Przedsięwzięcie dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku

Ocena stanu zachowania populacji wilków i rysi na terenie województwa podlaskiego dokonana na podstawie tropień zimowych, danych ankietowych oraz analiz genetycznych WWF Polska Warszawa 2015

Przedsięwzięcie dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku Instytucje które przyczyniły się do powstania niniejszego raportu: Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku Fundacja WWF Polska Uniwersytet w Białymstoku Instytut Biologii Wigierski Park Narodowy Biebrzański Park Narodowy

Od Koordynatora Projektu Z inicjatywy Fundacji WWF Polska w 2013 r. przeprowadzone były zimowe tropienia wilków i rysi w dużych kompleksach leśnych w województwie podlaskim. Podobne tropienia objęły w tamtym okresie znaczną część woj. warmińsko-mazurskiego i były realizowane m.in. w ramach innego projektu WWF Polska (pn. Aktywna ochrona populacji nizinnej rysia w Polsce POIS.05.01.00-00-341/10). Była to pierwsza zsynchronizowana inwentaryzacja przeprowadzona na tak dużym obszarze od wielu lat. Zimowe tropienia są bardzo efektywną metodą inwentaryzacji wilków, zwłaszcza gdy przy optymalnych warunkach pogodowych, zostaną przeprowadzone co najmniej 2-krtotnie. Odmiennie wygląda sytuacja w odniesieniu do rysia, który jest gatunkiem mniej ruchliwym i prowadzącym samotniczy, bardziej skryty, tryb życia. Stąd też dużo trudniej zidentyfikować obecność tego drapieżnika w terenie, a szacunki jego liczebności mogą być zaniżane. W celu lepszej oceny sytuacji populacji rysi w województwie podlaskim, bytującej na skraju naturalnego zasięgu występowania gatunku, w 2015 r. postanowiono zimowe tropienia rysi wzbogacić o analizy genetyczne próbek włosów rysi zebranych w Puszczy Augustowskiej i Puszczy Knyszyńskiej oraz zebranie dodatkowych informacji nt. występowania w tych drapieżników w terenie (m.in. na podstawie ankiet monitoringowych). Działania te podjęto we współpracy z partnerami. Ciężar zbierania danych wzięły na siebie głównie służby terenowe nadleśnictw położonych na obszarze Puszczy Augustowskiej (Augustów, Płaska, Głęboki Bród, Szczebra, Pomorze, Suwałki) i Wigierskiego Parku Narodowego i dalej na południe Nadleśnictwo Rajgród (łącznik między P. Augustowską i Doliną Biebrzy) oraz Biebrzański Park Narodowy i dalej na południowy wschód w Puszczy Knyszyńskiej, nadleśnictwa: Knyszyn, Czarna Białostocka, Dojlidy, Supraśl, Krynki, Waliły i Żednia. W Puszczy Białowieskiej zimowe tropienia wilków i rysi, obsługę sieci fot-pułapek oraz opracowanie danych przeprowadzili pracownicy Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży. Próbki do analiz genetycznych były zebrane na terenie 5 nadleśnictw (w P. Augustowskiej i P. Knyszyńskiej), a same analizy genetyczne oraz ich interpretacje przeprowadzili specjaliści z Instytutu Biologii Uniwersytetu w Białymstoku. Działania w niniejszym projekcie były współfinansowane przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW) w Białymstoku i Fundację WWF Polska, a na terenie Puszczy Białowieskiej realizowane w ramach działań statutowych IBS PAN w Białowieży. Niniejsze raporty powstały dzięki zbiorowemu wysiłkowi wielu osób zbierających dane i informacje w terenie oraz prowadzących analizy i opracowujących wyniki 3

w zaciszu laboratoriów i gabinetów. Wszystkim uczestnikom tego przedsięwzięcia, których lista jest długa należą się bardzo duże podziękowania. W tym miejscu jednakże należy wspomnieć o koordynatorach terenowych zimowych tropień w poszczególnych jednostkach. Bez ich sprawności organizacyjnej i zaangażowania tropienia prowadzone w szybko zmieniających się, często kapryśnych, warunkach pogodowych nie były by możliwe. Szczególne podziękowania Koordynator Projektu, chciałby wyrazić Dyrektorowi RDLP Białystok Panu Ryszardowi Ziemblickiemu oraz Zastępcy Dyrektora RDLP Białystok Panu Markowi Masłowskiemu za aktywne wsparcie idei oceny stanu zachowania populacji wilków i rysi na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku. To już kolejny sezon wspólnych działań i należy mieć nadzieję, że nie ostatni. Za życzliwą pomoc w rozwiązywaniu problemów oraz efektywną współpracę podziękowania składam również Naczelnikowi Wydziału Ochrony Ekosystemów (RDLP Białystok) Panu Krzysztofowi Oniszczukowi oraz Pani Barbarze Gołowacz Starszemu Specjaliście z tegoż wydziału. Stefan Jakimiuk Koordynator Projektu Fundacja WWF Polska 4

Raport z inwentaryzacji wilków i rysi metodą tropień zimowych oraz ocena stanu zachowania populacji tych gatunków w Puszczy Augustowskiej, Knyszyńskiej i okolicach w sezonie 2014/2015 Tomasz Borowik Krzysztof Schmidt Instytut Biologii Ssaków PAN, Białowieża 5

Metodyka Inwentaryzację wilka i rysia w województwie podlaskim przeprowadzono w trzech dużych kompleksach leśnych Puszczy Augustowskiej, Knyszyńskiej i Białowieskiej. Dodatkowo tropienia wykonano w mniejszych kompleksach leśnych zlokalizowanych w pobliżu Puszczy Augustowskiej i Knyszyńskiej oraz Biebrzańskiego Parku Narodowego. Liczenia drapieżników oparto na metodzie opracowanej w ramach programu Ogólnopolskiej inwentaryzacji wilków i rysi w nadleśnictwach i parkach narodowych przez Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży. W pracach terenowych brali udział pracownicy nadleśnictw RDLP Białystok, Wigierskiego Parku Narodowego, Biebrzańskiego Parku Narodowego, Białowieskiego Parku Narodowego oraz Instytutu Biologii Ssaków PAN. Inwentaryzacje przeprowadzono w następujących terminach: 1) Puszcza Augustowska: 10 lutego i 05 marca 2015 r., 2) Puszcza Knyszyńska: 11 lutego i 06 marca 2015 r., 3) Puszcza Białowieska: 11 lutego 2015 r., 4) Nadleśnictwo Rajgród: 09 i 10 lutego 2015r., 5) Biebrzański Park Narodowy: 12 lutego 2015r. W większości rejonów inwentaryzacyjnych tropienia wilków i rysi prowadzono jednocześnie na obszarze wszystkich nadleśnictw obejmujących dany kompleks leśny 1-2 dni po świeżym opadzie śniegu. Jedynie w przypadku obszaru Kotliny Biebrzańskiej (Nadleśnictwo Rajgród i Biebrzański Park Narodowy) tropienia objęły 4 kolejne dni (od 9 do 12 lutego). Tropienia odbywały się na wcześniej wytyczonych transektach wzdłuż dróg leśnych w taki sposób, aby w miarę możliwości tworzyły zamkniętą sieć. Zadaniem tropicieli było znalezienie świeżych tropów drapieżników, określenie gatunku oraz liczby osobników w grupie, a także stwierdzenie kierunku przemieszczania się zwierząt i zaznaczenie tych tras na mapach. Do tropicieli należało również ustalenie na podstawie kierunków poruszania się drapieżników obszarów, na których zwierzęta zaległy na dzienny odpoczynek. Miało to na celu umożliwienie rozróżnienia poszczególnych grup zwierząt lub pojedynczych osobników od siebie i ustalenie ich liczby. Niestety, w przypadku Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz Nadleśnictw Krynki i Waliły zastosowano odmienną metodykę tropień. Powyższe jednostki rejestrowały tropy drapieżników jedynie na krótkich transektach, które w inwentaryzowanym obszarze nie stanowiły integralnej sieci. Dodatkowo dane przesłane przez Biebrzański PN nie zawierały informacji o kierunku przejść drapieżników, stąd też poprawna interpretacja uzyskanych wyników z tego obszaru nie była możliwa. 6

