Percentage of children and adolescents covered by the nationwide caries prophylactic program in Poland

J Stoma 2011, 64, 1-2: 50-66 2011 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Percentage of children and adolescents covered by the nationwide caries prophylactic program in Poland Odsetek dzieci i młodzieży objętych ogólnopolskim programem zapobiegania próchnicy Elżbieta Jodkowska Department of Conservative Dentistry, MUW Head: prof. dr hab. E. Jodkowska Summary Introduction: Monitoring oral health status increases the quality of dental health care and the effectiveness of implemented health programs. Aim of the study: To review Polish public caries prophylctic programs functioning between 2000- -2008 which covered children and school-going population. Material and methods: Each year, epidemiological and sociomedical studies of index groups have been conducted in Poland since the year 2000. Dental examinations were performed according to the WHO standards, strictly following guidelines for clinical reliability control. Results: Between 2000-2008, studies were performed on the group of 29,143 children and adolescents aged 6-18 years. The percentage of children covered by the prophylaxis program varied, and depended on children s age, place of residence, geographical region and the year in which the assessment was performed. Conclusion: Caries prophylaxis was realised to a limited extent. There were significant variations in the percentage of children covered by this prophylaxis program as far as the age and the place of residence are concerned. Streszczenie Wprowadzenie: ocena stanu zdrowia jamy ustnej służy poprawie jakości opieki stomatologicznej i podnoszeniu skuteczności wdrażanych programów zdrowotnych. Cel pracy: dokonano przeglądu funkcjonujących w latach 2000-2008 ogólnopolskich publicznych programów profilaktycznych dotyczących próchnicy zębów u dzieci i młodzieży szkolnej. Materiał i metody: w Polsce corocznie, nieprzerwanie od 2000r. prowadzono badania epidemiologiczne i socjomedyczne grup indeksowych. Badania stomatologiczne wykonano zgodnie z zaleceniami ŚOZ przestrzegając rygorystycznie m.in. zasad kontroli rzetelności ocen klinicznych. Wyniki: w latach 2000-2008 badania wykonano na próbie 29 143 dzieci i młodzieży w wieku 6-18 lat. Odsetek dzieci objętych programem profilaktycznym był różny, zależny od wieku dziecka, miejsca zamieszkania, regionu województwa i roku oceny. Podsumowanie: profilaktyka p/próchnicowa była realizowana w niewielkim stopniu. Spostrzeżono znaczne zróżnicowanie w odsetkach dzieci objętych programem profilaktycznym ze względu na wiek i region zamieszkania. KEYWORDS: dental caries prevention, epidemiological study HASŁA INDEKSOWE: profilaktyka próchnicy, badania epidemiologiczne 50

2011, 64, 1-2 Caries prophylactic program Introduction Evaluating the health status of the oral cavity is one of primary means through which we can improve the quality of dental care, and improve the effectiveness of implemented health programs. 1 According to the Monitoring of Oral Health of the Polish Population program on-going systematically and continually since 1997 Poland, alongside the developed countries and many other UE countries undergoing systemic transformation, is still burdened with very high incidence of caries. 2-7 Significant decrease of the incidence of caries in highly developed countries results from promotion of dental prophylaxis embracing both the whole population and its individuals. Permanent evaluation of the oral health of children, and the implementation of additional prophylactic programs, is fundamental for further reduction of the prevalence of caries and its intensity. 8-10 Aim of the study The study aimed at reviewing nationwide public caries prophylaxis programs in operation between 2000-2008, and at defining the percentage of children and the schoolgoing population benefiting from a variety of prophylactic procedures. Material and methods Epidemiological and sociomedical studies of specific groups of Polish population (children aged 6, 7, 12, 15 and 18 years), were carried out every year according to the procedural algorithm as prepared by the Chair of Hygiene and Epidemiology, Medical University in Lodz. quot.acc. 2 A regional specialist in general dentistry or a person that he/she Wprowadzenie Ocena stanu zdrowia jamy ustnej jest jednym z podstawowych narzędzi służących poprawie jakości opieki stomatologicznej i podnoszenia skuteczności wdrażanych programów zdrowotnych. 1 Systematycznie, nieprzerwanie prowadzony od 1997 roku Ogólnopolski Monitoring Stanu Zdrowia Jamy Ustnej wskazuje, że w Polsce w porównaniu z krajami rozwiniętymi, a także z wieloma krajami UE podlegającymi podobnie jak Polska transformacji systemowej, zachorowalność na próchnicę zębów nadal utrzymuje się na wysokim poziomie. 2-7 Znaczący spadek próchnicy u dzieci i młodzieży w krajach wysokorozwiniętych jest wynikiem stomatologicznej opieki zapobiegawczej podejmowanej na poziomie populacji ale także i jednostki. Ciągła ocena zmian stanu zdrowotnego dzieci i wdrażanie dodatkowych działań profilaktycznych stało się podstawą do dalszego obniżania zapadalności i nasilenia próchnicy. 8-10 Cel pracy Celem pracy było dokonanie przeglądu działających w latach 2000-2008 ogólnopolskich publicznych programów profilaktycznych próchnicy zębów z określeniem odsetka dzieci i młodzieży szkolnej objętych różnego typu postępowaniem profilaktycznym. Materiał i metody Corocznie prowadzono badania epidemiologiczne i socjomedyczne określonych grup populacji polskiej (tj. dzieci w wieku 6, 7, 12, 15 i 18 lat), wg algorytmu postępowania opracowanego przez Katedrę Higieny i Epidemiologii AM w Łodzi. cyt.wg 2 Organizatorem badań i osobą dokonującą losowego doboru dzieci do 51

