych w Polsce, udokumentowano zagro enia i wypracowano metody ochrony miejsc lêgowych. 38 20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

Pod auspicjami KOO nast¹pi³a szybka integracja ornitologów i mi³oœników ptaków drapie nych. Dzia³alnoœæ KOO wywar³a zasadniczy wp³yw na kszta³t nowego rozporz¹dzenia Ministra Leœnictwa i Przemys³u Drzewnego z dnia 30.12.1983 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej zwierz¹t. Przepisy te, jedne z najnowoczeœniejszych w Europie, wprowadzi³y nowy sposób ochrony miejsc gniazdowych 8 gatunków ptaków drapie nych oraz puchacza i bociana czarnego - obligatoryjne tworzenie 2 rodzajów ko³owych stref ochronnych wokó³ gniazd ptaków: œcis³ej o promieniu 200 m w ci¹gu ca³ego roku oraz czêœciowej m - w okresie od 1 lutego do 31 lipca. By³ to pierwszy akt prawny tak wysokiego rzêdu stwarzaj¹cy realne mo liwoœci ochrony terenów lêgowych zagro onym gatunkom ptaków. Pocz¹tki idei ochrony ptaków poprzez ustanawianie stref ochronnych wokó³ gniazd siêgaj¹ 1969 r. Z inicjatywy Polskiej Sekcji Miêdzynarodowej Rady Ochrony Ptaków oraz Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego, w porozumieniu z Okrêgowymi Dyrekcjami Lasów Pañstwowych przygotowano nowatorski wówczas projekt ochrony stanowisk lêgowych bielików. Wokó³ gniazd bielików mia³a obowi¹zywaæ obszar ochronny o powierzchni co najmniej 0,5 ha, z zaleceniem, by gniazdo znajdowa³o siê w jego centrum. Ponadto, w okresie od 1 lutego do 30 czerwca postulowano wprowadzenie zakazu prowadzenia prac leœnych w odleg³oœci 200 m od gniazd. Jako pierwsi, w listopadzie 1969 r., wprowadzili te przepisy leœnicy w ówczesnym woj. szczeciñskim (Bogucki 1977). Walnie przyczyni³ siê do tego in. Jerzy Noskiewicz, leœnik z wykszta³cenia, za³o yciel i wieloletni kierownik Stacji Ornitologicznej Œwidwie. Kolejno wprowadzano ochronê strefow¹ w lasach podlegaj¹cych OZLP w Olsztynie (1970), Szczecinku (1975), Bia³ymstoku (1980) i Lublinie (1981). Na fali przemian spo³ecznych lat 1980-1981, ówczesny Naczelny Dyrektor Lasów Pañstwowych na wniosek Stacji Ornitologicznej PAN wyda³ w dniu 21 lipca 1981 zarz¹dzenie wprowadzaj¹ce na terenie ca³ego kraju 200 metrowe strefy ochronne wokó³ gniazd bielików, or³ów przednich i rybo³ów. Zarz¹dzenie to zakazywa³o prowadzenia wszelkich prac w strefach w ci¹gu ca³ego roku, dodatkowo - w okresie od 1 lutego do 31 lipca - obowi¹zywa³ zakaz wstêpu i wycinania drzew w promieniu a 1 km (!) od gniazda. Niestety wdro enie przepisów do praktyki leœnej przebiega³o z du ymi oporami. Przyk³adowo, na Pomorzu spoœród 38 stref istniej¹cych w roku 1982 a w 14 z nich prowadzone by³y zakazane prace leœne. W trzech strefach ochronnych wyciêto prawie ca³y drzewostan, pozostawiaj¹c tylko pojedyncze drzewa z gniazdami. W wyniku tych prac or³y porzuci³y lêgi. W nastêpnym roku ponownie stwierdzono wykonywanie niedozwolonych prac w strefach (Karczmarczyk 1984). Wykazano negatywny wp³yw prac leœnych w strefach ochronnych prowadzonych w sezonie lêgowym na udatnoœæ lêgów bielika i orlika krzykliwego. Istnieje te wyraÿna ró nica w efektach lêgów pomiêdzy rejonami, gdzie kontakty ornitologów ze s³u b¹ leœn¹ maj¹ d³ug¹ tradycjê, a tymi terenami, gdzie przepisy o zakazie prowadzenia prac leœnych w pobli u orlich gniazd s¹ dopiero wdra ane (Rodziewicz, Wac³awek 1995). Z drugiej strony mo na jednak przedstawiæ wiele pozytywnych dzia³añ leœników, którzy przyczynili siê do ochrony bielików, chroni¹c przed wyciêciem drzewostany - niejednokrotnie rêbne - z gniazdami or³ów. Szereg stanowisk bielików zarejestrowanych w r. 1969 zachowa³o Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 39