Zmapowane trasy przejść wilków i rysi oraz trasy przejazdu tropicieli w poszczególnych nadleśnictwach zostały przekazane do Instytutu Biologii Ssaków PAN celem ich wprowadzenia do bazy danych oraz zbiorczego przeanalizowania i zinterpretowania. Liczbę grup i pojedynczych zwierząt określa się nanosząc wszystkie stwierdzone trasy przejść drapieżników oraz trasy przejazdów samochodów na cyfrową mapę całego kompleksu leśnego. Analizuje się rozkład przestrzenny tropów, liczbę stwierdzonych osobników i kierunki przejść względem zaznaczonych tras przejazdu tropicieli. W przypadku dobrych warunków terenowych, odpowiednio gęstej sieci transektów i prawidłowej identyfikacji tropów liczba zwierząt wchodzących do obtropionego oddziału powinna wskazywać rzeczywistą liczebność danej grupy. Jednak z uwagi na potencjalny wpływ wielu czynników na wynik tropienia uwzględnia się również możliwość wystąpienia pomyłek w terenie, np. nieprawidłowa identyfikacja gatunku, błędne wyrysowanie kierunku przejścia, nieprawidłowe oszacowanie liczby osobników, przeoczenie tropów itp. Do identyfikacji poszczególnych osobników bądź grup zwierząt brana jest dodatkowo pod uwagę przeciętna długość dobowych wędrówek, a także fakt, iż watahy wilków często rozchodzą się na mniejsze grupy. W ostatecznym określeniu liczebności zwierząt pomocne jest porównanie wyników tropień z poszczególnych dni inwentaryzacji. W przypadku Puszczy Białowieskiej wyniki tropień rysi zostały uzupełnione wynikami monitoringu prowadzonego przez Instytut Biologii Ssaków PAN przy pomocy fotopułapek (67 fotopułapek rozmieszczonych w całym kompleksie leśnym w okresie 3 luty 8 marzec 2015). Chcemy podkreślić, że zaznaczone elipsami obszary nie odpowiadają rzeczywistym areałom poszczególnych watah wilków, czy osobników rysi. Elipsy służą wyłącznie uszeregowaniu tropów, które mogły należeć do poszczególnych osobników lub grup zwierząt. Na podstawie jednorazowych tropień nie ma możliwości ustalenia zasięgu terytorialnego konkretnych osobników. 7

Wyniki Puszcza Augustowska Tropienia drapieżników przeprowadzone zostały przez sześć Nadleśnictw: Augustów, Szczebra, Płaska, Suwałki, Głęboki Bród, Pomorze oraz Wigierski Park Narodowy w dwóch terminach: 10.02.2015 i 05.03.2013 (Ryc. 1-4). Wyniki tropień wskazują na obecność 10 watah wilków liczących od 3 do 8 osobników. Łącznie populację wilków Puszczy Augustowskiej i w okolicznych mniejszych kompleksach leśnych oszacowano na około 63 osobniki (Ryc. 5). Na całym obszarze Puszczy Augustowskiej zlokalizowano tropy rysi należące prawdopodobnie do sześciu różnych osobników, w tym jednej samicy z młodym (Ryc. 6). Kotlina Biebrzańska (Nadleśnictwo Rajgród i Biebrzański Park Narodowy) Tropienia drapieżników na tym obszarze przeprowadzone zostały w ciągu czterech kolejnych dni Nadleśnictwo Rajgród: 09-10.02.1015, Biebrzański PN: 12.02.2015 (Ryc. 7-8). Z powodu wyżej wymienionych problemów metodycznych analizę tropień przeprowadzono jedynie w Nadleśnictwie Rajgród. W obszarze administrowanym przez Nadleśnictwo stwierdzono obecność dwóch wilczych watah, których łączną liczebność oszacowano na 10 osobników (jedna wataha liczyła 4, a druga 6 osobników, Ryc. 7). Jednak z uwagi na fakt, iż obie grupy tropów zostały wykryte w czasie tropień przeprowadzonych w dwóch różnych dniach, ich rozróżnienie nie spełniało wszystkich założeń wg opisanej metodyki. Dlatego, w tym przypadku za podstawę odróżnienia tych dwóch watah przyjęto dzielącą je odległość (ok. 20 km). W centralnej części Biebrzańskiego Parku Narodowego potwierdzono obecność jednego rysia (Ryc. 8). Puszcza Knyszyńska Tropienia drapieżników w Puszczy Knyszyńskiej i okolicznych mniejszych kompleksach leśnych przeprowadzone zostały przez siedem Nadleśnictw: Knyszyn, Dojlidy, Czarna Białostocka, Supraśl, Krynki, Waliły i Żednia w dwóch terminach: 11.02.2015 i 06.03.2015 (Ryc. 9-15). Analiza tropów wskazuje na obecność 12 grup wilków, przy czym liczebność poszczególnych watah wynosiła od 4 do 12 osobników. Łącznie, populacja wilków w Puszczy Knyszyńskiej i okolicach została oszacowana na około 88-91 osobników (Ryc. 16). Tropienia wykazały obecność 9 pojedynczych osobników rysia oraz dwóch grup liczących po dwa (jedna grupa) lub trzy osobniki (jedna grupa). Z dużym prawdopodobieństwem należy przypuszczać, że tropy grup rysi należały do samic z młodymi. Łącznie na obszarze Puszczy Knyszyńskiej 8