E. Jodkowska J Stoma appointed was responsible for organizing the research and random selection of subjects. Epidemiological and questionnaire studies were carried out in individual provinces/ regions. Training was also organized for the staff supervising the research during which the following were discussed: the importance of research and its guidelines, the scope of research for the given year with algorithm of sample selection and criteria for clinical evaluation of oral status. Additionally, there were two calibrating clinical sessions, during which the newly selected researchers examined twenty children, aged 6 and 12 years, twice with a one-week interval. In each province, two counties were selected according to the following standards: using the administration map of the province a list of counties was compiled. The list was subdivided into two groups: the first one comprising rural and small-town counties, whereas the other one urban counties and cities. From each group, one county was randomly selected. From each county (rural and urban), two districts were selected. Thus, four districts were selected on the second draw. In the next stage, using lists of elementary schools that were provided by the local education authorities two schools were selected in each district. In all, in each province the study was restricted to children attending eight schools in four districts. Subjects aged 6 years were selected from a group of pre-school children attending kindergartens in the vicinity of a pre-selected elementary school, or juniors attending the so-called 0 forms in schools previously selected in rural and small-town counties. As a result, children from four districts were examined. Teams from each province sent research results and documentation both by e-mails via the Internet and on discs to badań był specjalista regionalny w dziedzinie stomatologii ogólnej lub osoba przez niego wyznaczona. Prowadzono badanie epidemiologiczne i ankietowe na terenie poszczególnych województw/regionów. Przeprowadzono także szkolenie dla osób nadzorujących badania, w czasie którego omówiono znaczenie i zasady organizacji badań, zakres badań w danym roku oraz algorytm doboru próby i kryteria oceny stanu klinicznego jamy ustnej. Ponadto zorganizowano dwie kalibracyjne sesje kliniczne, w czasie których osoby nowo wytypowane do prowadzenia badań, dwukrotnie w odstępie tygodnia, zbadały dwadzieścioro dzieci w wieku 6 i 12 lat. W każdym województwie wylosowano dwa powiaty wg następującej procedury: posługując się mapą administracyjną województwa sporządzono listę powiatów na obszarze całego województwa. Przygotowaną listę powiatów podzielono na dwa podzbiory, z których jeden ujmował powiaty o charakterze wiejskim i małomiasteczkowym, zaś drugi powiaty o charakterze miejskim i wielkomiejskim. Z tak przygotowanych dwu list powiatów wylosowano po jednym powiecie. W każdym z wylosowanych powiatów (wiejskim i miejskim) wylosowano po dwie gminy. W wyniku losowania na poziomie drugiej warstwy wyłoniono cztery gminy. Kolejno posługując się listami szkół podstawowych, uzyskanych z kuratorium lub władz gminnych wylosowano z każdej gminy dwie szkoły. Badanie na obszarze wojewódzkim ograniczało się zatem do badania uczniów w ośmiu szkołach znajdujących się na terenie czterech gmin. Dzieci w wieku 6 lat wylosowano z grupy uczęszczających do przedszkoli położonych w najbliższej odległości od uprzednio wylosowanych szkół podstawowych lub uczęszczających do klasy 0. W wyniku takiego doboru zbadano dzieci z terenu czterech gmin. Każdy z zespołów wojewódz- 52

2011, 64, 1-2 Caries prophylactic program the Restorative Dentistry Unit, MUW (the seat of the monitoring coordinator.) For the population sample of 16 provinces in Poland, the subjects were drawn in several stages. Twosome teams of dentists-epidemiologists, previously trained and calibrated, carried out dental examinations and a questionnaire survey. The examination was carried in uniform conditions according to the WHO recommendations based on diagnostic criteria of clinical conditions as suggested by the WHO (Oral Health Surveys Basic Data WHO, Geneva 1997). 11 Double control of the reliability of clinical assessment was verified during calibrating and training sessions and by means of another examination on a randomly selected 10% sample. Between 2000-2008 the study covered 29,143 children and adolescents of both sexes inhabiting urban and rural areas in 16 provinces of Poland. Age distribution was as follows: 7,507 6-year-olds, 2766 7-year-olds, 11,781 12-year-olds, 1,935 15-year-olds and 5,154 18-year-olds. The percentage of examined children and adolescents that were covered by the prophylaxis program is presented in Table 1 and as a graph (Fig. 1). Analysis of results and discussion The percentage of children and adolescents that were covered by the prophylactic program differed depending on the subjects age, their region of abode, geographic position of the province and the funds allocated in a given year for monitoring. In total, the percentage of 6-year-old children covered by the prophylactic program in years 2002-2008 was as follows: in 2002 14.1%, in 2005 8.2% and in 2008 24.4% (tab.2). The percentage of 7-year-old children covered by the prophylactic program in 2003 was 16.6%. kich przekazywał do Zakładu Stomatologii Zachowawczej AM w Warszawie (siedziby koordynatora monitoringu) wyniki badań wraz z dokumentacją za pośrednictwem Internetu oraz zapisu elektronicznego na dyskietce. Badani do próby populacji w 16 województwach Polski, wyłonieni byli w losowaniu wielostopniowym. Badanie stomatologiczne i ankietowe prowadzone były przez dwuosobowe zespoły stomatologów-epidemiologów uprzednio szkolonych i kalibrowanych. Badania prowadzono w ujednoliconych warunkach, wg zaleceń ŚOZ w oparciu o kryteria diagnostyczne stanów klinicznych proponowane przez ŚOZ (Oral Health Surveys Basic Data WHO, Geneva 1997). 11 Zastosowana podwójna kontrola rzetelności ocen klinicznych badających była weryfikowana na sesjach kalibracyjno-szkoleniowych oraz w formie ponownego badania na 10% wyłonionej próbie losowej. W latach 2000-2008 badaniami objęto 29 143 dzieci i młodzieży obojga płci, zamieszkujących tereny miejskie i wiejskie w 16 województwach Polski. W tym odpowiednio dzieci 6-letnich było 7507; 7-letnich 2766; 12-letnich 11781; 15-letnich 1935 i osób 18- -letnich 5154. Odsetek badanych dzieci i młodzieży objętych programem profilaktyki zestawiono w tabeli 1 i zilustrowano na Fig. 1. Omówienie wyników i dyskusja Odsetek badanych dzieci i młodzieży objętych programem profilaktyki różnił się zależnie od wieku badanych, regionu zamieszkania, lokalizacji województwa oraz finansów programowych przeznaczonych w danym roku na monitoring. Ogółem w kraju odsetek dzieci 6-letnich objętych programem profilaktyki w latach 2002-2008 wynosił odpowiednio w 2002 roku - 14,1%, w roku 2005-8,2% i w 2008-24,4% (tab. 2). Odsetek dzieci 7-letnich w 2003 roku 53