siê przez nastêpne dziesiêciolecia. Przyk³adowo, co najmniej dwa gniazda w nadl. Goleniów by³y zajmowane do r. 1993, podobnie jak stanowiska w nadl. Lubniewice, Miêdzyzdroje, Karniszewice i kilku innych. W styczniu 1995 r. minister ochrony œrodowiska, zasobów naturalnych i leœnictwa wyda³ nowe rozporz¹dzenie w sprawie ochrony gatunkowej zwierz¹t (Dz.U. nr 13, poz. 61). Ochrona strefowa zosta³a nie tylko utrzymana, ale t¹ form¹ objêto 9 nowych gatunków zwierz¹t, m.in. kaniê rud¹ Milvus milvus i kaniê czarn¹ Milvus migrans. Zapis okreœlaj¹cy sposób ochrony miejsc lêgowych ptaków zosta³ formu³owany nastêpuj¹co: W odniesieniu do miejsc rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych zabrania siê -w odleg³oœci do 200 metrów od tych miejsc w okresie ca³ego roku, a w odleg³oœci do metrów od tych miejsc w okresie od dnia 1 lutego do dnia 31 sierpnia - dokonywania zmian obejmuj¹cych wycinanie drzew i krzewów, prowadzenia robót melioracyjnych, wznoszenia obiektów, urz¹dzeñ i instalacji oraz innych prac maj¹cych wp³yw na ochronê miejsc rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych, a tak e zabrania siê przebywania poza miejscami wyznaczonymi. Wprowadzony re im ochronny sprawi³, e w strefach obowi¹zywa³y zakazy jak w œcis³ych rezerwatach przyrody. Wzrost liczby par ptaków objêtych ochron¹ strefow¹ w po³¹czeniu ze wzmo on¹ aktywnoœci¹ cz³onków KOO sprawi³, i wojewódzcy konserwatorzy przyrody ustanawiali wiele nowych stref. W niektórych nadleœnictwach, zw³aszcza w pó³nocno-wschodniej czêœci kraju, istnia³o po kilkadziesi¹t stref (nawet ponad 60). Rekordow¹ liczbê stref - 124, podawa³o Nadleœnictwo Susz (Karczewski 2000). Jest to jednak liczba nieco zawy ona, gdy najprawdopodobniej nie uwzglêdniono faktu, e czêœæ stref by³a wspólna dla kilku gniazd po³o onych blisko siebie oraz to, e niektóre gniazda i strefy ju nie istniej¹. Dokumentacja stref z³o ona u konserwatorów przyrody w Olsztynie i Gdañsku wykaza³a istnienie 64 indywidualnych stref w ca³ym Nadeœnictwo Susz w 2002 r. (M. Rodziewicz - inf. ustna). W 2005 r. leœnicy zaewidencjonowali 92 gniazda, w tym 60 gniazd orlika krzykliwego. ¹czny obszar œcis³ych stref ochronnych wyniós³ 310 ha tj. 1,4% powierzchni leœnej, lecz powierzchnia stref ochrony czêœciowej obejmowa³a a 30% powierzchni nadleœnictwa (S. Blonkowski - inf. ustna). Z ornitologicznego punktu widzenia takie bogactwo musi cieszyæ. Musimy jednak pamiêtaæ o ograniczeniach gospodarczych wynikaj¹cych z wdro enia tej formy ochrony. Nadleœnictwa nigdy nie otrzymywa³y adnych rekompensat finansowych z tytu³u posiadania stref. Nale y przypomnieæ, e s¹ to jednostki gospodarcze utrzymuj¹ce siê niemal wy³¹cznie z zysków ze sprzeda y drewna. Jest faktem, e wiêkszoœæ gniazd gatunków