stwierdzono 14 osobników rysia (w tym dwie samice z potomstwem jedna z jednym i jedna z dwoma młodymi) (Ryc. 17). Puszcza Białowieska Inwentaryzację rysi i wilków w tym kompleksie leśnym przeprowadzono na terenie nadleśnictw: Białowieża, Browsk i Hajnówka oraz Białowieskiego Parku Narodowego w dniu 11 lutego 2015 r. (Ryc. 18-19). Dodatkowo, w okresie luty-marzec 2015r., przeprowadzono monitoring wilka i rysia przy zastosowaniu systemu fotopułapek, rozmieszczonych w regularnej sieci na obszarze całej Puszczy Białowieskiej. Analiza danych wskazuje, że w Polskiej części Puszczy Białowieskiej bytują cztery watahy wilków liczące od 6 do 12 osobników (Ryc. 18). Zarówno szacowana liczba watah, jak i osobników w poszczególnych grupach uzyskała potwierdzenie dzięki monitoringowi za pomocą fotopułapek. Liczebność całej populacji wilków w tym kompleksie leśnym została oszacowana na 30 osobników. Tropienia wykazały obecność trzech pojedynczych osobników rysia oraz jednej grupy liczącej trzy osobniki (Ryc. 19). Analiza danych pochodzących z fotopułapek wykazała występowanie rysi, które nie zostały zarejestrowane podczas tropień (1 pojedynczy osobnik i 1 samica z młodym) (Ryc. 19). Łącznie w Puszczy Białowieskiej obie zastosowane metody wykazały obecność 9 rysi (w tym dwie samice z potomstwem jedna z jednym i jedna z dwoma młodymi). Podsumowanie wyników inwentaryzacji rysia i wilka w województwie podlaskim w roku 2015 Analiza materiałów z inwentaryzacji wilka i rysia po tropach przeprowadzonej w miesiącach luty-marzec 2015 r. przez personel nadleśnictw RDLP Białystok, Wigierskiego i Białowieskiego Parku Narodowego oraz Instytutu Biologii Ssaków PAN, a także materiałów z fotomonitoringu dużych drapieżników w Puszczy Białowieskiej wykonanego przez IBS PAN wykazała, iż na terenie objętym inwentaryzacją bytuje łącznie około 194 wilki tworzących około 28 watah oraz minimum 30 rysi (Tabela 1). 9

Tabela 1. Liczebność wilków i rysi w kompleksach leśnych Podlasia stwierdzona w trakcie inwentaryzacji dużych drapieżników prowadzonej zimą 2015 r. przy pomocy tropień na śniegu i foto-monitoringu (dotyczy Puszczy Białowieskiej) Obszar Puszcza Augustowska Puszcza Knyszyńska Puszcza Białowieska Kotlina Biebrzańska Liczba watah Wilk Minimalna liczba osobników Maksymalna liczba osobników Łączna liczba Ryś Samice z młodymi 10 59 63 6 1 (1 młode) 12 88 91 14 2 (2 i 3 młode) 4 30 30 9 2 (2 i 3 młode) 2 10 10 1 0 Razem 28 187 194 30 5 Obszar objęty inwentaryzacją dużych drapieżników w północno-wschodniej Polsce w bieżącym roku został ograniczony głównie do trzech dużych kompleksów leśnych Podlasia Puszczy Augustowskiej, Białowieskiej i Knyszyńskiej, a także fragmentarycznie Kotliny Biebrzańskiej. Dlatego pod względem pokrycia terytorialnego wyniki inwentaryzacji są nie w pełni porównywalne z wynikami liczeń przeprowadzonych w roku 2013, które wykonano również w trzech dodatkowych kompleksach leśnych ważnych dla obu gatunków: Puszczy Piskiej, Rominckiej i Boreckiej. Jednak z porównania liczebności obu drapieżników wykazanych w trzech wyżej wymienionych obszarach (Tabela 2) można wywnioskować, że populacja wilków bytująca na tym terenie wzrosła o około 48%, natomiast populacja rysia utrzymuje się na podobnym poziomie. Wzrost populacji wilka jest związany przede wszystkim ze wzrostem liczby osobników w poszczególnych watahach, natomiast liczba watah nie uległa zasadniczym zmianom. Sytuacja ta może odzwierciedlać naturalny stan wysycenia populacji, podlegającej ochronie, której liczebność regulowana jest przez jej strukturę socjalną. Wielkość obszarów poszczególnych kompleksów leśnych limituje możliwą liczbę wilczych terytoriów, natomiast niska śmiertelność i wysoki sukces reprodukcyjny (efektywność wychowu młodych) skutkuje zwiększeniem przeżywalności szczeniaków, a co za tym idzie, wzrostem liczebności każdej wilczej rodziny. W przypadku rysia odnotowano niewielki wzrost liczby wykrytych osobników tylko na terenie Puszczy Białowieskiej (z 4 w 2013 r. do 9 w 2015 r., Tabela 2), lecz uwzględniając wyniki inwentaryzacji pochodzące wyłącznie z tropień, różnica ta jest mniej istotna (z 4 do 6), co wskazuje, że wynika ona przynajmniej częściowo z zastosowania dwóch różnych metod. 10

Na podkreślenie zasługuje jednak fakt, że tegoroczne tropienia wykazały obecność samicy prowadzącej dwójkę młodych, natomiast w roku 2013 stwierdzono tylko pojedyncze osobniki. Tabela 2. Porównanie wyników inwentaryzacji wilka i rysia przeprowadzonej w latach 2013 i 2015 w trzech kompleksach leśnych w województwie podlaskim Obszar Wilk Ryś 2013 2015 2013 2015 Puszcza Augustowska 51 (9) 63 (10) 6 6 Puszcza Knyszyńska 50 (10) 91 (12) 13 14 Puszcza Białowieska 21 (4) 30 (4) 4 9 (6) Razem 122 (23) 184 (26) 23 29 Liczby w nawiasach w kolumnach dotyczących liczebności wilka oznaczają liczbę watah, a liczby poza nawiasami szacowaną całkowitą liczebność osobników. W kolumnie dotyczącej liczebności rysia w nawiasie podano liczbę osobników, która została wykazana w Puszczy Białowieskiej tylko na podstawie tropień. Porównanie liczebności rysia wykazanej za pomocą tropień i wyników fotomonitoringu potwierdza zatem fakt zaniżania liczebności tych kotów szacowanej wyłącznie za pomocą tej pierwszej metody przynajmniej o około 30%. Zastosowanie fotopułapek pozwoliło również wykazać obecność dodatkowej samicy z potomstwem. Jednak stosowanie tej metody na większą skalę byłoby trudne zarówno pod względem ekonomicznym jak i logistycznym. Dlatego zimowa inwentaryzacja za pomocą tropień powinna stanowić podstawę monitorowania trendów w populacji rysia na większych obszarach. Pozwala ona na śledzenie zmian minimalnej liczebności oraz sukcesu reprodukcyjnego w populacji. 11