E. Jodkowska J Stoma T a b l e 1. The number of examined subjects between 2000-2008 Age (years) Year Nationwide total urban areas Number of subjects rural areas 6 2000 2,223 950 1,273 2002 1,305 679 628 2005 2,154 1,070 1,084 2008 1,825 855 970 7 2003 2,766 1,480 1,286 12 2000 3391 1,644 1,747 2002 342 177 165 2003 3,338 1,720 1,618 2005 2,435 1,210 1,225 2007 2,275 1,229 1,046 15 2005 96 49 47 2008 1,839 877 962 18 2004 3,051 1,657 1,394 2008 2,103 1,133 970 Fig. 1. The number of children and adolescents covered by the study between 2000-2008. Liczba dzieci i młodzieży objętych badaniem w latach 2000-2008. 54

2011, 64, 1-2 Caries prophylactic program As for the place of abode, more children came from urban areas (18.5%) than rural areas (14.5%). The percentage of children aged 6-7 years that were covered by the program differed in individual provinces. In 2002, the percentage of 6-year-old children covered by the prophylactic program was 14,3% and was implemented in four provinces only (Lublin 31.4%, Malopolska 100%, Podlasie 47.6% and Silesia 50%). In 2003, the percentage of 7-year-old children covered by the prophylactic program was 16.6% and was implemented in seven provinces (Kujawy-Pomerania, Lublin, Lodz, Malopolska, Podlasie, Warmia-Masuria, West Pomerania tab. 3). In these provinces, in which the programme was implemented, it varied and ranged from 0.6% in the Kujawy-Pomerania Province to 100% in the West Pomerania Province. In 2005, the percentage of 6-year-old children covered korzystających z programów profilaktycznych wynosił 16,6%. W zależności od lokalizacji zamieszkania więcej dzieci pochodziło z regionów miejskich (18,5%) niż regionów wiejskich (14,5%). Odsetek dzieci w wieku 6-7 lat objętych programem profilaktycznym różnił się w poszczególnych województwach. W 2002 roku odsetek dzieci 6-letnich objętych programem profilaktycznym w kraju wynosił 14,3% i był realizowany tylko w czterech województwach (woj. lubelskie 31,4%, małopolskie 100,0%, podlaskie 47,6% i śląskie 50,0%). W 2003 roku odsetek dzieci 7-letnich objętych profilaktyką w kraju wynosił 16,6% i był realizowany w siedmiu województwach (kujawsko-pomorskim, lubelskim, łódzkim, małopolskim, podlaskim, warmińsko-mazurskim, zachodnio-pomorskim). W wymienionych województwach realizowany program profilaktyczny był zróżnicowany i wahał się od 0,6% w woj. kujawsko-pomorskim do 100% T a b l e l 2. The percentage of children and adolescents covered by the prophylactic program Age (years) Year Nationwide total urban areas Number of subjects urban areas 6 2002 14.1 18.3 9.6 2005 8.2 5.7 10.6 2008 24.4 20.8 27.5 7 2003 16.6 18.5 14.5 12 2000 14.2 - - 2002 48.0 - - 2003 20.2 - - 2005 48.6 46.7 50.4 2007 55.2 58.0 51.8 15 2005 10.4 18.4 2.1 2008 29.6 - - 18 2004 4.3 6.3 1.9 2008 9.8 - - 55

E. Jodkowska J Stoma T a b l e 3. The percentage of children aged 6 and 7 years covered by the prophylactic program in individual provinces Province Year percentage of children covered by the prophylactic program 2002 6-year-olds 2003 7-year-olds 2005 6-year-olds 2008 6-year-olds Lower Silesia (dolnośląskie) 0.0 0.0 0.0 0.8 Kujawy-Pomerania (kujawsko-pomorskie) 0.0 0.6 0.0 0 Lublin (lubelskie) 31.4 43.1 0.0 0 Lubuskie (lubuskie) 0.0 0.0 0.0 100 Lodz (łódzkie) 0.0 25.1 0.0 21.4 Malopolska (małopolskie) 100.0 47.1 49.3 100 Mazovia (mazowieckie) 0.0 0.0 0.0 0 Opole (opolskie) 0.0 0.0 0.0 0 Podkarpacie (podkarpackie) 0.0 0.0 0.0 97.5 Podlasie (podlaskie) 47.6 11.4 10.6 0 Pomerania (pomorskie) 0.0 0.0 0.0 0 Silesia (śląskie) 50.0 0.0 26.5 0 Swietokrzyskie (świętokrzyskie) 0.0 0.0 0.0 0 Warmia-Masuria (warmińsko-mazurskie) 0.0 41.8 0.0 0 Wielkopolska (wielkopolskie) 0.0 0.0 0.0 49.2 West Pomerania (zachodniopomorskie) 0.0 100.0 33.2 0 Nationwide total 14.3% 16.6% 8.2% 24.4 by the prophylactic program was 8.2%, and was implemented in the following provinces: Malopolska (49.3%), Podlasie (10.6%) and Silesia (26.5%). In 2008, the percentage of children covered by the prophylactic program was 24.4% and was implemented in six provinces: Lower Silesia (0.8%), Lubuskie (100%), Lodz (21.4%), Malopolska (100%), Podkarpacie 97.5% and Wielkopolska (49.2%). If we examine the studies assessing the effectiveness of the dental care system which were based on comparative analysis of dental status and dental needs of 6-year-olds, with focus on w woj. zachodnio-pomorskim (tab. 3). W 2005 roku odsetek dzieci 6-letnich objętych programem profilaktycznym wynosił 8,2% i był realizowany w woj. małopolskim (49,3%), podlaskim (10,6%) i śląskim (26,5%). W roku 2008 odsetek dzieci objętych programem profilaktycznym wynosi 24,4% i realizowany był w 6 województwach, tj.: dolnośląskim (0,8%), lubuskim (100,0%), łódzkim (21,4%), małopolskim (100,0%), podkarpackim (97,5%) i wielkopolskim (49,2%). Z badań oceniających skuteczność systemu opieki stomatologicznej na podstawie analizy porównawczej stanu uzębienia i potrzeb stomatologicznych 6-letnich 56