strefowych znajdowa³a siê w najstarszych, a wiêc w tych najcenniejszych pod wzglêdem ekonomicznym drzewostanach. Narzucone ograniczenia w dzia³alnoœci gospodarczej, zdaniem czêœci leœników powodowa³y straty finansowe, które przestawa³y byæ ju znoœne. Prowadzi³o to konfliktów pomiêdzy zielonymi, a leœnikami, te nosz¹cymi zielone mundury. Nie jest tajemnic¹, e czêœæ nadleœniczych niechêtnych obejmowaniu ochron¹ strefow¹ kolejnych 40 20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

gniazd nie zg³asza³a ich do konserwatorów przyrody. Z drugiej strony niektórzy wolontariusze KOO zbyt dos³ownie traktowali zapis o zakazie wykonywania prac w strefach i ka de drobne uchybienia zg³aszali w³adzom ochrony przyrody. Mo na te przytoczyæ wiele przyk³adów wzorowej wspó³pracy. Ze swego doœwiadczenia mogê tu wymieniæ nadl. Pniewy, Sieraków (RDLP Poznañ), nadl. Goleniów, Gryfino, Karwin, Mieszkowice, Miêdzychód, Rokita (RDLP Szczecin). Inni koordynatorzy KOO chwal¹ sobie wspó³prace z nadl.: Gorlice (RDLP Kraków), nadl. Dukla, Komañcza, Rymanów (RDLP Krosno), nadl. Che³m, Mircze, Strzelce (RDLP Lublin), nadl. I³awa, Orneta, Zaporowo (RDLP Olsztyn), nadl. Grajewo (RDLP Bia³ystok). Ka de z nich posiada na swoim terenie po kilkadziesi¹t stref i nie dezorganizuje to im w sposób znacz¹cy pracy. Przyk³adów nadleœnictw z 5-10 strefami z uwagi na ogromn¹ iloœæ nie sposób tu przytoczyæ. S¹ te i takie nadleœnictwa, gdzie jest tylko jedna strefa, ale po wielokroæ znajdujemy w nich œlady prac, które zdaniem leœników musia³y byæ wykonane. Podkreœliæ jednak nale y, e drastyczne przypadki polegaj¹ce na wyciêciu drzewa z gniazdem, praktycznie nie maj¹ ju od dawna miejsca. Niew¹tpliwy wzrost liczby par lêgowych niektórych gatunków strefowych (np. bielik, kania ruda, bocian czarny) oraz wzrost polegaj¹cy na wykrywaniu gniazd wczeœniej nieznanych (np. orlik krzykliwy) spowodowa³, e nale a³o zweryfikowaæ obowi¹zuj¹ce dotychczas przepisy. W r. 2001 wydane zosta³o nowe rozporz¹dzenie ministra œrodowiska w sprawie okreœlenia listy gatunków zwierz¹t rodzimych dziko wystêpuj¹cych objêtych ochron¹ gatunkow¹ œcis³¹ i czêœciow¹ oraz zakazów dla danych gatunków i odstêpstw od tych zakazów. (Dz. U. Nr 130, poz. 1456). Istotnym novum w tym akcie prawnym by³a zmiana wielkoœci ochrony œcis³ej oraz zmiana terminów ochrony. W wyniku dyskusji w gronie leœników i ochroniarzy znaleziono rozs¹dny kompromis polegaj¹cy na zmniejszeniu wielkoœci stref dla kilku gatunków najliczniejszych. By³y to bocian czarny, orlik krzykliwy i obie kanie. Wielkoœæ strefy œcis³ej dla nich ustalono na 100 m (maksymalna odleg³oœæ od miejsca rozrodu i regularnego przebywania). Podkreœliæ nale y, e tym samym powierzchnia tej strefy zmniejszy³a siê a czterokrotnie, z teoretycznej 12,56 ha do 3,14 ha. Zmniejszeniu z 200 m do 100 m uleg³y te strefy ochrony œcis³ej orze³ka w³ochatego i cietrzewia, lecz z uwagi na rzadkoœæ tych gatunków nie wp³ywaj¹ one w aden sposób na ogólny bilans. Najbardziej zmniejszona zosta³a strefa œcis³a dla kraski z 200 m do symbolicznej wrêcz wielkoœci 10 m, czyli dos³ownie do jednego dziuplastego drzewa. Skreœlono w tym rozporz¹dzeniu z listy zwierz¹t chronionych strefowo o³nê. Drug¹ istotn¹ zmian¹ w rozporz¹dzeniu by³o podzielenie gatunków na wczesne i póÿne. Po raz pierwszy ustawodawca wprowadzi³ ró ne terminy ochrony dostosowane do cyklu biologicznego gatunków. W poprzednim rozporz¹dzeniu dla wszystkich gatunków obowi¹zywa³ jeden termin ochrony od 1 lutego do 31 sierpnia. By³o to krytykowane zarówno przez ornitologów jak te czêœæ leœników. Termin 1 lutego dla niektórych gatunków np. bielika by³ zbyt póÿny, a dla innych (np. kraska, kulon) zdecydowanie za wczesny. Wprowadzenie zró nicowanych terminów ochronnych np. od 1 stycznia (bielik, puchacz, sokó³ wêdrowny), od 1 lutego Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 41

(cietrzew, g³uszec), od 1 marca (orlik grubodzioby i krzykliwy, kulon, gado er, ó³w b³otny, orze³ek w³ochaty, kania ruda i czarna), od 15 marca (bocian czarny), od 1 kwietnia (kraska) i od 1 maja (w¹ Eskulapa) z pewnoœci¹ by³o korzystne dla chronionych gatunków zwierz¹t, ale równie dla leœników, gdy w przypadku najliczniejszych gatunków mogli prowadziæ prace w strefach ochrony czêœciowej (np. orlika krzykliwego i bociana czarnego) przez ca³y styczeñ i luty, a do 14 marca. Ró ne by³y te terminy koñcz¹ce okres obowi¹zywania zakazów. Wczesne gatunki koñczy³y okres ochronny 31 lipca, a póÿne 31 sierpnia (wyj¹tkowo 30 wrzeœnia). Wielkoœæ strefy ochrony czêœciowej dla wszystkich 18 gatunków wynosi³a maksymalnie m. Przyjêcie tego typu rozwi¹zañ nios³o te pewne zagro enia, których nie by³o w poprzednim rozporz¹dzeniu. Przyroda jest zbyt bogata by móc przewidzieæ i zapisaæ jêzykiem prawniczym wszystkie mo liwe przypadki. W poprzednim rozporz¹dzeniu obowi¹zywa³ jeden okres ochronny identyczny dla wszystkich gatunków. Mo na by³o tak zaplanowaæ niezbêdne do wykonania prace w strefach czêœciowych, by zakoñczyæ je do dnia 31 stycznia. W nowym rozporz¹dzeniu mo na by³o te prace wykonywaæ d³u ej, a do koñca lutego (gatunki póÿne), a niekiedy trzeba by³o zakoñczyæ je ju w grudniu (gatunki wczesne). Du e gatunki ptaków, szponiastych i sów w szczególnoœci, bardzo chêtnie zajmuj¹ istniej¹ce gniazda innych ptaków. Ornitolodzy znaj¹ szereg przypadków, gdy np. bielik lub puchacz (gatunki wczesne) zajê³y gniazdo bociana czarnego - gatunku póÿnego. Takich zdarzeñ ani leœnik, ani ornitolog nie jest wstanie przewidzieæ, i st¹d niektóre niezbêdne prace zaplanowane du o wczeœniej na styczeñ/luty przysz³ego roku, nie bêd¹ mog³y byæ wykonane z uwagi na lêg bielika czy puchacza ju w styczniu. Mo na wiêc niechc¹cy sp³oszyæ przebywaj¹cego ju przy gnieÿdzie ptaka. Takie zró nicowanie terminów obowi¹zywania zakazów prac w strefach zmusza administracjê leœn¹ do monitorowania wszystkich gatunków strefowych i to ju na pocz¹tku sezonu lêgowego. W nawale ró nych innych obowi¹zków kontrole takie mog¹ byæ dokonywane pobie nie i czêsto mo e dochodziæ do pomy³ek. W Lasach Pañstwowych pracuje te niewystarczaj¹ca liczba osób o kwalifikacjach ornitologicznych. Równie wojewódzcy konserwatorzy przyrody nie posiadaj¹ odpowiednich œrodków, by takie kontrole prowadziæ. W tej dziedzinie konieczne jest nawi¹zanie œcis³ej wspó³pracy z ornitologami, g³ównie cz³onkami KOO. W wielu miejscach taka wspó³praca jest nawi¹zana, odby³o