Ryciny Ryc. 1. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilka w Puszczy Augustowskiej w dn. 10.02.2015 r. 12

Ryc. 2. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilka w Puszczy Augustowskiej w dn. 05.03.2015 r. 13

Ryc. 3. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysia w Puszczy Augustowskiej w dn. 10.02.2013 r. 14

Ryc. 4. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysia w Puszczy Augustowskiej w dn. 05.03.2015 r. 15

Ryc. 5. Prawdopodobna liczebność watah i osobników wilków w Puszczy Augustowskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 10 lutego i 05 marca 2015 r. W Wigierskim Parku Narodowym dodatkowo przeprowadzono fotomonitoring dużych drapieżników przy zastosowaniu systemu fotopułapek, który wykazał obecność 8 wilków (wartość w nawiasie). 16

Ryc. 6. Minimalna liczebność osobników rysi w Puszczy Augustowskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 10 lutego i 05 marca 2015 r. 17

Ryc. 7. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilka w Nadleśnictwie Rajgród w dn. 09-10.03.2015 r. oraz Biebrzańskim PN w dn. 12.02.2015 r. 18

Ryc. 8. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysia w Nadleśnictwie Rajgród w dn. 09-10.03.2015 r. oraz Biebrzańskim PN w dn. 12.02.2015 r. 19

Ryc. 9. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w północnej części Puszczy Knyszyńskiej i w sąsiadujących kompleksach leśnych w dn. 11.02.2015 r. 20

Ryc. 10. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w północnej części Puszczy Knyszyńskiej i w sąsiadujących kompleksach leśnych w dn. 06.03.2015 r. 21

Ryc. 11. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysia w północnej części Puszczy Knyszyńskiej i w sąsiadujących kompleksach leśnych w dn. 06.03.2015 r. Czerwonym punktem oznaczono miejsce obserwacji dwóch rysi 22

Ryc. 12. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w Puszczy Knyszyńskiej w dn. 11.02.2015 r. 23

Ryc. 13. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w Puszczy Knyszyńskiej w dn. 06.03.2015 r. 24

Ryc. 14. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysi w Puszczy Knyszyńskiej w dn. 11.02.2015 r. 25

Ryc. 15. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysi w Puszczy Knyszyńskiej w dn. 06.03.2015 r. 26

Ryc. 16. Prawdopodobna liczebność watah i osobników wilków w Puszczy Knyszyńskiej i okolicach ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 11 lutego i 06 marca 2015 r. 27

Ryc. 17. Minimalna liczebność osobników rysi w Puszczy Knyszyńskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 11 lutego i 06 marca 2015 r. 28

Ryc. 18. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysi w Puszczy Białowieskiej w dn. 11.02.2015 r. 29

Ryc. 19. Trasy tropień w dn. 11.02.2015 r. i wyniki fotomonitoringu rysi w dn. 3 luty 8 marzec 2015 oraz podsumowanie wyników inwentaryzacji rysi w Puszczy Białowieskiej Ciągłą linią oznaczono rysie stwierdzone podczas inwentaryzacji metodą tropień na śniegu, których obecność zarejestrowana również została przez system fotopułapek. Przerywaną linię oznaczono rysie, których obecność potwierdzona została wyłącznie przez system fotopułapek. Małe kółka z czerwonymi rombami oznaczają lokalizacje fotopułapek, które zarejestrowały rysie. 30

Raport z realizacji monitoringu genetycznego populacji rysi w Puszczy Augustowskiej, Knyszyńskiej, Piskiej i Białowieskiej (północno-wschodnia Polska) Przeprowadzenie analiz i przygotowanie raportu Maciej Matosiuk Mirosław Ratkiewicz Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku Zbiór materiału w terenie Stefan Jakimiuk 1 Maciej Łukaszewicz 2 Marek Chilimoniuk 3 Piotr Kukisz 4 Adam Kolator 5 Krzysztof Fiedorowicz 6 1 Fundacja WWF Polska; 2 Nadleśnictwo Supraśl; 3 Nadleśnictwo Żednia; 4 Nadleśnictwo Krynki; 5 Nadleśnictwo Augustów; 6 Nadleśnictwo Pomorze 31

Wprowadzenie Ryś eurazjatycki, Lynx lynx występuje w północno-wschodniej Polsce oraz w Karpatach. Populacje zasiedlające północno-wschodnią Polskę są niezbyt liczne i najprawdopodobniej pofragmentowane. Rysie zamieszkujące Puszczę Białowieską wykazują odrębność genetyczną od pozostałych populacji tego gatunku w Polsce i całej Eurazji (Ratkiewicz i in. 2014). Pojedyncze, izolowane populacje mogą wyginąć wskutek wyłącznie procesów losowych. Populacje, by istnieć w czasie powinny wymieniać geny między sobą, co realizowane jest wskutek naturalnej dyspersji lub translokacji. Chroni to przed spadkiem zmienności genetycznej i w konsekwencji umożliwia zachowanie potencjału ewolucyjnego w obrębie populacji czy całego gatunku. Badania genetyczne markerów zlokalizowanych w mitochondrialnym DNA i w autosomach pozwalają udzielić odpowiedzi na kilka ważnych pytań, które mają na celu: (1) Określenie poziomu zmienności genetycznej w populacjach rysi zasiedlających różne puszcze północno-wschodniej (NE) Polski, (2) Wyznaczenie poziomu dywergencji genetycznej między czterema populacjami rysi w NE Polsce dla samic i samców. (3) Określenie poziomu przepływu genów między badanymi populacjami rysi. Materiał i metody W projekcie dysponowaliśmy łącznie 83 próbkami rysi. Zbiór prób włosowych w Puszczy Augustowskiej i Knyszyńskiej był prowadzony przez Stefana Jakimiuka we współpracy z pracownikami służb terenowych Lasów Państwowych. Dysponowaliśmy także próbkami od dr Andrzeja Krzywińskiego (Park Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie) i Aleksandra Adamskiego (Nadleśnictwo Spychowo) uzyskanymi w ramach projektu reintrodukcji na Mazurach oraz próbkami zebranymi w trakcie realizacji projektu badawczego wykonywanego pod kierownictwem dr hab. Krzysztofa Schmidta z IBS PAN w Białowieży (Ratkiewicz i in. 2012, Ratkiewicz i in. 2014). Były to pojedyncze prób z Puszczy Augustowskiej, Knyszyńskiej, Boreckiej i Rominckiej oraz 25 próbek z Puszczy Białowieskiej. Te wcześniej uzyskane sekwencje mtdna i genotypy w loci mikrosatelitarnych rysi wykorzystaliśmy w celach porównawczych. W niniejszym opracowaniu wykonaliśmy izolację DNA dla około 36 próbek. W przypadku znacznego odsetka prób analizy genetyczne (PCR i reakcję sekwencjonowania DNA) musieliśmy powtarzać kilkukrotnie i z użyciem różnych par starterów. Spowodowane to było 32