2011, 64, 1-2 Caries prophylactic program children from the Lodz Province in the past 18 years, it becomes clear that a 6-year-old child had five teeth affected by caries of which four had an on-going primary or recurrent process. Only 13% of children were caries-free, which reflects poor effectiveness of the Polish dental care system and indicates a need to reorganize this system. 12 According to the doctors who ran the epidemiological studies in the year 2000, only 14.2% of 12-year-olds were covered by the prophylactic program with professional procedures carried out every three months (tab.4). Moreover, a section of these children now 12-year-old were covered by a fissure-sealing program (first permanent molars) as 6-year-olds in 1994. In the year 2000, these children were 12 years old. Some of them had to be covered by a public cariesprevention program for high-risk groups in line with the reform of health care (1994), which introduced a system of public health insurance. The program in question comprised bacterial plaque removal, oral hygiene instruction, oral sanitation in a period not exceeding four weeks, followed by the application of prophylactic varnishes every three months plus six supervised sessions of brushing with fluoridated gels or solutions with increased fluoride content. In 2000, prophylaxis programs were not realised in the following seven provinces: Lower Silesia, Lubuskie, Mazovia, Podkarpacie, Pomerania, Silesia and Swietokrzyskie. In the remaining provinces, in which the program was realised, its percentage varied. The Wielkopolska province had the highest percentage of children covered by the prophylaxis program at 73.1%; the other provinces had lower percentages at 36.7% in the Lublin Province, 3.0% in the Warmia-Masuria Province, 26.8% in the dzieci z dodatkowym uwzględnieniem dzieci łódzkich w minionych 18 latach wynika, że u dziecka 6-letniego na 5 zębów z próchnicą, w czterech toczył się aktywny proces pierwotny lub wtórny. Tylko 13% dzieci wolnych było od próchnicy, co świadczy o niskiej skuteczności polskiego systemu opieki stomatologicznej i wskazuje na konieczność jego reorganizacji. 12 Z ustaleń lekarzy prowadzących w 2000 roku badania epidemiologiczne wynika, że tylko 14,2% dzieci 12-letnich było objętych programem profilaktycznym i miało ponawiane co 3 miesiące zabiegi profesjonalne (tab. 4). Nadmienić należy, że część z badanych dzieci obecnie 12-letnich w 1994 roku jako dzieci 6-letnie objęte były publicznym programem uszczelniania zębów pierwszych trzonowych stałych. W 2000 roku dzieci te ukończyły 12 lat. Część z nich zgodnie z reformą systemową opieki zdrowotnej kraju, z 1994 roku, w którym wprowadzono system publicznych ubezpieczeń zdrowotnych powinna być objęta publicznym programem zapobiegania próchnicy dla grupy wysokiego ryzyka. Program ten przewidywał usuwanie złogów bakteryjnych, instruktaż higieny, sanację jamy ustnej w okresie nie przekraczającym 4 tygodni i następowym stosowaniem lakierów profilaktycznych co 3 miesiące, a także przeprowadzanie 6 sesji nadzorowanego szczotkowania zębów związkami fluoru z użyciem żelu lub roztworu fluorkowego o podwyższonym stężeniu fluoru. W 2000 roku programy profilaktyczne nie były realizowane w siedmiu województwach a mianowicie dolnośląskim, lubuskim, mazowieckim, podkarpackim, pomorskim, śląskim i świętokrzyskim. Wśród województw, w których był realizowany program profilaktyczny jego odsetek był zróżnicowany. Największy odsetek dzieci objętych programem profilaktycznym był w woj. wielkopolskim i wynosił - 73,1% niższy w woj. lubelskim - 36,7%, woj. 57

E. Jodkowska J Stoma T a b l e 4. The percentage of children aged 12 years covered by the prophylactic program in individual provinces Province Year percentage of children aged 12 years covered by the prophylactic program 2000 2002 2003 2005 2007 Lower Silesia 0.0 49.5 0.0 0.0 70.1 Kujawy-Pomerania 26.8 0.0 0.0 10.6 0.0 Lublin 36.7 0.0 25.2 99.3 99.7 Lubuskie 0.0 0.0 100.0 99.5 0.0 Lodz 1.4 0.0 22.1 25.7 0.0 Malopolska 26.6 0.0 52.4 76.9 0.0 Mazovia 0.0 0.0 0.0 48.3 0.0 Opole 9.3 0.0 0.0 0.0 0.0 Podkarpacie 0.0 0.0 0.0 17.8 93.6 Podlasie 13.0 0.0 11.7 99.3 0.0 Pomerania 0.0 0.0 0.0 97.2 93.0 Silesia 0.0 0.0 0.0 33.2 18.5 Swietokrzyskie 0.0 0.0 0.0 59.0 0.0 Warmia-Masuria 33.0 46.0 40.1 0.0 21.8 Wielkopolska 73.1 48.3 0.0 0.0 0.0 West Pomerania 4.2 0.0 100.0 70.5 0.0 Nationwide total 14.2 48.0 20.2 48.6 55.2 Kujawy-Pomerania Province and 26.6% in the Malopolska Province. In the remaining provinces the percentage ranged from 13.0% to 1.4% (tab. 4). In 2002, 12-year-old children from only three provinces (Wielkopolska, Lower Silesia and Warmia-Masuria) were examined. These were the provinces, which continued the public caries-prophylaxis program for highrisk of caries groups commenced in 2000 and 2001. Depending on the province, the percentage of children participating in the program ranged from 46.0% to 49.5% for 12-year-olds. In 2003, of the examined 3,338 children, the prophylactic program covered warmińsko-mazurskie 33,0%, poniżej 26,8% w woj. kujawsko-pomorskim i małopolskim 26,6%. W pozostałych województwach wahał się od 13,0% do 1,4% (tab. 4). W 2002 roku badano dzieci 12-letnie, które pochodziły tylko z trzech województw (wielkopolskiego, dolnośląskiego i warmińsko-mazurskiego), w których kontynuowana była realizacja publicznego programu zapobiegania próchnicy rozpoczęta w latach 2000 i 2001 dla grupy wysokiego ryzyka próchnicy. W zależności od województwa odsetek dzieci włączonych do programu wynosił dla 12 letnich od 46,0% do 49,5%. W 2003 roku na 3338 zbadanych 12 letnich dzieci tylko 20,2% popula- 58