siê wiele szkoleñ dla leœników. W sytuacjach w¹tpliwych lepiej zaniechaæ prowadzenia prac, ni mimowolnie przyczyniæ siê do strat. Obecnie obowi¹zuj¹cym aktem prawnym jest rozporz¹dzenie ministra œrodowiska z dnia 28 wrzeœnia 2004 r. w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych zwierz¹t objêtych ochron¹ (Dz. U. Nr 220 poz. 2237). Wprowadzono w nim pojêcia strefa ochrony ca³orocznej oraz strefa ochrony okresowej odpowiadaj¹ce dawnym pojêciom strefy œcis³ej i strefy czêœciowej. Liczba gatunków szponiastych objêtych t¹ form¹ ochrony nie uleg³a zmianie, zachowano te okresowy termin ochrony (gatunki wczesne i póÿne ), co umo liwia prowadzenie prac leœnych w strefach ochrony okresowej. Pozosta³y bez zmian równie wielkoœci obu stref. Skreœlono z listy 42 20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

gatunków strefowych kulona, a dodano kilka gatunków ssaków i po jednym gatunku gada (gniewosza) i wa ki (iglica ma³a). Na podkreœlenie zas³uguje fakt, e wszystkie gatunki strefowe (poza krask¹) zakwalifikowano do specjalnej kategorii zwierz¹t szczególnie chronionych, których ochrona ma pierwszeñstwo przed racjonaln¹ gospodark¹ roln¹, leœn¹ lub ryback¹, je eli technologia prac uniemo liwia przestrzeganie zakazów. Ustawodawca uzna³ te, e niektóre gatunki wymagaj¹ czynnej ochrony. Wœród nich znajdujê siê: orze³ przedni, orlik grubodzioby, orze³ek, gado er, sokó³ wêdrowny, rybo³ów oraz z pozosta³ych gatunków strefowych: szlachar, œlepowron, bocian czarny, cietrzew, g³uszec, puchacz, kraska, ó³w b³otny, w¹ Eskulapa i gniewosz plamisty. Wœród sposobów ochrony wymieniono ustanawianie stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania oraz - co jest novum - budowê sztucznych miejsc lêgowych, czyli np. platform. Wykaz gatunków objêtych ochron¹ strefow¹, wielkoœci stref oraz terminy obowi¹zywania zakazów w tych strefach przedstawiono w tabelach 3 i 3a. Dziêki wysi³kom cz³onków Komitetu Ochrony Or³ów wspó³pracuj¹cych z wojewódzkimi konserwatorami przyrody powo³ano w Polsce od tego czasu 2830 stref ochronnych (inf. DGLP 2004). ¹czny obszar wszystkich stref ochrony œcis³ej wynosi 33 501 ha, a obszar stref ochrony czêœciowej to 138 304 ha (tabela 4). W opinii wielu nadleœniczych, wojewódzkich konserwatorów przyrody i ornitologów dokumentacja dotycz¹ca stref wymaga uporz¹dkowania. Sporo stref utworzonych w latach 80. i 90. jest nadal utrzymywanych, choæ od dawna nie ma tam ptaków. Jeszcze wiêcej stref wymaga korekt z uwagi na powstanie nowych gniazd w pobli u, a istniej¹ce granice nie zawsze zapewniaj¹ w³aœciw¹ ochronê. Nie jest te uregulowany sposób odwo³ywania stref przez wojewodów. W czêœci województw przyjêto zasadê, e strefa jest utrzymywana tak d³ugo, jak istnieje gniazdo, a w przypadku jego braku nastêpuje likwidacja strefy, jeœli w ci¹gu trzech sezonów ptaki doñ nie powróc¹. Oczywiœcie ze stosownym wnioskiem musi wyst¹piæ zainteresowane nadleœnictwo. W ministerialnej instrukcji z 1997 r. (Instrukcja wyznaczania i ochrony stanowisk zwierz¹t - gatunków zagro onych wyginiêciem) wskazano, e likwidacjê strefy przeprowadza wojewoda po wnikliwym rozpatrzeniu danej sytuacji i konsultacji ze specjalistami. Bez w¹tpienia KOO