SEKSUALNOÂå KOBIET W CIÑ Y, W OKRESIE POPORODOWYM I KARMIENIA PIERSIÑ

SEKSUALNOÂå KOBIET W CIÑ Y, W OKRESIE POPORODOWYM I KARMIENIA PIERSIÑ dr med. Marta Matusiak-Kita prof. zw. dr hab. med. Zygmunt Zdrojewicz Streszczenie Zarówno cià a jak i poród, a tak e okres karmienia piersià majà niewàtpliwy wp yw na zachowania seksualne kobiet. Wraz ze zmianami w psychice, gospodarce hormonalnej, wyglàdzie i w stylu ycia kobiet, ulega zmianie ich seksualnoêç i poczucie w asnej atrakcyjnoêci. Wp yw tych czynników na jakoêç ycia seksualnego mo e byç bardzo ró norodny, w zale noêci od natury i osobowoêci kobiety, a tak e kultury. Cià a cz sto wià e si ze zmniejszonà aktywnoêcià seksualnà, pojawiajà si zaburzenia seksualne. Do najcz stszych zalicza si : zmniejszony pop d p ciowy, zaburzenia orgazmu, zmniejszenie potrzeb seksualnych i cz stotliwoêci wspó ycia, bolesne stosunki p ciowe. Ich nasilenie jest ró ne w poszczególnych trymestrach cià y. Na seksualnoêç kobiet majà wp yw równie zmiany zachodzàce po porodzie i w czasie karmienia piersià. Najwa niejsze czynniki zmieniajàce zachowania seksualne kobiet w tym okresie to: sposób odbytego porodu, zmiana stylu ycia zwiàzana z karmieniem piersià i opiekà nad potomstwem, dolegliwoêci poporodowe, relacje mi dzy partnerami, l k przed kolejnym zajêciem w cià, depresja poporodowa. Opiekà poporodowà bardziej obj te jest niemowl ni matka. Wa ne jest, aby kobiety w okresie cià y i po porodzie otoczyç opiekà i omawiaç z nimi kwestie dotyczàce ich zdrowia seksualnego. Wiele z pytaƒ jest adresowanych do lekarza pierwszego kontaktu. Zw aszcza w okresie wychowywania dziecka, po zakoƒczonym po ogu, gdy kobiety nie majà ju kontaktu z lekarzem po o nikiem. Zaburzenia seksualne wymagajà edukacji zdrowotnej i wsparcia ze strony personelu lekarskiego, a nierzadko skierowania na dalsze konsultacje specjalistyczne seksuologiczne i psychologiczne. Praca przedstawia przeglàd piêmiennictwa na temat wp ywu cià y, porodu i karmienia piersià na ycie intymne kobiet. S owa kluczowe seksualnoêç, cià a, poród, po óg, karmienie piersià, seks WOMEN S SEXUALITY DURING PREGNANCY, POSTPARTUM PERIOD AND BREAST FEEDING dr med. Marta Matusiak-Kita I Katedra i Klinika Ginekologii i Po o nictwa Akademii Medycznej we Wroc awiu prof. zw. dr hab. med. Zygmunt Zdrojewicz Katedra i Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami Akademii Medycznej we Wroc awiu Both pregnancy, childbirth and breast feeding undoubtedly influence women s sexual behaviours. Changes in psyche, hormonal system, appearance and style of living are accompanied by changes of sexuality and self attractiveness. Influence of these factors on a quality of the sexual life can be very varying dependent on woman character, personality and culture. Pregnancy is often linked to a low coital activity and sexual problems developed. The most frequent sexual dysfunctions are: a lower sexual desire, orgasm dysfunctions, reduction of sexual needs and intercourse frequency, dyspareunia. Their intensity varies in separate pregnancy trimesters. Changes during postpartum period and breast feeding also influence