2011, 64, 1-2 Caries prophylactic program only 20.2% of that population of 12-yearolds. These children came from the following seven provinces: Lublin, Lubuskie, Lodz, Malopolska, Podlasie, Warmia-Masuria and West Pomerania. In two provinces, namely the Lubuskie Province and the West Pomerania Province, all the children benefited form the prophylaxis program. The Podlasie province had the lowest number of such children (11.7%) (tab. 4). In 2005, the percentage of 12-year-olds benefiting from prophylaxis was 48.6% and varied in individual provinces. In four of them (Lower Silesia, Opole, Warmia-Masuria and Wielkopolska) none of the examined children participated in the caries prophylaxis program. In two provinces, the programs had limited scope and covered from 10.6% (Kujawy- Pomerania) to 17.8% (Podkarpacie) of children, whereas in three regions of the country (the Lublin Province, the Lubuskie Province and the Podlasie Province) the scope was very high and exceeded 99%. In 2007, the percentage of 12-year-olds covered by the program was 55.2%; it tended to be higher in the urban, rather than rural, areas, and differed significantly depending on the place of residence. In the the Lublin, the Podkarpacie and the Pomerania Provinces only 0.3%-7% of children failed to benefit from the programs while in the Masovia Province no children received prophylactic attention. The same applies to the Silesia and Warmia- Masuria Provinces with percentages of 81.5% and 78.2%, respectively. 13 The therapeutic and prophylactic program consisted of education, fissure sealing of back teeth, and treatment of early carious lesions by means of prophylactic restorations. The assessment of the oral health status of children aged 7-8 and 11-12 years covered by this three-year program revealed that its cji objęta była programem profilaktycznym. Dzieci objęte profilaktyką zamieszkiwały teren siedmiu województw (lubelskie, lubuskie, łódzkie, małopolskie, podlaskie, warmińsko- -mazurskie i zachodnio-pomorskie). W dwóch województwach, tj. lubuskim i zachodnio-pomorskim profilaktyką objęte były wszystkie dzieci. Najmniej dzieci, 11,7% było objęte w województwie podlaskim (tab. 4). W 2005 roku odsetek dzieci 12-letnich korzystających z programu profilaktycznego wynosił 48,6%. Odsetek dzieci różnił się swoim zasięgiem w poszczególnych województwach. W czterech (dolnośląskie, opolskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie) żadne z badanych dzieci nie uczestniczyło w programie zapobiegania próchnicy. W dwóch województwach programy profilaktyczne miały niewielki zasięg i obejmowały od 10,6% (woj. kujawsko-pomorskie) do 17,8% (woj. podkarpackie), natomiast w trzech regionach kraju (woj. lubelskie, lubuskie i podlaskie) zasięg programu był wysoki i przekraczał 99%. W 2007 roku odsetek dzieci 12-letnich objętych programem profilaktycznym wynosił 55,2%, w zależności od regionu zamieszkania był wyższy w miastach, niż na wsi i różnił się krańcowo zależnie od regionu zamieszkania. W województwach lubelskim, podkarpackim i pomorskim zaledwie 0,3%-7% dzieci nie korzystało z profilaktyki, podczas gdy w woj. mazowieckim żadne z badanych dzieci nie było objęte programem profilaktycznym. W województwie śląskim i warmińsko-mazurskim w podobnej sytuacji było odpowiednio: 81,5% i 78,2% dzieci. 13 Ocena zdrowia jamy ustnej dzieci w wieku 7-8 lat i 11-12 lat objętego programem profilaktyczno-leczniczym polegającym na działaniach edukacyjnych, uszczelnianiu bruzd zębów bocznych oraz leczeniu wczesnych zmian próchnicowych za pomocą wypełnień profilak- 59

E. Jodkowska J Stoma implementation significantly contributed to the improvement of oral hygiene and gingival health as well as to the decrease of the rate of caries in all the children, irrespective of the applied restorative material. 14 Also, the assessment of the dental status of 12-yearolds from the Skierniewickie County, which covered a group of 111 children, demonstrated the prevalence of caries in this examined sample at 89.2%. The percentage of cariesfree children was 10.8%, which reflects poor oral health. 15 Only 96 of 15-year-olds from the mazowieckie province were examined twice in 2005; in 2008, a total of 1,839 children from all the country s provinces were examined (tab.5). According to the data for 2005, the percentage of children covered by the program was 10.4%. In 2008, the percentage of 15-year-olds almost trebled at 29.6% and concerned children from the following provinces: Kujawy-Pomerania, Lublin, Lubuskie, Malopolska, Podkarpacie and Pomerania. The program did not cover children from the remaining provinces. There is insufficient data concerning the regional distribution of children covered by the program in the year 2008. It turns out that in six provinces (Kujawy-Pomerania, Lublin, Lubuskie, Malopolska, Podkarpacie and Pomerania) 15-year-old children were covered by the prophylaxis program, unlike children in the remaining 10 provinces (tab. 5). The percentage of 18-year-olds requiring prophylaxis in 2004 in Poland was 4.3% and was much higher in urban (6.3%) than in rural areas (1.9%). Depending on the place of residence, differences in the need of prophylaxis were revealed, ranging form 1.1% in the Kujawy- Pomerania Province to 17.7% in Lower Silesia (tab. 6). The highest percentage of patients requiring prophylaxis, a staggering 41.5%, was reported in the high-risk group. tycznych wykazała, że realizacja trzyletniego programu przyczyniła się do istotnej poprawy stanu higieny jamy ustnej i stanu dziąseł oraz obniżeniu przyrostu próchnicy u wszystkich dzieci niezależnie od zastosowanych materiałów. 14 Również ocena stanu uzębienia dzieci 12-letnich z powiatu skierniewickiego, w której objęto grupę 111 dzieci wykazywała, że częstość próchnicy w badanej grupie wynosiła 89,2%. Odsetek dzieci wolnych od próchnicy wynosił 10,8% co świadczy o złym stanie zdrowia jamy ustnej. 15 Dzieci 15-letnie były badane dwukrotnie w 2005 roku. Tylko 96 dzieci z woj. mazowieckiego i w 2008 roku 1839 dzieci ze wszystkich województw (tab.5). W przypadku badania z 2005 r. odsetek dzieci objętych programem profilaktyki wynosił odpowiednio 10,4%. W 2008 roku wzrosła prawie 3-krotnie liczba dzieci 15-letnich objętych programem profilaktyki. Wynosiła 29,6% i były to dzieci z województw: kujawsko-pomorskiego, lubelskiego, lubuskiego, małopolskiego, podkarpackiego i pomorskiego. Dzieci z pozostałych województw nie były objęte programem zapobiegania próchnicy. Brak szczegółowych danych odnośnie podziału na region zamieszkania dzieci objętych programem w 2008 r. W zależności od lokalizacji województwa wynika, że w 6 województwach, tj.: kujawsko-pomorskim, lubelskim, lubuskim, małopolskim, podkarpackim i pomorskim dzieci 15 letnie objęte były programem profilaktycznym, zaś z pozostałych 10 województw nie były (tab. 5). Odsetek młodzieży 18-letniej wymagającej objęcia programem profilaktycznym w 2004 roku wynosił ogółem w kraju 4,3% i był znacznie wyższy u zamieszkujących regiony miejskie (6,3%) niż regiony wiejskie (1,9%). W zależności od regionu zamieszkania stwierdzono różnice w stopniu zapotrzebowania na 60