mo na uznaæ za organizacjê skupiaj¹c¹ takowych specjalistów. Deklarujemy gotowoœæ do wspó³pracy ze wszystkimi nadleœnictwami i konserwatorami przyrody. Wprowadzenie przed 20 laty ochrony strefowej z pewnoœci¹ przyczyni³o siê do wzrostu liczebnoœci bielików i innych gatunków ptaków drapie nych. Systematyczna - aczkolwiek wymagaj¹ca prze³amywania wielu oporów - wspó³praca leœników i ornitologów spowodowa³a, i tworzenie nowych stref nie budzi ju dziœ wiêkszych emocji i jest w miarê powszechnie akceptowane przez leœników. Przypadki wykonywania zabronionych prac lub wykonywanie zabiegów gospodarczych poza wyznaczonymi terminami zdarzaj¹ siê coraz rzadziej i nie rzutuj¹ na stan populacji. Systematycznie spada liczba naruszeñ przepisów ochrony z 20% w r. 1993, 10% w 1998 r. do zaledwie 2,7% w 2001 r. Sprawcami naruszeñ przepisów byli równie Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 43

Tabela 3. Gatunki ptaków (szponiaste, sowy) objête ochron¹ strefow¹ i kategorie ich zagro eñ Table 3. Bird species under zone protection and their threat categories. (1) Species, (2) Strict zone radius, (3) Partial zone radius, (4) Protection period in partial zone, (5) Number of pairs in Poland, (6) Threat category according to the Polish Red Data Book Gatunek (1) Strefa ochrony œcis³ej (2) [m] Strefa ochrony czêœciowej (3) [m] Terminy ochrony w strefach czêœciowych (4) Liczba par w Polsce Kategoria zagro enia PCzKZ (5) (6) Kania czarna Milvus migrans 100 1.03-31.08 300-400 NT Kania ruda Milvus milvus 100 1.03-31.08 650-700 NT Bielik Haliaeetus albicilla 200 1.01-31.07 700 LC Gado er Circaetus gallicus 200 1.03-30.09 10-15 CR Orlik krzykliwy Aquila pomarina 100 1.03-31.08 1800-2000 LC Orlik grubodzioby Aquila clanga 200 1.03-31.08 15-20 CR Orze³ przedni Aquila chrysaetos 200 1.01-31.07 35-40 EN Orze³ek Hieraaetus pennatus 100 1.02-31.08 5-10 CR Rybo³ów Pandion haliaetus 200 1.03-31.08 70-75 (50) VU Sokó³ wêdrowny Falco peregrinus 200 1.01-31.07 3-8 (20?) CR Raróg Falco cherrug 200 1.01-31.07 1 Puchacz Bubo bubo 200 1.01-31.07 ca 270 NT *Kategorie zagro eñ wg Polska Czerwona Ksiêga Zwierz¹t (PCzKZ) (2001) - opisy uproszczone: CR (Critically Endangered) - gatunki skrajnie zagro one, EN (Endangered) - gatunki silnie zagro ome, VU (Vulnerable) gatunki nara one na wyginiêcie, NT (Near Threatened) gatunki bliskie zagro enia, LC (Least Concern) gatunki niewykazuj¹ce na razie regresu populacyjnego 44 20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

Tabela 3a. Pozosta³e gatunki ptaków objête ochron¹ strefow¹ i kategorie ich zagro eñ Table 3a. Other bird species under zone protection and their threat categories. (1) Species, (2) Strict zone radius, (3) Partial zone radius, (4) Protection period in partial zone, (5) Number of pairs in Poland, (6) Threat category according to the Polish Red Data Book, (7) Breeding Colony, (8) Forested island, (9) Lek, (10) Tree with hollow Gatunek (1) Œlepowron Nycticorax nycticorax Bocian czarny Ciconia nigra Strefa ochrony œcis³ej (2) [m] kolonia lêgowa (7) 100 Strefa ochrony czêœciowej (3) [m] Terminy ochrony w strefach czêœciowych (4) 15.03-31.08 Kategoria Liczba par zagro enia w Polsce PCzKZ (5) (6) 520 (10-15 kolonii) 1100-1200 LC brak Szlachar Mergus serrator zalesiona wyspa (8) 15 EN G³uszec Tetrao urogallus tokowisko (9) 1.02-31.05 550-750 EN Cietrzew Tetrao tetrix tokowisko (9) 1.02-31.05 2000-2 osobników CR Kraska Coracias garrulus drzewo z dziupl¹ (10) 1.04-31.08 110-130 CR z³odzieje drewna oraz obserwatorzy ptaków, turyœci, myœliwi, rolnicy, drogowcy, wêdkarze, pracownicy PAN (Raport KOO 1999, 2001, 2002). Spadek liczby naruszeñ przepisów uznaæ mo na za jedno z najwa niejszych wspólnych osi¹gniêæ leœników i ornitologów. Wskazuje to jak bez du ych nak³adów finansowych, g³ównie poprzez wspó³pracê i edukacjê, mo na osi¹gn¹æ znacz¹cy efekt ekologiczny. Niezwykle pomocne w tym by³o przekazanie do wszystkich nadleœnictw w kraju materia³ów edukacyjnych KOO w postaci 8 kolorowych plakatów i broszur o ³¹cznym nak³adzie odpowiednio 77 000 i 54 600 (KOO 2004). Szczególnym powodzeniem cieszy³y siê pomoce dydaktyczne dla nauczycieli Ptaki drapie ne. Scenariusze zajêæ lekcyjnych (Anderwald et al. 2002). Trafi³y one tysiêcy szkó³ w ca³ym kraju i do niektórych nadleœnictw. ¹czny ich nak³ad wyniós³ 15 000 sztuk. W okresie obowi¹zywania ochrony strefowej nast¹pi³ znaczny wzrost liczby par lêgowych niektórych gatunków ptaków, szczególnie bielika, kani rudej, puchacza oraz w mniejszym stopniu rybo³owa. Trudno jednoznacznie stwierdziæ, e sta³o siê to za przyczyn¹ tej formy ochrony. Skumulowa³o siê bowiem w tym czasie kilka czynników, takich jak: zakaz stosowania w ca³ej Europie DDT, wzrost œwiadomoœci ekologicznej, zmniejszenie nielegalnego odstrza³u ptaków drapie nych. Ostatnio Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 45

Tabela 4. Liczba i wielkoœæ stref ochronnych w Lasach Pañstwowych* Table 4. Number and area of protection zones in the State Forests* (1) Forest Regional Directorate, (2) Total, (3) Strict zone, (4) Partial zone, (5) Forest, (6) Open, (7) Number of nests, (8) Total, (9) Occupied L.p. RDLP (1) ogó³em w tym powierzchnia: liczba gniazd (szt) (7) (2) Liczba stref (szt) Powierzchnia (ha) stref œcis³ych (3) stref czêœciowych (3) leœna (5) nieleœna (6) (ha) ogó³em (2) w tym zasiedlone (8) 1. Bia³ystok 327 1378 29467 306 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Gdañsk Katowice Kraków Krosno Lublin ódÿ Olsztyn Pi³a Poznañ Radom Szczecin Szczecinek 31282 58 3132 64 4444 41 3015 149 11702 297 20572 36 2746 650 29552 56 2573 231 6310 78 5117 417 20131 109 29904 737 2395 1166 3278 196 2819 1333 10369 1358 16214 444 2303 7230 22322 726 1847 2342 3968 1106 4011 4454 15677 1477 1815 2403 729 4377 66 3014 1 11702 0 19872 700 2632 114 27033 2519 2400 173 6028 282 4822 294 19102 1029 5864 306 70 44 64 34 41 18 108 106 265 199 36 20 781 426 70 55 231 156 66 48 418 259 110 6255 4778 390 80 46 20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