powielaniem DNA innych gatunków niż ryś z włosów rysi, zapewne zanieczyszczonych wskutek ocierania się drapieżników o ciała ich ofiar czy tez ocieranie się innych gatunków o pułapki włosowe. Dla przykładu, w roku 2015, aż w 17 stwierdzone były inne gatunki: sarna, jeleń, żubr, jenot, lis, a niektóre próby były zanieczyszczone więcej niż jednym gatunkiem, innym niż ryś. Dlatego też stosowaliśmy trzy pary unikalnych dla rysi starterów, by nie powielać DNA od innych gatunków. Pary te powielają bardzo krótkie odcinki DNA, musieliśmy więc wykonywać kilka niezależnych reakcji PCR i sekwencjonowania DNA dla każdej z prób. Część prób nie wyszła w ogóle. Oprócz analiz mtdna, wykonaliśmy analizy 11 loci mikrosatelitarnego DNA (Fca043, Fca008, Fca031, F115, Fca90, Fca559, Fca149, Fca045, Fca391, Fca077 i Fca078). Loci te są znane z literatury naukowej i z powodzeniem były stosowane w badaniach rysi. Określenie genotypów rysi w 11 loci pozwoliło wyznaczyć poziom zmienności genetycznej w badanych populacjach jak i porównać je ze sobą oraz określić stopień ich dywergencji i poziom przepływu genów. W analizach statystycznych stosowaliśmy ogólnodostępne i powszechnie stosowane programy z zakresu genetyki populacji i ekologii molekularnej, takie jak Arlequin, Genepop, GenAlEx i FSTAT. Wyniki analiz genetycznych badanych prób rysi Analizy mitochondrialnego DNA Analizy sekwencji regionu kontrolnego u 83 rysi pochodzących z obszaru północnowschodniej Polski wykazały obecność 8 haplotypów (H1, H2, H3, H4, H10, H11, H19 i H20) spośród stwierdzonych przez nas 20 w dotychczasowych badaniach. Interesującym jest, że wśród tych ośmiu haplotypów znalazły się dwa (H19 i H20) wcześniej niespotykane w badaniach rysi. Pokrewieństwa między haplotypami przedstawia sieć haplotypów (Ryc. 1). Na podkreślenie zasługuje fakt, że nowy haplotyp H20 jest blisko spokrewniony z haplotypem H10, typowym dla Puszczy Białowieskiej (Ryc. 1). Z kolei haplotyp H19 wystąpił u dwóch rysi (samica i potomstwo) z programu reintrodukcji born to be free prowadzonego na Mazurach przez dra A. Krzywińskiego. Haplotyp ten różni się jedną mutacją od haplotypu H6, dwie mutacje różnią go zarówno od H1 i H2, jest wiec do nich dosyć podobny. W całej próbie rysi z północno-wschodniej Polski najczęstszy był haplotyp H10 (0,398, Tabela 1). Jest on typowy dla rysi z Puszczy Białowieskiej (BPF), gdzie wystąpił on u 80% badanych osobników. Haplotyp ten był też obecny w pozostałych badanych populacjach i jego częstość wahała się od 0,042 (Puszcza Piska i Lasy Napiwodzko-Ramuckie PPNR) do 0,368 (Puszcza Augustowska PAU); Tabela 1. 33

Tabela 1. Frekwencje haplotypów cr mtdna (%) w badanych populacjach rysi Populacja Haplotyp PAU KNS PPNR BPF NE Polska H1 0,105 0 0,542 0,040 0,193 H2 0,474 0,600 0,042 0,040 0,241 H3 0 0 0,083 0 0,024 H4 0,053 0 0,208 0 0.072 H5 0 0 0 0 0 H6 0 0 0 0 0 H7 0 0 0 0 0 H8 0 0 0 0 0 H9 0 0 0 0 0 H10 0,368 0,333 0,042 0,800 0.398 H11 0 0 0 0,120 0.036 H12 0 0 0 0 0 H13 0 0 0 0 0 H14 0 0 0 0 0 H15 0 0 0 0 0 H16 0 0 0 0 0 H17 0 0 0 0 0 H18 0 0 0 0 0 H19 0 0 0,083 0 0,024 H20 0 0,067 0 0 0,012 PAU Puszcza Augustowska (N = 19), KNS - Puszcza Knyszyńska (N = 15), PPNR- Puszcza Piska i Lasy Napiwodzko-Ramuckie (N = 24), BPF Puszcza Białowieska (n = 25). NE Polska wszystkie badane próby rysi z obszaru północno-wschodniej Polski razem (n = 83) Wywodzący się od niego haplotyp H11 nie był stwierdzony poza BPF, ale H20, który różnił się tylko jedną mutacją od H10 był zaobserwowany u jednego osobnika z Puszczy Knyszyńskiej (KNS). Występowanie haplotypu H10 u niemal 40% rysi w północno-wschodniej Polsce oznacza, że dokładnie taki odsetek rysi z tego obszaru wywodzi się z Puszczy Białowieskiej. Taki białowieski rodowód ma co trzeci ryś w Puszczy Augustowskiej i Knyszyńskiej i zaledwie co dwudziesty ryś w PPNR. Świadczy to także o dyspersji rysi posiadających ten haplotyp na obszary wymienionych puszcz w Polsce, i jak pokazały badania Ratkiewicz i in. (2014) poza granice Polski, w tym na Łotwę. Kolejne co do częstości haplotypy rysi w NE Polsce to H2 (0,241) i H1 (0.193). Haplotyp H2 był najczęstszym haplotypem w P. Augustowskiej i Knyszyńskiej, natomiast H1 miał najwyższą frekwencję w PPNR. Haplotyp H1 jest haplotypem, który jest utrwalony u wszystkich rysi w Norwegii (ma frekwencję 1.0) i jest 34

bardzo częsty w Estonii. Liczba haplotypów mtdna w poszczególnych populacjach wahała się od 4 (PAU, KNS, BPF) do 6 (PPNR). Dosyć duża liczba haplotypów w PPNR zapewne jest efektem działań programu BTBF (born to be free) prowadzonym przez dr A. Krzywińskiego i translokacji rysi z Estonii przez WWF Polska. Analiza AMOVA przy teoretycznym założeniu, że wszystkie cztery populacje stanowią jedną grupę genetyczną pokazała, że wartość zróżnicowania genetycznego (F ST ) między nimi jest bardzo duża i wynosi 0,434 oraz istotnie (p < 0,001) różni się od zera. Oznacza to, że badane cztery populacje rysi nie są jedną, panmiktyczną grupą genetyczną. Porównanie wartości F ST między badanymi populacjami pokazało, że PAU i KNS nie różnią się istotnie od siebie (mogą być uznane za jedną populację), natomiast pozostałe porównania wykazały bardzo duże i istotne wartości zróżnicowania genetycznego, które wahały się od 0265 do 0,669 (Tabela 2A). Najbardziej odrębna od wszystkich pozostałych populacji rysi jest populacja z Puszczy Białowieskiej, również populacja z PPNR istotnie rożni się od reszty. Oznacza to, że przepływ genów w linii żeńskiej między PPNR a pozostałymi populacjami jest bardzo ograniczony, podobnie między BPF a rysiami z PAU, KNS i PPNR. Powyższy zakres wartości F ST między badanymi parami populacjami odpowiada liczbie migrantów między nimi w przedziale od 0,12 do 0,7 osobnika na pokolenie (Tabela 2A). Najniższa wartość dotyczy porównania pary populacji PPNR i BPF i przekłada się na 1 migrującą samicę co około 8 pokoleń. Z kolei, ograniczony przepływ genów między KNS a BPF w linii matczynej jest dość zaskakujący, ponieważ populacje te są bliskie geograficznie. Jednocześnie rysie z PAU i KNS swobodnie migrują między tymi kompleksami i najprawdopodobniej mają wspólny rodowód. Tabela 2A. Wartości zróżnicowania genetycznego (F ST ) między badanymi populacjami rysi w mitochondrialnym DNA (poniżej przekątnej) Populacja PAU KNS BPF PPNR PAU - >10 0,378 0,697 KNS 0,000-0,372 0,466 BPF 0,398 0,402-0,124 PPNR 0,264 0,349 0,669 - Wartość nieistotna statystycznie podana została kursywą, pozostałe wartości są istotnie (p < 0,01) różne od zera. Liczba migrantów płci żeńskiej (Nm) między parami badanych populacji na pokolenie podana powyżej przekątnej oraz pogrubiona. Oznaczenia populacji jak w Tabeli 1. Wniosek z analiz mtdna rysi: Analiza zróżnicowania genetycznego w mtdna między populacjami rysi w NE Polsce pokazuje, że poza parą populacji PAU i KNS, wszystkie pozostałe są w znacznym stopniu od siebie izolowane a przepływ genów między nimi (rozu- 35

miany jako dyspersja samic) jest znikomy. Może to w przyszłości zagrozić istnieniu tych populacji, gdyż dyspersja osobników jest jednym z czynników zapewniających trwałość populacji w czasie a jej znaczące ograniczenie lub brak zwiększa ryzyko ich wyginięcia. Niektórzy badacze twierdzą, że jeden migrant na pokolenie chronić może przed niekorzystnymi skutkami dryfu genetycznego. Niestety, swobodny przepływ genów zachodzi tylko między populacjami rysi z PAU i KNS, podczas gdy między pozostałymi populacjami liczba migrantów na pokolenie wyliczona z wskaźnika F ST jest mniejsza od jedności, co może oznaczać, że są one silnie narażone na działanie dryfu genetycznego i w konsekwencji spadek zmienności. Skutkiem takich procesów może być utrata potencjału ewolucyjnego i nawet wyginiecie populacji. Obecność trzech haplotypów w grupie linii białowieskiej (H10, H11 i H20) oraz reprezentacja H10 w populacjach KNS i PAU rzędu 30% wskazuje, że populacja białowieska może aktualnie znajdować się w ekspansji przestrzennej na nowe obszary. Tabela 2B. Wartości zróżnicowania genetycznego (F ST ) między badanymi populacjami rysi w loci mikrosatelitarnego DNA (poniżej przekątnej) Populacja PAU KNS BPF PPNR PAU - 2,15 1,87 2,88 KNS 0,104-9,75 1,82 BPF 0,118 0,025-1,14 PPNR 0,080 0,121 0,180 - Wszystkie wartości są istotnie (p < 0,05) różne od zera. Liczba migrantów obojga płci (Nm) między parami badanych populacji na pokolenie podana powyżej przekątnej oraz pogrubiona. Oznaczenia populacji jak w Tabeli 1. Analizy mikrosatelitarnych loci DNA W badanych populacjach rysi z NE Polski bogactwo alleliczne w loci mikrosatelitarnych wahało się od 2,471 alleli na locus (BPF) do 3,342 w PPNR (Tabela 3). Średnia heterozygotyczność przyjmowała wartości w zakresie od 0,473 (BPF) do 0,631 (PPNR), Tabela 3. Wskaźnik inbredu był istotnie większy od zera w PAU i PPNR, jednak wartości te najprawdopodobniej nie oznaczają nielosowych kojarzeń, tylko są efektem małej próby z PAU (7 osobników) a w przypadku PPNR wynikają z wliczenia do tej populacji rysi o zupełnie różnym pochodzeniu (BBTF i translokacje z Estonii). Wyraźnie widać, że najmniejszy poziom zmienności genetycznej reprezentuje autochtoniczna populacja z Puszczy Białowieskiej, co jest zapewne efektem bardzo znaczącej redukcji liczebności tej populacji w drugiej połowie XX wieku. Średnie zróżnicowanie genetyczne między badanymi populacjami rysi w NE Polsce 36

było umiarkowane (F ST = 0,124) i istotnie różniło się od zera (p <0,01). Wartości tego parametru między parami poszczególnych populacji były małe lub w niektórych przypadkach duże i zawsze istotnie różniły się od zera (p < 0,01). Najbardziej zróżnicowaną od pozostałych populacji podobnie jak w mtdna, była populacja z BPF (Tabela 2B). Również populacja PPNR była zróżnicowana od pozostałych. Najmniejsze różnice, choć istotne statystycznie, stwierdzono między KNS a BPF, czyli populacjami najbliższymi geograficznie. Oznacza to, że zachodzi między nimi znaczna wymiana genów jądrowych, najprawdopodobniej dzięki migrującym samcom między BPF a KNS. Analizy liczby migrantów między populacjami pokazały, że poziom przepływu genów w loci autosomalnych (jądrowe mikrosatelity) jest zazwyczaj kilkukrotnie większy niż dla mtdna, co jest zgodne z analogicznymi badaniami dla większości gatunków ssaków. Może to oznaczać, ze samice są bardziej osiadłe, a płcią migrującą (podlegającą większej dyspersji) są samce. Tabela 3. Parametry zmienności genetycznej dla loci mikrosatelitarnych w badanych czterech populacjach rysi z NE Polski Populacja AR He FIS PAU 2,962 0,596 0,372* KNS 2,703 0,548 0,052 BPF 2,471 0,473-0,057 PPNR 3,342 0,631 0,095* A R bogactwo alleli, He heterozygotyczność oczekiwana, F IS współczynnik inbredu, * - p < 0.05. Oznaczenia populacji jak w Tabeli 1. 37