2011, 64, 1-2 Caries prophylactic program T a b l e 5. The percentage of children aged 15 years covered by the prophylactic program in individual provinces Province Year percentage of 15-year-olds 2005 2008 Lower Silesia 0 0 Kujawy-Pomerania 0 50 Lublin 0 100 Lubuskie 0 100 Lodz 0 0 Malopolska 0 100 Mazovia 10.4 0 Opole 0 0 Podkarpacie 0 100 Podlasie 0 0 Pomerania 0 100 Silesia 0 0 Swietokrzyskie 0 0 Warmia-Masuria 0 0 Wielkopolska 0 0 West Pomerania 0 0 Nationwide total 10.4 29.6 18-year-old teenagers required the following kinds of restorative therapy: restorations on one or two surfaces (49.7% and 36.0% respectively), endodontic treatment (6.4%), dental extractions (7.5%), other procedures (6.2%). In 2008, the program covered only 9.8% of 18-year-olds. Moreover, the presence of fissure sealants on the occlusal surfaces of molars was revealed, which indicates that one of the most effective of professional methods of caries prevention had been used. This issue is going to be discussed more extensively in a separate paper. Needs for conservative, surgical and prosthetic treatments were assessed in the examined population. It was reported that profilaktykę od 1,1% w woj. kujawsko-pomorskim do 17,7% w woj. dolnośląskim (tab. 6). Największy odsetek osób wymagających profilaktyki (41,5%) odnotowano w grupie szczególnego ryzyka. Potrzeby leczenia zachowawczego w postaci wypełnień na jednej powierzchni, dwu powierzchniach wymagało odpowiednio: 49,7% i 36,0%, leczenia endodontycznego 6,4%, ekstrakcji zębów 7,5%, innych zabiegów 6,2% młodzieży 18-letniej. Odsetek młodzieży 18-letniej badanej w 2008 roku wykazał, że tylko 9,8% młodzieży było objęte programem zapobiegania próchnicy. Ponadto stwierdzono obecność uszczelniacza bruzd na powierzchniach żujących zębów trzonowych 61

E. Jodkowska J Stoma T a b l e 6. The percentage distribution of 18-year-olds in relation to diagnosed prophylactic needs in individual provinces Province Year percentage of 18-year-olds 2004 2008 Lower Silesia 17.7 97.9 Kujawy-Pomerania 1.1 13.9 Lublin 0 8.4 Lubuskie 3.4 0 Lodz 0 0 Malopolska 0 100.0 Mazovia 0 0 Opole 0 95.3 Podkarpacie 0 0 Podlasie 0 8.2 Pomerania 0 20.4 Silesia 0 0 Swietokrzyskie 0 0 Warmia-Masuria 0 1.4 Wielkopolska 9.5 3.2 West Pomerania 0 22.5 Nationwide total 4.3 27.4 as much as 30% of this population required professional prophylaxis. Furthermore, almost 50% required one-surface restorations, 33% required restorations on two surfaces, and about 6% required endodontic treatment and exodontia, with further 7.4% who needed prosthetic treatment. Since 1993, a number of pro-health education programs were promoted in Poland, largely financed by the industry. Collective endogenic fluoridation had little efficacy. At schools, the fluoride preparation was administered unsystematically; the doses were lowered or increased for no reason, or the tablets were abandoned. In the light of this evidence, co dowodzi, że została wykorzystana jedna z najskuteczniejszych metod profesjonalnego zapobiegania próchnicy. Ten temat będzie obszerniej omówiony w oddzielnej pracy. W badanej populacji oceniono potrzeby leczenia zachowawczego, chirurgicznego i protetycznego. Stwierdzono, że aż 30% badanej grupy potrzebuje profilaktyki profesjonalnej, prawie 50% wykonania wypełnień na jednej powierzchni zębów, 33% na dwu powierzchniach zębowych, około 6% wykonania leczenia endodontycznego i ekstrakcji zęba, zaś 7,4% wymaga leczenia protetycznego. Na terenie kraju od 1993 roku działały różne programy edukacji prozdrowotnej finansowa- 62