women s sexuality. The most important factors modifying women s sexual behavior include: method of delivery, change of lifestyle related to breast feeding and care of child, postpartum complaints, relations between partners, fear of another pregnancy and post-natal depression. Postpartum care mainly concentrates on the newborn not on the mother. It is important to attend to women with care and to discuss the issue of sexual health during pregnancy and after childbirth. Many questions are directed to family doctor especially during child-rearing, after puerperium, when women have not had a obstetric appointment yet. Sexual dysfunctions require education delivered by Health Professionals and frequently to refer a patient to a specialist consultations sexuological and psychological. The paper is a review of literature concerning influence of pregnancy, childbirth and breast feeding on women s sexual life. Key words sexuality, pregnancy, childbirth, puerperium, breast feeding, sex PRACA RECENZOWANA 12 Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2010, nr 21

Cià a, po óg i okres karmienia piersià sà cz sto kojarzone ze spadkiem aktywnoêci seksualnej. Czy tak jest w rzeczywistoêci? Cià a wià e si ze zmianami w psychice, gospodarce hormonalnej i wyglàdzie kobiety. Wp yw tych czynników na seksualnoêç mo e okazaç si bardzo ró norodny, w zale noêci od natury i osobowoêci kobiety, a tak e kultury [1]. Uwa a si, e problemy seksualne sà zwiàzane tak e ze stresem z powodu faktu bycia w cià y. Do najcz stszych zaburzeƒ zalicza si brak pop du p ciowego u ok. 90% kobiet, zmniejszonà wra liwoêç echtaczki u ok. 90% pacjentek oraz zaburzenia orgazmu u 80% wszystkich ci arnych iu88% kobiet w ostatnich miesiàcach cià y. Nie podejmowanie stosunków p ciowych obserwuje si u 41% kobiet w trzecim trymestrze cià y i tylko u 14,7% w pierwszym iu14,1% w drugim trymestrze. Za przyczyn zaburzeƒ orgazmu kobiety podajà strach przed przedwczesnym porodem, dolegliwo- Êci typowe dla cià y, zmniejszone libido, gorszà kurczliwoêç mi Êni pochwy, a tak e zmniejszone zainteresowanie seksem i ich osobà przez partnerów seksualnych w ostatnim etapie trwania cià y [2,3]. Fok i in. tak e stwierdzajà, e cià a wià e si ze s abszà aktywnoêcià seksualnà. Spada po àdanie, zadowolenie, cz stoêç orgazmów i inicjacja stosunków. Ró ni si ona w zale noêci od kraju mieszkanki Chin majà doêç konserwatywne podejêcie do spraw seksu i wydaje si ono jeszcze bardziej restrykcyjne podczas cià y. Ponad 90% z nich przyznaje si do mniej intensywnego wspó - ycia, a 1/3 z nich w ogóle rezygnuje ze zbli- eƒ w okresie cià y. To wi cej ni w innych krajach 11% w Stanach Zjednoczonych Ameryki, 14% w Kanadzie, 14% w Polsce [4]. Zahumensky i in. w swojej pracy badali seksualnoêç kobiet podczas cià y, porównujàc kilka parametrów kobiecej seksualnoêci, które majà wp yw na cz stotliwoêç wspó ycia, liczb orgazmów, powstanie zaburzeƒ seksualnych. Wyniki wskazywa y na spadek aktywnoêci seksualnej i liczb orgazmów oraz wzrost liczby zaburzeƒ seksualnych w okresie trwania cià y. Oko o 33% kobiet przyzna o si do zaniechania aktywnoêci