Rycina 1. Sieć powiązań filogenetycznych haplotypów cr mtdna rysi Małe czarne kropki oznaczają potencjalne, brakujące haplotypy, kreska oznacza mutację. W Polsce północno-wschodniej stwierdzono 8 haplotypów (H1, H2, H3, H4, H10, H11, H19 i H20). 38

Rycina 2. Mapa ilustrująca poziom przepływu genów między badanymi populacjami rysi w północno-wschodniej Polsce wyrażony jako liczba migrantów na pokolenie 2,88 0,697 > 10 2,15 1,14 0,124 0,372 9,75 Wartości dla loci mikrosatelitarnych podano kursywą. Wartości pochodzą z Tabeli 2A i 2B. 39

Podsumowanie i zalecenia przyszłych działań 1. Badania mtdna pokazały, ze populacja rysi w NE Polsce w około 40% -50% może wywodzić się z Puszczy Białowieskiej. 2. Populacja z BPF najprawdopodobniej zasila populacje w KNS i PAU. Z kolei, w PPNR osobniki o rodowodzie białowieskim niemal nie występują. Obecność trzech haplotypów mtdna w grupie linii białowieskiej (H10, H11 i H20) oraz reprezentacja H10 w KNS i PAU rzędu 30% wskazuje, że populacja białowieska może być aktualnie w ekspansji przestrzennej na nowe obszary. Świadczy też o tym duża liczba migrantów wyliczona między BPF i KNS na podstawie loci mikrosatelitarnych. 3. Duże zróżnicowane genetyczne mtdna między badanymi populacjami rysi w NE Polsce wskazuje na ograniczony przepływ genów między nimi, co może skutkować spadkiem zmienności i utratą potencjału ewolucyjnego. Jedynie populacje PAU i KNS wydają się swobodnie wymieniać między sobą geny w linii matczynej. Uzyskane wyniki pokazują swobodną wymianę genów w linii matczynej jedynie pomiędzy populacja PAU i KNS. 4. Przepływ genów autosomalnych jest większy niż w przypadku mtdna, tym niemniej każda z badanych populacji istotnie różni się od pozostałych, co wskazuje na ograniczoną dyspersję między nimi. 5. Monitoring genetyczny rysi w Polsce północno-wschodniej powinien być kontynuowany. Pozwoli to razem z topieniami zimowymi oraz ewentualnymi fotopułapkami z dużą dokładnością szacować liczebność rysi w tym obszarze i przez to ustalić zachodzące zmiany w liczebności osobników występujących w Puszczach NE Polski. Monitoring genetyczny w przypadku tak rzadkiego gatunku ssaka, prowadzącego skryty tryb życia, jakim jest ryś, jest w pełni uzasadniony, gdyż stanowi rozsądne uzupełnienie monitoringu za pomocą tropień a proporcja kosztów i nakładów pracy względem uzyskanych efektów wydają się być korzystna. Można też będzie określić poziom przepływ genów między populacjami czy izolacja między populacjami się nasila, czy też odwrotnie, różnice między nimi się zacierają. 6. Należy rozważyć podjęcie monitoringu genetycznego w kompleksach leśnych na Litwie i Białorusi, które sąsiadują ze wschodnią granicą Polski. Może to pomóc uzyskaniu pełniejszego obrazu sytuacji populacji rysi znajdującej się na skraju zasiągu tego gatunku w Polsce północno-wschodniej. 40

Cytowana literatura Ratkiewicz M, Matosiuk M, Kowalczyk R, Konopiński MK, Okarma H, Ozolins J, Männil P, Ornicans A, Schmidt K. 2012. High levels of population differentiation in Eurasian lynx at the edge of the species' western range in Europe revealed by mitochondrial DNA analyses. 2012. Animal Conservation 15: 603-612. Ratkiewicz M., Matosiuk M., Saveljev AP., Ozolins J., Mannil P., Balciauskas L., Kojola I., Okarma H., Kowalczyk R., Schmidt K. 2014. Long-range gene flow and the effects of climatic and ecological factors on genetic structuring in a large, solitary carnivore: the Eurasian lynx. PlosONE 10.1371/journal.pone.0115160. 41

Analiza danych ankietowych oraz innych informacji nt. stwierdzeń obecności wilków i rysi ankietowych Stefan Jakimiuk WWF Polska 42

Na podstawie porozumienia z RDLP Białystok w maju 2015 wysłano karty monitoringowe dla dużych drapieżników (wilki, rysie) do 29 nadleśnictw, spośród 32 nadleśnictwa na terenie regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych. Kart monitoringowych nie wysyłano do 3 nadleśnictw z Puszczy Białowieskiej, ponieważ na tym obszarze monitoring wilka i rysia prowadzony jest przez Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży. Z 29. nadleśnictw, które otrzymały karty monitoringowe (Ryc. 1). 14. nadleśnictw wysłało karty wypełnione podając informacje nt. stwierdzeń wilków i/lub rysi, w tym 10. z terenu województwa podlaskiego i 4 z woj. warmińsko-mazurskiego. Dodatkowo 5 nadleśnictw, podało informacje, że nie stwierdzano obecności wilków i/lub rysi poza okresem tropień zimowych (te które uczestniczyły w zimowych tropieniach). Spośród 10 nadleśnictw z woj. podlaskiego uczestniczących w ankietach 9. brało również udział w zimowych tropieniach, a jedno Nadleśnictwo Bielsk Podlaski dostarczyło dodatkowych danych nt. występowania wilków i rysi spoza dużych (głównych) kompleksów leśnych Podlasia. Na terenie Białowieskiego Parku Narodowego i Wigierskiego Parku Narodowego prowadzony jest monitoring ssaków przy pomocy tzw. foto-pułapek. Koordynator projektu zwrócił się do tych jednostek z prośbą o udostępnienie materiałów filmowych dokumentujących obecność dużych drapieżników. Pozytywnie do tej prośby odniósł się Wigierski Park Narodowy przesyłając informacje nt. liczby stwierdzonych z zastosowaniem tej techniki wilków oraz udostępnił zdjęcia i materiał filmowy dokumentujący obecność rysia. Ponadto Koordynator Projektu podczas prac terenowych zebrał informacje nt. obserwacji rysi (od służb terenowych Lasów Państwowych i innych osób przebywających w terenie), w znacznej części udokumentowanych bardzo ciekawym materiałem zdjęciowym. Analiza kart monitoringowych Katy monitoringowe z 14 nadleśnictw zwierają łącznie 133 rekordy informacyjne obejmujące okres od czerwca 2014 r. do maja 2015 r. Są to jednak różne pod względem jakości dane np. informacje o obserwacjach bezpośrednich wilków i/lub rysi, stwierdzeniach tropów i odchodów oraz szczątków ich ofiar. W większości przypadków podawana była liczba (lub prawdopodobna liczba) stwierdzonych zwierząt. Czasami jednak podawane były jedynie informacje o stwierdzeniach ofiar poszczególnych drapieżników. W uzupełnieniu ankiet niektóre nadleśnictwa przesłały bogaty materiał zdjęciowy dokumentujący obserwacje (fotografie tropów, odchodów, szczątki ofiar, zdjęcia z foto-pułapek). 43

Z 133 rekordów informacji 112 odnosi się do wilków, a 21 do rysi. Dane ankietowe nt. wilków nie zmieniają zasadniczo obrazu sytuacji tego gatunku uzyskanego na podstawie zimowych tropień przeprowadzonych w lutym i marcu 2015 r. na terenie Puszczy Knyszyńskiej i Puszczy Augustowskiej. Inaczej wygląda sytuacja rysia, w przypadku którego materiał z topień jest znacznie uboższy, a uzyskane wyniki raczej nie odzwierciedlają w pełni sytuacji tego gatunku. Dlatego ankiety monitoringowe, obserwacje w terenie wraz z materiałem zdjęciowym (fot. spotkanych rysi i z foto-pułapek) oraz wyniki analiz genetycznych w znaczący sposób uzupełniają obraz lokalnej podlaskiej populacji rysi na skraju naturalnego występowania gatunku. Dane z monitoringu rysi w terenie Dane uzyskane w wyniku tropień wykazały obecność rysi 6 rysi w Puszczy Augustowskiej jedynie w części środkowej i południowej. Tymczasem analizy genetyczne wykazały obecność 2 osobników (samców) w Nadleśnictwie Pomorze tj. w północnej części kompleksu leśnego. Ponadto dane ankietowe wzbogacone o fotografie wykonane w dniach 8 marca br. w Leśnictwie Wilkokuk (Nadl. Pomorze) oraz zdjęcia z sąsiadującego obszaru Wigierskiego Parku Narodowego (z dn. 17 i 20 marca) z foto-pułapek potwierdzają występowanie co najmniej 2. osobników rysi w północnej części Puszczy Augustowskiej. Tak więc liczbę rysi ustaloną na podstawie tropień należało by zweryfikować z co najmniej 6 na co najmniej 8 osobników. 44

Ryc. 1. Puszcza Augustowska zdjęcia w przybliżeniu pokazują obszary lokalizacji osobników 45

Ryś w Nadleśnictwie Pomorze, L. Wilkokuk (Puszcza Augustowska); 8.03.2015 r. Fot. P. Pojawa Ryś w Wigierskim Parku Narodowym (fotopułapka); 17. 03.2015 r. 46

Ryś na zrębie w Nadleśnictwie Pomorze (Puszcza Augustowska); 2013 r. Fot. Wojciech Stawiaszyński Dane z obserwacji terenowych z Puszczy Knyszyńskiej potwierdzają częściowo wyniki uzyskane z tropień zimowych. Informacje uzyskane od służb terenowych nadleśnictw położonych na terenie tego kompleksu leśnego sugerują nawet, że kondycja populacji tego drapieżnika w Puszczy Knyszyńskiej może się poprawiać. Świadczy o tym rosnąca ilość spotkań rysia, w wielu przypadkach udokumentowana materiałem zdjęciowym. Zebrane z tego sezony fotografie rysi pochodzą z nadleśnictw Żednia, Krynki i Supraśl. Ponadto rysie były stwierdzane poza okresem zimowych tropień w nadleśnictwach Waliły, Czarna Białostocka, Dojlidy (bardzo ciekawe obserwacje 2 rysi w maju br.) oraz Knyszyn, a więc we wszystkich nadleśnictwach tego kompleksu leśnego. Ponieważ obserwacje był poczynione w różnych okresach nie można ich sumować. Tym nie mniej może to potwierdzać opinię, że sytuacją rysia w Puszczy Knyszyńskiej poprawia się, jako następstwo coraz lepszej kondycji sarny w tym kompleksie leśnym. 47

Ryś na karmowisku w Nadleśnictwie Krynki (Puszcza Knyszyńska). Fot. M. Kurzawa Ryś na wykrocie w Nadleśnictwie Żednia (Puszcza Knyszyńska); 29. 10. 2013 r. Fot. Jan Kordiukiwicz 48

Ryś w obiektywie fotopułapki Nadl. Supraśl (Puszcza Knyszyńska) Ryś przy drodze w Nadleśnictwie Żednia, L. Sokole (Puszcza Knyszyńska); Lipiec 2014; Fot. Tomasz Tokajuk 49

Wilk z kamery Straży Leśnej na północny wschód od wsi Trześcianka (Nadleśnictwo Żednia) Ryś z kamery Straży Leśnej w niewielkim kompleksie leśnym na w okolicach wsi Trześcianki, w oddaleniu od głównego masywu Puszczy Knyszyńskiej 50

Ryś w nadleśnictwie Krynki (Puszcza Knyszyńska) kwiecień 2015. Fot. Paweł Świątkiewicz 51

Rysie z obrożami telemetrycznymi W dniu 28 lutego zostały znalezione szczątki martwego rysia z obrożą telemetryczna na terenie Nadleśnictwa Pomorze. Ryś ten był martwy co najmniej od kilku miesięcy. Próbki z ze szczątków rysia przesłano do analiz genetycznych oraz ustalono, iż pochodzi on z reintrodukcji tego gatunku na Litwie. Był on wypuszczony na wolność ok. 100 km na północ od Puszczy Augustowskiej. Inną obserwację rysia z obrożą telemetryczną dokonano 21 lutego br. (ok. godz. 17:00) przy drodze powiatowej z Lipska do Augustowa (ok. 7 km na pn. wschód od Lipska). Dopiero analiza wykonanej fotografii wykazała obecność obroży telemetrycznej na szyi rysia. Jeszcze jedna obserwacja rysia z obrożą telemetryczna została dokonana na terenie Puszczy Knyszyńskiej 22 maja 2014 r. Ryś z nadajnikiem telemetrycznym obserwowany był w nadleśnictwie Czarna Białostocka. Analiza lokalizacji rysi wyposażonych w obroże telemetryczne pochodzące reintrodukcji na Mazurach, przeprowadzone konsultacje z IBS PAN w Białowieży oraz kontakty z organizacją zajmującą się reintrodukcją rysi na Litwie, wskazują na to, iż najbardziej prawdopodobne pochodzenie rysi z obrożami, to Litwa. Ryś z obrożą telemetryczna sfotografowany przy drodze Lipsk Augustów; 21.02 2015 r. Fot. Marek Śleszyński 52