2011, 64, 1-2 Caries prophylactic program Program of fluoride prophylaxis of caries 1997-1990 was implemented nationwide. The first stage of the program covered children aged 6-12 years, the second stage involved tooth brushing with fluorides for adolescents aged 13-18 years. In 1990, the prophylaxis program was modified and extended by adding fissure sealing of the first permanent molars in children aged 6-8 years. In 1997, a prophylactic program was worked out which focused on oral health promotion and intensification of supervision of tooth brushing with fluorides. This program of organized fluoride prophylaxis was also supposed to cover primarily groups of population particularly at risk of rampant caries, namely children aged 3-5 years and 11-13-year-old adolescents. The latter were supposed to brush their teeth collectively every 4-6 weeks. The program was to be implemented gradually, and targeted all children and adolescents from high-risk groups. In 2001, 11-year-olds were targeted, in 2002 11-13-year-olds. The program was funded by the Ministry of Health, and implemented by the Regional Health Care Management Offices (Kasy Chorych). In 2001, the Ministry of Health asked Health Care Management Offices to cofinance the program s benefits. Several Offices refused to continue the program. In 2002, other Offices followed suit. The year 2003 saw changes in the health insurance system. Caries prevention was to be the responsibility of a school nurse who would carry out collective fluoride prophylaxis by means of brushing. Secondly, the program involved dental practitioners with whom contracts were signed in the scope of providing health benefits (health promotion, prophylactic examination, referring for professional fluoride prophylaxis, dental caries prophylaxis). 16 ne w dużej mierze przez przemysł. Zbiorowa endogenna profilaktyka fluorkowa okazała się mało skuteczna. Obserwowano w szkołach niesystematyczne podawanie preparatu, samowolne obniżanie lub podwyższanie dawek, zaniechanie stosowania tabletek. W związku z tym wprowadzono na terenie kraju Program fluorkowej profilaktyki próchnicy zębów w latach 1997-1990. W pierwszym etapie realizacji programem objęto dzieci od 6 do 12 lat, w drugim etapie szczotkowanie zębów związkami fluoru u młodzieży w wieku od 13 do 18 roku życia. W 1990 roku zmodyfikowano program profilaktyki wykorzystując różne jego metody dodatkowo poszerzając program o uszczelnianie bruzd pierwszych stałych zębów trzonowych u dzieci w wieku 6-8 lat. W 1997 roku opracowano program zapobiegawczy, który zakładał koncentrowanie się na promocji zdrowia jamy ustnej oraz intensyfikacji nadzorowanego szczotkowania zębów związkami fluoru. Program ten ponadto zakładał objęcie zorganizowaną grupową profilaktyką fluorkową w pierwszej kolejności populacje szczególnie narażoną na szybki rozwój ubytków próchnicowych tj, u dzieci 3-5 oraz 11-13-letnich. Młodzież w wieku 11- -13 lat miała zostać objęta zbiorowym szczotkowaniem zębów co 4-6 tygodni. Program miał być wdrażany stopniowo i docelowo miał objąć wszystkie dzieci oraz młodzież z grupy wysokiego ryzyka choroby. W 2001 roku objęto dzieci 11-letnie, w 2002 roku młodzież 11-13 letnią. Program był finansowany przez MZ, a realizowany przez Regionalne Kasy Chorych. W 2001 roku MZ zwróciło się do Kas Chorych o współfinansowanie świadczeń wchodzących w zakres programu. Część Kas Chorych odmówiła kontynuowania programu. W 2002 roku odmówiły inne Kasy. W 2003 roku nastąpiły zmiany w systemie ubezpieczeń zdrowotnych. Zapobieganie 63

E. Jodkowska J Stoma In the Polish system, school dental offices were closed and no office hours for children and adolescents were assigned. No system was introduced that would monitor how dental practitioners implement prophylactic procedures. No preferential treatment was in existence for the purchase of sealants, varnishes or fluoride preparations. No personnel were directly responsible for implementing the program at kindergartens or schools. Sporadically, there were events in some parts of the country financed by local nongovernment institutions; they were nowhere near genuine programs that are in operation in developed countries. In Poland, the National Health Fund (NFZ) allocates only 3% of its resources (about PLN 20/per person/per annum) for all therapeutic and prophylactic practices connected with dental care. 17 For several years now, health care practices have aimed at the minimalization of preschool and school health care. Low efficacy of school care thus far, and the experience of developed countries confirm that such a strategy is the right one. Countries in which there are no dental offices at schools and kindergartens guarantee combined prophylactic and therapeutic practices in public health sector offices (Scandinavian countries) for children and adolescents up to 16-18 years of age. 11,18 Conclusion The outcome of previous studies from 2000-2008 as part of Monitoring of Oral Health of the Polish Population program revealed insufficient utilization of the prophylactic potential of fluoride compounds or the use of well-documented methods of successful caries prevention. These programs were not implemented in all of the country s provinces. There were huge differences in the percentage próchnicy miało być realizowane przez pielęgniarkę szkolną i dotyczyć miało prowadzenia grupowej profilaktyki fluorkowej metodą szczotkowania zębów oraz lekarza stomatologa, z którym zawarto umowę o udzielanie świadczeń zdrowotnych (promocja zdrowia, profilaktyczne badanie, kwalifikowanie do profesjonalnej profilaktyki fluorkowej, profilaktyki próchnicy zębów. 16 W polskim systemie poza zlikwidowaniem szkolnych gabinetów nie wydzielono godzin ani dni przyjęć dla dzieci i młodzieży. Nie wprowadzono także systemu nadzorującego lekarzy dentystów do wdrożenia zabiegów profilaktycznych oraz preferencji finansowych na zakup np. uszczelniaczy, lakierów, preparatów fluorkowych. Ponadto nie było osób bezpośrednio odpowiedzialnych za prowadzenie programu stomatologicznego na terenie przedszkoli i szkół. Sporadycznie w kraju odbywały się akcje finansowane przez terenowe instytucje pozarządowe, które miały niewiele wspólnego z autentycznymi programami prowadzonymi w krajach rozwiniętych. W kraju ze środków NFZ przyznanych jest zaledwie około 3% funduszy (stanowi to około 20 PLN/na rok) na całokształt działań leczniczych i prewencyjnych związanych z opieką stomatologiczną. 17 Działania opieki zdrowotnej wykonywane od kilkunastu lat zmierzają do minimalizacji przedszkolnej i szkolnej opieki zdrowotnej. Dotychczasowa niska skuteczność szkolnej opieki, a także doświadczenia krajów rozwiniętych przemawiają za słusznością tej strategii. Kraje, w których nie ma gabinetów stomatologicznych w przedszkolach i szkołach zapewniają dzieciom i młodzieży do 16-18 roku życia kompleksowe działania profilaktyczno-lecznicze w gabinetach publicznej opieki zdrowotnej, np. kraje skandynawskie. 11,18 64

2011, 64, 1-2 Caries prophylactic program of index children in the age groups that the program covered in relation to the area of residence (rural or urban agglomeration), the country s geographical region, as well as to the number of children included in the program in a given year which depended on the funding allocated by the Ministry of Health for that purpose. The above-mentioned observations require in-depth analysis and assessment of the effectiveness of the current health system concerning dentistry. Separate programs should be prepared for collective and individual prophylaxis, as well as for individual home care and professional prophylaxis. Podsumowanie Wyniki dotychczasowych badań wykonanych w latach 2000-2008 w ramach programu Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej populacji polskiej wykazały niewielkie wykorzystanie potencjału profilaktycznego związków fluoru i metod zabiegania próchnicy o udokumentowanej skuteczności. Programy nie były prowadzone we wszystkich województwach. Występowały duże zróżnicowania w odsetku dzieci indeksowych w grupach wiekowych objętych programem profilaktycznym, dotyczących regionu zamieszkania (aglomeracja wiejska czy miejska), a także liczby dzieci objętych badaniem w danym roku, co zależało od funduszu przeznaczonego przez Ministerstwo Zdrowia na badanie. Sygnalizowane wyżej zjawiska wymagają pogłębionych obserwacji i analiz, a także dokonania oceny skuteczności obecnie działającego systemu zdrowia w zakresie stomatologii. Należałoby opracować oddzielne programy uwzględniające profilaktykę zbiorową i osobniczą oraz profilaktykę indywidualną domową i indywidualną profesjonalną. References 1. Petersen PE, Bourgeois D, Bratthall D, Ogawa H: Oral health information systemstowards measuring progress in oral health promotion and disease prevention. Bulletin of WHO 2005, 83, 9, 686-693. 2. Jodkowska E, Wierzbicka M, Szatko F, Pierzynowska E, Ganowicz M, Zawadziński M: Ogólnopolski monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań. Stan zdrowia jamy ustnej oraz potrzeby profilaktyczno-lecznicze dzieci w wieku 6 i 12 lat w Polsce, w pierwszych latach procesu integracji europejskiej 2000-2005.MZiOS. Instytut Stomatologii AM w Warszawie, Katedra Higieny i Epidemiologii AM w Łodzi, Warszawa 2005 str. 9-12, 16-18. 3. Jodkowska E, Wierzbicka M, Szatko F, Strużycka I, Ganowicz M, Zawadziński M: Monitoring zdrowia jamy ustnej populacji polskiej. Stan zdrowia jamy ustnej dzieci w wieku 12 lat.polska 2007. Ministerstwo Zdrowia Warszawa, ISBN 978-83-60565-60-5 str. 1-126. 4. Jodkowska E, Wierzbicka M, Szatko F, Strużycka I, Iwanicka-Grzegorek E, Ganowicz M, Zawadziński M: Stan zdrowia jamy ustnej 65

E. Jodkowska J Stoma dzieci młodzieży. Monitoring zdrowia jamy ustnej populacji polskiej. Polska 2008. Ministerstwo Zdrowia Warszawa, ISBN 978-83-7637-024-8 str. 1-117. 5. Wierzbicka M, Szatko F, Rucińska K, Zawadziński M: Ogólnopolski monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań. Polska 2000. Dzieci 6,11 i 12 lat. MZ, Zakład Stomatologii Zachowawczej IS AM w Warszawie, Katedra Higieny i Epidemiologii AM w Łodzi. 6. Wierzbicka M, Szatko F, Zawadziński M, Pierzynowska E, Strużycka I, Dybiżbańska E, Słotwińska S, Drabarczyk-Nasińska M, Ganowicz M: Ogólnopolski monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań. Polska 2003. MZiOS, Instytut Stomatologii AM w Warszawie, Katedra Higieny i Epidemiologii AM w Łodzi, Warszawa 2003, str.18-33. 7. Wierzbicka M, Jodkowska E, Szatko F, Piekarczyk B, Mierzwińska-Nastalska E, Pierzynowska E, Ganowicz M, Zawadziński M: Ogólnopolski monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań. Polska 2004. Ministerstwo Zdrowia, Zakład Stomatologii Zachowawczej, Katedra i Zakład Protetyki, Zakład Ortodoncji AM w Warszawie, Katedra Higieny i Epidemiologii AM w Łodzi, Warszawa str. 1-22, 24-32. 8. Eliason SL: Caries decline in permanent teeth among Icelandic children and adolescent Tannleaknabladid, 2002, 19-23. 9. Hugoson A, Koch, Nydell Helkimo A, Lundin SA: Caries prevalence and distribution in individuals aged 3-20 years in Jőnkőping, Sweden, over a 365-26.3 X. 2007. Journal compilation 2007, Blackwell Publ Ltd. 10. Peterson PE: Global research challenges for oral health; Global Forum Update on research for Health, T.2, 181-182. 11. World Health Organization Oral Health Surveys basic Methods. Geneva, 1997. 12. Szatko F, Rabęda A, Bromblik A: Ocena skuteczności systemu opieki stomatologicznej na podstawie analizy porównawczej stanu uzębienia i potrzeb stomatologicznych dzieci w wieku przedszkolnym. Czas Stomatol 2008, 61, 1, 61-68. 13. Wierzbicka M, Szatko F, Zawadziński M, Pierzynowska E, Strużycka I, Dybiżbańska E, Iwanicka-Grzegorek E: Ogólnopolski monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań. Polska 2002. Ministerstwo Zdrowia, Zakład Stomatologii Zachowawczej IS AM w Warszawie, Katedra Higieny i Epidemiologii AM w Łodzi str. 1-27. 14. Wędrychowicz-Welman A, Stopa J: Ocena wpływu trzyletniego programu profilaktycznoleczniczego na stan jamy ustnej u dzieci szkolnych. Czas Stomatol 2009, 62, 8, 637-648. 15. Broniarek M, Krawczyk-Stuss M, Piątowska D: Ocena stanu uzębienia i świadomości zdrowotnej dzieci w wieku 12 lat z miejscowości Trzcianna i Nowy Dwór w powiecie skierniewickim. Czas Stomatol 2008, 61, 11: 775-783. 16. Małkiewicz E: Formy zbiorowej profilaktyki fluorkowej realizowane w Polsce w ramach programów publicznych. Stomat Współ 2004, 11, 3: 58-61. 17. Szatko F, Wochna-Sobańska M, Chlebna-Sokół D, Sapota A: Uwarunkowania uzasadniające wdrożenie programu fluorkowania mleka w Polsce. Czas Stomatol 2008, 61, 2, 81-87. 18. Szatko F, Dubojska A, Grzybowski A: Czy programy profilaktyczne redukujące zachorowalność na próchnicę zębów w krajach skandynawskich mogą być wzorem dla polskiej Stomaogii? Por Stomatol 2004, 3: 12-20. Adress: 00-246 Warszawa, ul. Miodowa 18 Tel.: 22 5022032 Fax: 22 5022038 e-mail: e.jodkowska@gmail.com Paper received 8 February 2010 Accepted 11 January 2011 66