seksualnej podczas ostatniego trymestru cià y. Wysokà cz stotliwoêç stosunków seksualnych podczas pierwszego trymestru mo na t umaczyç tak e nieêwiadomoêcià bycia w cià y. Liczba osiàganych orgazmów zmala a podczas cià y u oko o 50% badanych. Cz stotliwoêç wyst powania bólu pochwy bàdê krocza podczas wspó ycia wzros a istotnie w drugim trymestrze cià y. Ci arne kobiety cz Êciej skar y y si na suchoêç pochwy w porównaniu z okresem przedkoncepcyjnym. Kobiety, które Êwiadomie planowa y cià zg asza y ten problem jedynie w ostatnim trymestrze [5]. Dominujàca rola progesteronu w pierwszym trymestrze cià y powoduje zwi kszonà wra liwoêç piersi, przekrwienie pochwy i sromu, nadmiernà wydzielin i mimowolne popuszczanie moczu zmiany, które niekorzystnie wp ywajà na jakoêç ycia seksualnego kobiet podczas cià y [6]. ZaÊ podwy szony poziom estrogenu i zmniejszona odpornoêç komórkowa przyczyniajà si do zwi kszonego ryzyka przewlek ych i nawracajàcych infekcji grzybiczych sromu i pochwy, którym towarzyszà bolesne stosunki p ciowe dyspareunia i zmniejszone zainteresowanie seksem [7]. Wed ug Sottner a i in. podczas pierwszego trymestru cià- y zainteresowanie seksem najcz Êciej nie ulega zmianie lub zmniejsza si w niewielkim stopniu. Natomiast zdecydowanie spada w kolejnych miesiàcach cià y [6]. Inne êród a podajà, e 37% kobiet b dàcych w cià y zg asza wzrost zainteresowania seksem w czasie ca ego okresu jej trwania [8]. Dane z piêmiennictwa na temat aktywnoêci seksualnej kobiet podczas cià y i po ogu podajà, e cz sto wynika ona z ch ci zaspokojenia potrzeb seksualnych partnera u oko o 50% kobiet, spada podczas pierwszego trymestru cià y, jest zró nicowana podczas kolejnego trymestru i gwa townie spada w ostatnim etapie cià y [6]. Wed ug niektórych êróde kobiety podczas cià y wspó yjà kilka razy w tygodniu w pierwszym trymestrze, 4 5 razy na miesiàc w drugim trymestrze i raz w miesiàcu lub wcale w trzecim trymestrze. Wi kszoêç par jest aktywna do siódmego miesiàca cià y, 25 50% do ósmego miesiàca, a oko o 30% do koƒca cià y. Natomiast 10% par zachowuje wstrzemi êliwoêç przez ca à cià [9,10,11]. Podczas gdy zadowolenie z ycia seksualnego podaje oko o 77% nieci arnych kobiet, w czasie trwania pierwszego trymestru cià y 59%, w kolejnym trymestrze 79%, zaê Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2010, nr 21 13

w trzecim trymestrze 40%. Przed cià à nawet 87% kobiet prze ywa orgazm. Dane dotyczàce osiàgania orgazmu w okresie cià y sà bardzo rozbie ne, zdolnoêç odczuwania orgazmu zale y od stanu pacjentki oraz zaawansowania i przebiegu cià y i waha si mi dzy 19 a 55% [3,9,11,12]. Anorgazmi odnotowano u 15% kobiet w pierwszym trymestrze cià y, u 20% w drugim trymestrze iu47% w trzecim trymestrze cià y [11]. ycie seksualne podlega przekonaniom o w asnej seksualnoêci i zmianom emocjonalnym, psychicznym i spo ecznym. Ponadto stosunek partnera do cià y i ÊwiadomoÊç bycia rodzicem, poczucie atrakcyjnoêci, normy kulturowe, czynniki ekonomiczne sà tak e nie bez znaczenia. W kolejnych latach pojawia y si opinie, które potwierdza y, e po àdanie p ciowe zmniejsza si w czasie trwania ca ej cià y, a cià a jest równoznaczna ze zmniejszeniem doznaƒ seksualnych i intensywnoêci odczuwania orgazmu. Zadawano sobie pytanie czy stosunek p ciowy powoduje skurcze macicy, jakim rodzajem infekcji mo e skutkowaç i jakie czynniki wp ywajà na seksualnoêç ci arnych kobiet. Istnia o przekonanie, e wspó ycie szkodzi cià y, mo e staç si przyczynà zaka enia rozwijajàcego si p odu, a orgazm i obecne w nasieniu prostaglandyny spowodowaç przedwczesny poród. Opinie o odczuwaniu s abszego po àdania w cià y potwierdzi y si w kolejnych obserwacjach. Niektóre kobiety utrzymujà stosunki p ciowe w okresie cià y pomimo braku pragnieƒ zmys owych, satysfakcji i orgazmu, aby zachowaç intymnoêç z w asnym m em. Inne niech tnie akceptujà lub odmawiajà zbli eƒ p ciowych w miar trwania cià y. Kobiety ci arne rzadziej ni ich partnerzy inicjujà wspó ycie, którego czas trwania jest zwykle krótszy ni w okresie prekoncepcycjnym, co t umaczy si obawà przed zrobieniem krzywdy dziecku, sobie lub wywo aniem porodu przed terminem [1,13,14]. Dobre relacje z partnerem, bliska wi ê ma eƒska, odczucie szcz Êcia z powodu zajêcia w cià, wzajemna czu oêç i serdecznoêç partnerów u atwia uzyskanie satysfakcji seksualnej, na którà sk ada si cz stoêç zbli eƒ, osiàgni cie orgazmu, zaspokojenie potrzeb seksualnych i szcz Êcie ma eƒskie. Wzmaga to poczucie w asnej wartoêci i atrakcyjnoêci kobiety, owocujàc dalszym udanym yciem p ciowym i prze ywaniem satysfakcjonujàcych orgazmów [1]. Kolejne publikacje potwierdzajà, e zmiany w ciele ci arnej kobiety sà wa nymi czynnikami wp ywajàcymi na jej seksualnoêç i postrzeganie cià y. Kobiety mogà byç dumne z zachodzàcych zmian, ale mogà one przyczyniç si równie do tego, e poczujà si mniej atrakcyjne. Oboj tny stosunek partnera pog bia te obawy. Ci arnà kobiet dodatkowo dr czy niepokój zwiàzany ze zdrowiem nienarodzonego dziecka i w asnym wizerunkiem. Chocia nawil enie pochwy, zgodnie z fizjologià, zwi ksza si w okresie cià y, przyczyny emocjonalne i psychiczne mogà prowadziç do bolesnych stosunków. Zmniejsza si równie w tym okresie cz stotliwoêç odczuwanych orgazmów. Wi kszoêç kobiet jednak uwa a, e pomimo os abienia funkcji i doznaƒ seksualnych, aktywne ycie p ciowe w okresie cià y jest czymê naturalnym [1,14]. Wyniki innych badaƒ tak e potwierdzajà niewàtpliwy wp yw cià y na zachowania seksualne kobiet. Zmiany fizjologiczne zachodzàce w wyglàdzie i psychice przysz ych matek pojawiajàce si w tym okresie oddzia- ywujà na ich funkcje seksualne, na satysfakcj ze wspó ycia, jakoêç ycia intymnego, cz stotliwoêç osiàganych orgazmów. Obserwuje si spadek aktywnoêci seksualnej wraz z zaawansowaniem cià y. Znaczna liczba kobiet powstrzymuje si zupe nie od aktu p ciowego, niezale nie od tego czy ich cià e przebiegajà prawid owo, czy te nie, a u innych cz stotliwoêç wspó ycia spada dwukrotnie. Uwa a si, e wp yw na to ma kilka czynników, z których najwa niejsze to: dyskomfort fizyczny, obawa o ewentualne komplikacje cià y i uszkodzenie dziecka, brak zainteresowania wspó yciem, oci a oêç, bolesne stosunki p ciowe i poczucie mniejszej atrakcyjnoêci. Zainteresowanie seksem nie zmienia si w czasie trwania ca ej cià y lub jest nieco mniejsze w pierwszym trymestrze, takie jak przed cià à w drugim trymestrze i zdecydowanie mniejsze pod koniec trzeciego trymestru. Badania pokazujà spadek satysfakcji seksualnej podczas cià y. Dyspareunia wyst puje u 20 50% kobiet i zwi ksza si wraz z wiekiem cià owym. Obserwuje si wzrost po àdania w drugim trymestrze cià y i spadek w trzecim trymestrze [1,13,15]. 14 Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2010, nr 21

Urodzenie dziecka tak e wp ywa na zmiany w seksualnoêci kobiet. Stwierdza si zaburzenia orgazmu i inne problemy sfery seksualnej. Mogà one byç bardziej nasilone, ze wzgl du na to, e w okresie poporodowym nierzadko pojawiajà si problemy w relacjach ma eƒskich, spadek po àdania i depresja. W porównaniu z okresem prekoncepcyjnym i cià owym zainteresowanie seksem i aktywnoêç p ciowa istotnie malejà. Kobiety skar à si na spadek pop du p ciowego, nietrzymanie moczu, bolesne stosunki (z powodu ran krocza po porodzie), zmniejszenie iloêci wydzieliny pochwowej, uczucie niedopasowania narzàdów p ciowych, bolesnoêç piersi oraz s absze i krótsze orgazmy [2,11,16]. Na ycie seksualne bezsprzecznie ma wp yw sposób odbytego porodu, zw aszcza gdy wykonywane jest naci cie krocza epizjotomia. Zabieg ten ma na celu zapobiec samoczynnemu p kni ciu tkanek wewn trznych, uszkodzeniu mi Êni przepony moczowo p ciowej i mi Ênia zwieracza zewn trznego odbytu oraz urazowi g ówki p odu. W Polsce wykonywany jest rutynowo w wielu szpitalach, zw aszcza podczas pierwszego porodu. Naci cie wykonuje si w linii boczno-przyêrodkowej prawostronnie lub lewostronnie albo w linii Êrodkowej [17]. Jest najcz Êciej wykonywanym zabiegiem na sali porodowej, a cz stoêç jego wykonywania ró ni si w zale noêci od oêrodka po o niczego. Wp yw naci cia krocza (wykonanego podczas porodu) na zdrowie seksualne, poddanych temu zabiegowi kobiet, wcià wzbudza wiele kontrowersji i jest poruszany w publikacjach naukowych. Ostatnie badania udowodni y negatywne konsekwencje tego zabiegu w postaci dyspareunii czy wtórnej pochwicy niezale nym od woli skurczu mi Êni pochwy, nierzadko uniemo liwiajàcym odbycie stosunku seksualnego [18]. U oko o 75% pierwiastek poród drogami natury koƒczy si naci ciem lub uszkodzeniem krocza. Badania wêród pacjentek z ró nym rodzajem ran poporodowych pokaza y, e kobiety z nienaruszonym kroczem lub p kni ciem pierwszego stopnia rzadziej odczuwajà ból podczas wspó ycia, majà bardziej satysfakcjonujàce ycie seksualne i intensywniejsze orgazmy od kobiet, które dozna y powa niejszych uszkodzeƒ krocza lub którym wykonano epizjotomi [2,16]. Na podstawie innych badaƒ oceniajàcych jakoêç ycia seksualnego kobiet w okresie 12 18 miesi cy po odbytym porodzie stwierdzono, e pacjentki, które przesz y naci cie krocza odczuwa y mniejsze podniecenie seksualne, niewystarczajàce nawil enie pochwy i cz Êciej ból podczas wspó ycia w porównaniu z kobietami z grupy kontrolnej. Cz stoêç stosunków p ciowych, cz stoêç fantazji seksualnych, zadowolenie z seksu, cz stoêç orgazmów, zadowolenie z partnera nie ró ni y si w obu grupach. Wyniki badaƒ pokaza