L.p. RDLP (1) ogó³em w tym powierzchnia: liczba gniazd (szt) (7) (2) Liczba stref (szt) Powierzchnia (ha) stref œcis³ych (3) stref czêœciowych (3) leœna (5) nieleœna (6) (ha) ogó³em (2) w tym zasiedlone (8) 14. Toruñ 87 660 4344 91 15. 16. 17. Warszawa Wroc³aw Zielona Góra Razem Udzia³ [%] * wg stanu na 31.12.2004 za DGLP 4565 44 2704 133 17421 53 3277 2830 174798 2,3 opublikowane wyniki prac Komitetu Ochrony Or³ów (Adamski et al. 1999) jednoznacznie wskazuj¹ na wzrost liczebnoœci niektórych gatunków objêtych ochron¹ strefow¹ (tab. 2). Nie oznacza to, e podane liczby s¹ to same z liczb¹ stref ochronnych. Nadal znaczna czêœæ krajowych populacji nie korzysta z tej formy ochrony. Obecnie strefy funkcjonuj¹ wokó³ prawie wszystkich gniazd rybo³owa, orlika grubodziobego i wiêkszoœci gniazd bielika oraz or³a przedniego. Ochron¹ strefow¹ objêto tylko niewielk¹ czêœæ gniazd obu kañ, a to g³ównie poza centrum ich area³u wystêpowania, jakim jest Pomorze Zachodnie. Szczegó³y przedstawiono w tabeli 5. Z danych wynika, e ochron¹ strefow¹ objêto dotychczas zaledwie 50,7% krajowej populacji ptaków wymienionych w rozporz¹dzeniu ministra (tab. 6). Ochrona pozosta³ych 49,3% to cel na najbli sze lata. Nie sposób go bêdzie osi¹gn¹æ bez aktywnej pomocy polskich leœników. Wyliczenie przestawione w tab. 7 zawiera wartoœci szacunkowe. Nale y pamiêtaæ, e w obrêb stref wchodz¹ równie bagna, ³¹ki, torfowiska, nieu ytki, wody. Oprócz tego szereg ptaków gniazduje na obszarach ju objêtych jak¹œ form¹ ochrony np. drzewostanach wodochronnych, rezerwatach przyrody lub na zalesionych wyspach, gdzie z regu³y nie prowadzi siê planowej gospodarki leœnej. Oddzielnym problemem jest fakt bardzo nierównomiernego wystêpowania chronionych gatunków. Spoœród gatunków strefowych tylko bocian czarny wystêpuje w ca³ym kraju. Pozosta³e s¹ 3912 262 2442 7864 9557 768 2508 33501 138304 0,43 1,83 222 2612 92 133 17421 3214 62 149019 25909 Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 47 2,08 56 44 22 142 137 52 21 2895 1987

Tabela 5. Stan zbadania wielkoœci populacji leœnych gatunków ptaków strefowych Table 5. State of knowledge about population size of forest zone-protected birds. (1) Species, (2) Estimated number of pairs, (3) Estimated number of nests, (4) Number of known nests 1993-2004, (5) Number of known sites 1993-2004 Gatunek (1) Bielik Haliaeetus albicilla Szacunkowa liczba par (2) Szacunkowa liczba gniazd (3) Liczba gniazd - stan zbadania 1993-2004** (4) Liczba stanowisk 1993-2004** (5) 700 1400 569 662 Rybo³ów Pandion haliaetus 50 75 92 223 *** Orze³ przedni Aquila chrysaetos 35 50 22 56 Orlik grubodzioby Aquila clanga 20 30 18 23 Orlik krzykliwy Aquila pomarina 1900 2850 925 1271 Kania ruda Milvus milvus 700 1400 162 285 Kania czarna Milvus migrans 400 800 118 195 Puchacz Bubo bubo 300 400 24 98 Bocian czarny Ciconia nigra 1200 2400? (761*)? (761*) Razem 5305 9405 2691 3574 Stan zbadania [%] 50,7 38,0 * za Informacja o stanie lasów w 1998 r. ** za Komitet Ochrony Or³ów *** w tym platformy lêgowe rozmieszczone nierównomiernie. W zwi¹zku z tym niektóre nadleœnictwa posiadaj¹ po kilkadziesi¹t stref, a nawet oko³o 70 (Nadl. Susz, RDLP Olsztyn). Natomiast znaczna liczba nadleœnictw w centralnej i zachodniej czêœci kraju posiada co najwy ej po 1-3, co w aden sposób nie mo e stanowiæ utrudnienia w organizacji prac leœnych. Strefy s¹ ustanawiane przez wojewodów w sposób indywidualny dla poszczególnych gatunków z uwzglêdnieniem lokalnych uwarunkowañ. Najwiêksze strefy œcis³e w 48 20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE