redakcja naukowa Wanda Sułkowska monografie Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne. Wybrane zagadnienia ekonomiczne Warszawa 2011
Spis treści Wstęp... 9 CZĘŚĆ I ZARZĄDZANIE RYZYKIEM... 11 Ryzyko katastroficzne jako przedmiot regulacji w ustawodawstwie polskim... 13 Dr Marzena Bac Aplikacja instrumentów alternatywnego finansowania ryzyka (ARF) nowy wymiar retencji ryzyka w przedsiębiorstwie... 25 Dr Monika Wieczorek-Kosmala Zarządzanie ryzykiem w kontroli zarządczej jednostek samorządu terytorialnego... 37 Prof. UG dr hab. Maria Jastrzębska, Dr Krzysztof Łyskawa Dr Marietta Janowicz-Lomott Ubezpieczenie jako instrument zmniejszający ryzyko w procesie zarządzania nieruchomościami... 51 Mgr Maria Wąsewicz CZĘŚĆ II UBEZPIECZENIA MAJĄTKOWE... 63 Determinanty zakupu ubezpieczeń majątkowych przez indywidualnych klientów... 65 Dr Beata Nowotarska-Romaniak, Dr Helena Ogrodnik Ryzyko w ubezpieczeniach komunikacyjnych wybrane problemy... 75 Prof. dr hab. Wanda Ronka-Chmielowiec, Dr Patrycja Kowalczyk-Rólczyńska
6 Spis treści Ubezpieczenie ryzyka atomowego w świetle zmian w unormowaniach odpowiedzialności cywilnej za szkodę jądrową w Polsce... 95 Dr Grzegorz Strupczewski, Mgr Tomasz Jedynak Wykorzystanie produktów ubezpieczeniowych do zabezpieczenia wierzytelności banku z tytułu odwróconego kredytu hipotecznego... 123 Mgr Maciej Cycoń CZĘŚĆ III UBEZPIECZENIA ZDROWOTNE... 139 Analiza rynków prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych w krajach europejskich... 141 Dr Marta Borda Analiza projektu ustawy o dodatkowym ubezpieczeniu zdrowotnym... 153 Dr Grażyna Sordyl, Dr Joanna Niżnik Zastosowanie rachunku rent pewnych do kalkulacji wartości obecnej kosztów długoterminowej opieki zdrowotnej w Polsce... 165 Mgr Daria Korytkowska CZĘŚĆ IV SYSTEMY EMERYTALNE... 181 Metoda ubezpieczeniowa w zarządzaniu ryzykiem starości... 183 Dr Jarosław Poteraj Zarządzanie działalnością inwestycyjną funduszy emerytalnych w świetle koncepcji ALM... 197 Prof. SSW dr hab. Teresa Czerwińska Czynniki wzrostu deficytu Funduszu Ubezpieczeń Społecznych po 1998 roku... 219 Dr Kamila Bielawska System emerytalny w Argentynie... 233 Dr inż. Robert Lisowski CZĘŚĆ V RYNEK UBEZPIECZEŃ OGÓLNE ZAGADNIENIA... 247 Wybrane aspekty funkcjonowania europejskich rynków ubezpieczeniowych... 249 Dr Sylwia Bożek
Spis treści 7 Potencjał rynków ubezpieczeniowych krajów Europy Wschodniej... 261 Dr inż. Ryszard Pukała Państwo a system informacyjny nadzoru ubezpieczeniowego... 271 Dr Robert Kurek Rozwój ubezpieczeń w Polsce na tle wybranych krajów Europy... 283 Dr Renata Pajewska-Kwaśny, Dr inż. Adam Śliwiński Wyniki działalności reasekuracyjnej ubezpieczycieli w Polsce... 301 Dr hab. Krystyna Ciuman Determinanty współpracy agenta ubezpieczeniowego z zakładami ubezpieczeń (na podstawie wyników badań)... 311 Dr Jarosław W. Przybytniowski Czynniki wpływające na decyzję ubezpieczonego o kontynuowaniu indywidualnej umowy ubezpieczenia na życie... 325 Dr Kinga Stęplewska Gospodarka finansowa towarzystw ubezpieczeń wzajemnych w Polsce w świetle postanowień statutowych... 339 Dr Maria Płonka
Wstęp Ostatnią dekadę XX wieku i pierwszą XXI wieku cechuje szybki ilościowy i jakościowy rozwój rynków ubezpieczeń, będący głównie konsekwencją transformacji całej gospodarki, a przede wszystkim nadrabiania kilkudziesięcioletnich opóźnień, które ujawniły się w sposób szczególny po urynkowieniu i otwarciu sektora ubezpieczeń gospodarczych dla zagranicznych inwestorów. W wyniku intensyfikacji przemian, jak również dzięki przystąpieniu Polski w maju 2004 roku wraz z dziesięcioma innymi krajami do UE, polski rynek ubezpieczeń wszedł w kolejną fazę rozwoju, w której dominują procesy dostosowawcze oraz zjawiska i tendencje charakterystyczne dla wysoko rozwiniętych rynków ubezpieczeń. Analiza związanych z tym zagadnień wymaga dokładniejszego niż wcześniej podejścia, spojrzenia wielokierunkowego i uwzględnienia procesów globalizacyjnych. Głównym celem oddawanej do rąk Czytelnika monografii jest ukazanie problematyki ubezpieczeniowej w tej szerokiej perspektywie, uwzględniającej wszystkie obszary rynku od ogólnego problemu zarządzania ryzykiem, poprzez szczegółowe zagadnienia dotyczące ubezpieczeń majątkowych, życiowych i chorobowych, a szczególnie zdrowotnych, do rosnącego znaczenia i zakresu ubezpieczeń emerytalnych. Niniejsze opracowanie ze względu na szeroki zakres problematyki obejmuje jedynie wybrane ekonomiczne aspekty działalności ubezpieczeniowej, a zagadnieniom prawnym ubezpieczeń poświęcona została część druga publikacji. Składające się na poniższą publikację teksty to wynik badań autorów z wielu środowisk naukowych, których celem była analiza i ocena obserwowanych procesów zmian. Rezultaty ich prac, wnioski, prognozy i sugerowane kierunki dalszych badań poddano żywej dyskusji w czasie obrad I Krakowskiej Międzynarodowej Konferencji
10 Wstęp Naukowej Ubezpieczenia w państwach europejskich. Zagadnienia ekonomiczno-prawne zorganizowanej w dniach 24 25 listopada 2011 roku przez Katedrę Prawa oraz Katedrę Ubezpieczeń Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Wyrażam przekonanie, że wspólny wysiłek ekonomistów i prawników zajmujących się problematyką ubezpieczeń przyczynił się do wzajemnego wzbogacenia strony merytorycznej publikowanych prac, mam również nadzieję, że ten rodzaj konferencji stanie się stałym elementem kalendarza cyklicznych spotkań krajowego, a z upływem czasu być może również międzynarodowego środowiska ubezpieczeniowego. Wanda Sułkowska
Część I Zarządzanie ryzykiem
Ryzyk o katastroficzne jako przedmiot regulacji w ustawodawstwie polskim Dr Marzena Bac* 1. Wprowadzenie Ryzyko katastroficzne jest pojęciem stosunkowo nowym, niestanowiącym zbyt często przedmiotu badań, aczkolwiek ze względu na częste występowanie zdarzeń mających cechy katastrof, coraz bardziej popularnym i powszechnym. Szczególnie druga połowa XX wieku i wiek obecny obfitują w wydarzenia tego typu, a ich skutki dzięki powszechności mediów są widoczne na całym świecie, także w rejonach niedotkniętych w danym czasie relacjonowaną katastrofą 1. Ryzyko katastroficzne wiąże się ze zdarzeniem nacechowanym katastrofizmem, fatalnym w skutkach, zapowiadającym nieuchronną katastrofę 2, a katastrofa wynika z połączenia zagrożeń (niebezpieczeństw) i warunków wyznaczających podatność na zagrożenie (czyli hazardu) oraz niewystarczających możliwości i działań redukujących potencjalnie negatywne konsekwencje ryzyka. Za ryzyko katastroficzne można zatem uznać jednoczesne występowanie dwóch czynników: zagrożenia i podatności 3. Zachodzi ono tylko wtedy, gdy pojawia się podatność na zagrożenie ekstremalnym zdarzeniem (np. powódź, trzęsienie ziemi czy atak terrorystyczny). * MWSE w Tarnowie, Katedra Nieruchomości i Ubezpieczeń. 1 Druga połowa XX w. przyniosła 234 wielkich katastrof, 1,4 mln ofiar, 960 mld USD strat ekonomicznych oraz 141 mld USD ubezpieczeniowych. Zob.: M. Bac, Zarządzanie ryzykiem katastroficznym w nieruchomościach. Rozwiązania ubezpieczeniowe w Polsce i na świecie, TNOiK, Toruń 2009, s. 71. 2 Na podstwie definicji: Katastrofa, Katastrofizm, Katastroficzny, [w:] W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983, s. 212; Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo PWN, http://sjp.pwn.pl/haslo. php?id=2563181 (dostęp 1 maja 2011). 3 Katastrophenvorsorge-Arbeitskonzept, red. B. Hoffmann, Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit (GTZ), Eschborn 2002, s. 18.
14 I. Zarządzanie ryzykiem Takie ryzyko realizuje się także w Polsce, która jako że panuje w niej klimat umiarkowany przejściowy, często dotykana jest katastrofami mającymi swoje źródło w siłach natury. Główne zagrożenia tego rodzaju dla Polski to powodzie, osuwiska, silne wiatry huraganowe i trąby powietrzne (orkany), susze i gradobicia, jak również pożary, które dotyczą głównie lasów (83% ich zasobów w Polsce jest wystawionych na ogień, tj. zagrożonych pożarem). Wśród zdarzeń antropogenicznych, za które odpowiada człowiek, wyróżnić należy katastrofy budowlane, ekologiczne, skażenia chemiczne, radiologiczne, a także pożary i katastrofy komunikacyjne (wypadki drogowe, lotnicze, kolejowe i na obszarach wodnych). Skutki zdarzeń katastroficznych zagrażają życiu i działalności ludzi i w obecnych czasach częściej niż dawniej powodują tragiczne następstwa w postaci śmierci części populacji z dotkniętego obszaru i zniszczenia majątku trwałego, infrastruktury technicznej i społecznej. Wynika to ze wzrostu zaludnienia na obszarach wystawionych na ryzyko (tereny zalewowe, wybrzeża morskie i rzeczne, pasy gradowe, stoki górskie itp.) i silnej koncentracji ludności oraz wartości na tych obszarach, co związane jest z poprawą standardu życia (bogate wyposażenie domów i mieszkań, nowoczesne technologie i materiały wykończeniowe) oraz gęstości ubezpieczeniowej 4. W konsekwencji straty katastroficzne stanowią duże obciążenia dla budżetu kraju i społeczeństwa, a odbudowa po katastrofie nabiera priorytetowego znaczenia. Właśnie dlatego także w Polsce obserwuje się większe zainteresowane polityków, działaczy społecznych i naukowców rozwiązaniem wspomnianych problemów. Celem artykułu jest wykazanie, że ryzyko katastroficzne stanowi przedmiot regulacji w ustawodawstwie polskim. Dla osiągnięcia tego celu dokonano przeglądu aktów prawnych w Polsce zawierających podstawową terminologię oraz sposoby zarządzania i kompensowania strat powstałych w wyniku realizacji tego ryzyka. 4 Gęstość ubezpieczeniowa to parametr pozwalający ocenić rozwój rynku ubezpieczeniowego na podstawie składki przypisanej brutto przeliczonej na jednego mieszkańca danego kraju (wskaźnik gęstości).
Ryzyko katastroficzne jako przedmiot regulacji w ustawodawstwie... 15 2. Regulacje prawne związane z ryzykiem katastroficznym W polskim prawie podstawowe pojęcia związane z ryzykiem katastroficznym definiuje ustawa o stanie klęski żywiołowej 5. Artykuł 3 tego aktu prawnego wyjaśnia znaczenie katastrofy naturalnej, klęski żywiołowej oraz awarii technicznej. Zdarzenia związane z działaniem sił natury, określone jako katastrofy naturalne, obejmują w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz na jeziorach i w zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi, jak też działanie innego żywiołu. Gwałtowne, nieprzewidziane zniszczenia i uszkodzenia elementów majątku trwałego, a dokładnie obiektów budowlanych, urządzeń technicznych i ich systemów, skutkujące przerwą użytkową lub utratą swych właściwości określono w ustawie mianem awarii technicznej. Zarówno katastrofy naturalne, jak i awarie techniczne mogą nosić znamiona klęski żywiołowej, jeśli ich następstwa zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób czy mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko z zastosowaniem nadzwyczajnych środków i pomocy różnych organów, instytucji i specjalistycznych służb (formacji) działających pod jednolitym kierownictwem. Zdarzenia wywołane terroryzmem także mieszczą się w zakresie analizowanych pojęć 6. Przywołana ustawa wyznacza terminologię z analizowanego zakresu, ale przede wszystkim określa, w jakich okolicznościach związanych ze zdarzeniami katastroficznymi można poprzez ogłoszenie stanu klęski żywiołowej zintensyfikować interwencję władzy publicznej i ograniczyć wolność i prawa człowieka w tym czasie. Szczegółowe definicje większości zdarzeń objętych wspólnym mianem katastrof naturalnych zapisane są w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych, w której przewiduje się między innymi obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia budynków rolniczych od 5 Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 roku o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2002 r. Nr 62, poz. 558 z późn. zm.). 6 Ibidem, art. 3.