y tak e, e seks mo e byç przyjemny pomimo ró nego stopnia dyspareunii. Okres 12 18 miesi cy po porodzie zosta ustalony, aby uniknàç wp ywu na wyniki badaƒ skutków bezpo- Êredniego gojenia si ran krocza, adaptacji do nowej roli macierzyƒstwa oraz psychologicznych i hormonalnych aspektów karmienia piersià [19]. Wed ug Connolly i in. dyspareunia w okresie 3 6 miesi cy po porodzie nie ma zwiàzku z przebytym naci ciem krocza ani z innym zabiegiem wykonanym podczas porodu [20]. W kolejnej pracy autorzy udowadniajà, e pomimo cz stszego wyst powania bolesnych stosunków u kobiet po przebytej epizjotomii w okresie 6 18 miesi cy po porodzie w porównaniu z grupà kontrolnà, brak jest ró nic w zadowoleniu ze wspó ycia seksualnego [21]. Bolesne stosunki cz Êciej wyst pujà u kobiet, które przesz y porody kleszczowe lub pró niowe (w mniejszym stopniu). W pierwszych 3 miesiàcach po narodzinach dziecka ró nice pomi dzy cz stotliwoêcià i intensywnoêcià wystàpienia dyspareunii mi dzy kobietami, które rodzi y naturalnie, zw aszcza gdy by y to porody zabiegowe, a kobietami, które przesz y zabieg cesarskiego ci cia sà znamienne statystycznie [22]. Kobiety po zabiegach cesarskiego ci cia szybciej podejmujà wspó ycie p ciowe w porównaniu z kobietami po porodach drogà pochwowà [23]. Zaburzenia seksualne wynikajà tak e z obni onego st enia estrogenu w organizmie kobiety w czasie po ogu i karmienia piersià, które powoduje zmniejszony pop d p ciowy lub jego brak, zmniejszenie grubo- Êci b ony Êluzowej pochwy, mniej intensywne i rzadsze orgazmy. Po zakoƒczeniu karmienia piersià cz Êç kobiet uwa a, e Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2010, nr 21 15

prze ywanie przez nich orgazmu jest nawet intensywniejsze ni przed cià à [6]. Oko o 50% kobiet uwa a, e cz stotliwoêç wspó - ycia w pierwszym roku karmienia piersià jest mniejsza ni w okresie przed cià à. Mniejszà ch ç do odbywania stosunków seksualnych deklaruje 18% karmiàcych w sposób naturalny [11]. Wyniki innych badaƒ potwierdzajà, e w pierwszym roku po porodzie cz stotliwoêç odbywanych stosunków p ciowych istotnie maleje w porównaniu z okresem sprzed cià y [10]. W pierwszym pó roczu po porodzie 75% kobiet osiàga orgazm, a tylko 20% kobiet osiàga go podczas swojego pierwszego zbli enia po porodzie, które ma miejsce najcz Êciej po 2 miesiàcach od porodu [11,24]. Wed ug innych êróde w pierwszym roku po porodzie po owa ankietowanych kobiet odczuwa satysfakcj seksualnà, zaê oko o 27% nie odczuwa jej w tym okresie wcale [3]. Na jakoêç ycia seksualnego partnerów po urodzeniu dziecka niewàtpliwie ma wp yw równie fakt pozostania rodzicami, wzajemne stosunki sprzed okresu cià y, przem czenie obojga partnerów i l k przed kolejnym zajêciem w cià [11,15]. Spadek pop du p ciowego oraz cz stotliwoêci wspó ycia kobiety po porodzie t umaczà równie brakiem czasu, zmianà stylu ycia spowodowanym karmieniem piersià i macierzyƒstwem, zm czeniem zwiàzanym z nocnym karmieniem i opiekà nad dzieckiem, stresem zwiàzanym z nowà rolà, skupieniem nad dzieckiem, poczuciem bycia nieatrakcyjnà dla partnera, pracà zawodowà i brakiem wsparcia w opiece nad niemowl ciem, a tak e depresjà poporodowà. Uwa ajà, e odzyskanie po àdania zajmie im du o czasu, a dzieci zaspokajajà ich poczucie bliskoêci i intymnoêci. Ich piersi nie kojarzà im si z seksem, a z wykarmieniem potomstwa. Wa niejsze ni ycie seksualne jest zaakceptowanie w asnego cia a i powrót do figury sprzed okresu cià y. Niektóre kobiety podejmujà wspó ycie pod presjà partnera, pomimo tego, e nie czerpià z niego przyjemnoêci i nie osiàgajà orgazmu. Inne obawiajà si, e obecnoêç dziecka mo e przeszkodziç w intymnoêci, czujà si spi te i niespokojne, co skutkuje zaburzeniami lub zupe nym brakiem orgazmu [2,11,16]. Cià a i poród sà wa nym wydarzeniem w yciu kobiety. Istotne jest, aby kobiety otoczyç opiekà i objàç doradztwem dotyczàcym ich zdrowia seksualnego, które jest zaniedbywane nie tylko w tej grupie kobiet, ale w ogóle. Lekarze nie b dàcy seksuologami rzadko poêwi cajà uwag yciu seksualnemu kobiet podczas cià y i po porodzie [25,26]. Zarówno kobiety, jak i m czyêni majà wàtpliwoêci i obawy dotyczàce seksualnoêci po porodzie, na przyk ad ewentualnych mniejszych potrzeb seksualnych u kobiet ni u m czyzn. Wiele z tych pytaƒ jest adresowanych do lekarza pierwszego kontaktu [2]. Zw aszcza w okresie wychowywania dziecka, po zakoƒczonym po ogu, gdy kobieta nie ma ju kontaktu z lekarzem po- o nikiem. Wed ug danych z piêmiennictwa 90% kobiet dopiero trzy miesiàce po porodzie, a 35 40% szeêç miesi cy od porodu rozpoczyna wspó ycie p ciowe i w zwiàzku z tym dopiero wtedy zdaje sobie spraw z pojawiajàcych si problemów sfery seksualnej, które wymagajà edukacji zdrowotnej i wsparcia ze strony personelu lekarskiego, a nierzadko skierowania na dalsze konsultacje specjalistyczne (seksuologiczne i psychologiczne) [15]. 16 Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2010, nr 21

PiÊmiennictwo 1. Gökyildiz S., Beji N.K. (2005) The effects of pregnancy on sexual life. J. Sex. Marital. Ther. 31, 2010-215. 2. Pastore L., Owens A., Raymond C. (2007) Postpartum sexuality concerns among first-time parents from one U.S. Academic Hospital. J. Sex. Med. 4, 115-123. 3. Erol B., Sanli O., Korkmaz D. i in. (2007) A cross-sectional study of female sexual function and dysfunction during pregnancy. J. Sex. Med. 4, 1381-1387. 4. Fok W.Y., Chan L.Y., Yuen P.M. (2005) Sexual behavior and activity in Chinese pregnant women. Acta Obstet Gynecol. Scand. 84, 934-938. 5. Zahumensky J., Zverina J., Sottner O. i in. (2008) Comparison of labor course and women s sexuality in planned and unplanned pregnancy. J. Psychosom. Obstet. Gynecol. 29 (3), 157-163. 6. Sottner O., Zahumensky J., Krcmar M. i in. (2006) Urinary incontinence in a group of primiparous women in Czech Republic. Gynecol. Obstet. Invest. 62 (1), 33-37. 7. Zahumensky J., Zmrhalova B., Mich D. i in. (2007) Analysis of a group of HIV positive women who gave birth in the Czech Republic. Ceska Gynekol. 72 (4), 228-232. 8. Khamis M.A., Mustafa M.F., Mohamed S.N., Toson M.M. (2007) Influence of gestational period on sexual behavior. J. Egypt. Public. Health. Assoc. 82 (1-2), 65-90. 9. Shojaa M., Jouybari L., Sanagoo A. (2009) The sexual activity during pregnancy among a group of Iranian women. Arch. Gynecol. Obstet. 279 (3), 353-356. 10. Witting K., Santtila P., Alanko K. i in. (2008) Female sexual function and its associations with number of children, pregnancy, and relationship satisfaction. J. Sex. Marital. Ther. 34 (2), 89-106. 11. Sipiƒski A., Kazimierczak M., Skiba W., Sipiƒska K. (2007) SeksualnoÊç kobiet w okresie perinatalnym. Przeglàd Seksuologiczny 4 (12) 5-15. 12. Kammerer-Doak D., Rogers R.G. (2008) Female sexual function and dys-function. Obstet. Gynecol. Clin. North. Am. 35 (2), 169-183. 13. Aslan G., Aslan D., Kizilyar A. i in. (2005) A prospective analysis of sexual functions during pregnancy. Int. J. Impot. Res. 17 (2), 154-157. 14. Erylmaz G., Ege E., Zincir H. (2004) Factors affecting sexual life during pregnancy in Ealtern Turkey. Gynecol. Obstet. Invest. 57, 103-108. 15. Sottner 0., Zahumensky J., Kranar M. i in. (2007) Urinary incontinence and sexual dysfunction in relation to pregnancy and labour. Intern. Uro-gynec. J. 18, 159-160. 16. Olsson A., Lundqvist M., Faxelid E. i in. (2005) Women s thoughts about sexual life after childbirth. Scand. J. Caring. Sci. 19, 381 387. 17. S omko Z., Br borowicz G.H. (2005) Operacje po o nicze. [w:] Br borowicz G.H. red. Po o nictwo i ginekologia. Wyd. 1. Warszawa, PZWL. 402-404. 18. Klein M.C., Kaczorowski J., Firoz T., Hubinette M., Jorgensen S., Gautier R. (2005) A comparison of urinary and sexual outcomes in women experiencing vaginal and caesarean birth. J. Obstet. Gynaecol. Can. 27, 332-339. 19. Ejegærd H., Ryding E.L., Sjögren B. (2008) Sexuality after delivery with episiotomy: A long-term follow-up. Gynecol. Obstet. Invest. 66, 1-7. 20. Connolly A.M., Thorp J., Pahel L. (2005) Effects of pregnancy and childbirth on postpartum sexual function: a longitudinal prospective study. Int. Urogynecol. J. Pelvic. Floor. Dysfunct. 16, 263-267. 21. Buhling K.J., Schmidt S., Robinson J.N., Klapp C., Siebert G., Dudenhausen J.W. (2006) Rate of dyspareunia after delivery in primiparae according to mode of delivery. Eur. J. Obstet. Gynecol. Reprod. Biol. 124, 42 46. 22. Zahumensky J., Sottner O., Brtnicka H. i in. (2008) Pregnancy and delivery after ectopic pregnancy in a caesarean section scar. Geburtshilf Frauenheilkd. 68, 389-392. 23. Barrett G., Peacock J., Victor C.R., Manyonda I. (2005) Cesarean section and postnatal sexual health. Birth ; 32 (4), 306-311. 24. Gungor S., Baser I., Ceyhan S., Karasahin E., Acikel C.H. (2007) Mode of delivery and subsequent long-term sexual function of primiparous women. Int. J. Impot. Res. 19 (4), 358-365. 25. Pohanka M., Kanovsky P., Bares M., Pulkrabek J., Rektor I. ( 2005) The long-lasting improvement of sexual dysfunction in patients with advanced, fluctuating Parkinson s disease induced by pergolide: evidence from the results of an open, prospective, one-year trial. Parkinsonism Relat Disord. 11, 509 512. 26. Pohanka M., Kuba R., Zakopcan J., Rektor I. (2004) The influence of antiepileptic drugs and epilepsy on sexual function. Homeostasis. 43. Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2010, nr 21 17