PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXIII 1989 LABORATORYJNA OCENA WRAZLIWOŚCI PSZCZÓŁ NA ŚRODKI WARROZOBÓJCZE KRAJOWEJ PRODUKCJI Zofia Gromisz i Michał Gromisz Oddział Pszczelnictwa ISK i Pszczelniczy Zakład Doświadczalny Górna Niwa Streszczenie Z trzech krajowych preparatów warrozobójczych jedynie Fumilat okazał się w warunkach laboratoryjnych praktycznie obojętny dla pszczół, natomiast działanie Apiwarolu A (w mniejszym stopniu) i Warrosektu (w większym stopniu) odbijało się ujemnie na przeżywalności pszczół przetrzymywanych w klateczkach. WPROW ADZENIE Chodzi O porównanie pod względem toksyczności dla pszczół środków leczniczych różnego składu chemicznego, które na podstawie badań pasiecznych lub teoretycznych opinii zostają uznane za bezpieczne dla pszczół. W pasiecznym działaniu na pszczoły może nie widać między nimi różnicy, ale na ogół noszą one różny ładunek zagrożenia. Zresztą w badaniach pasiecznych z tego zakresu posługujemy się niedostatecznie precyzyjnymi metodami, aby można było zauważyć nawet spore zmiany w życiu rodziny pszczelej, na co już zwróciliśmy uwagę wcześniej (G r o- m i s z i współautorzy 1988). W publikowanych dotychczas wynikach badań omawialiśmy wrażliwość pszczół na działanie środków zawierających amitraz różnego pochodzenia (G r o m i s z Z., G r o m i s z M. 1987). W tej pracy podejmujemy laboratoryjną ocenę trzech preparatów warrozobójczych produkowanych obecnie w kraju. MATERIAŁ I METODA Doświadczenie przeprowadzono w 1987 roku w miesiącu wrześniu. Poddano odymianiu doświadczalnemu pszczoły rasy kaukaskiej zamknięte w klateczkach. Do odymiania wybrano następujące preparaty chemiczne: 89
Apiwarol A - paski, zawierające 0,0125 g amitrazu, produkcji Puławskich Zakładów Przemysłu Bioweterynaryjnego w Puławach, seria 20787, Warrosekt - tabletki, zawierające 0,002 g malathionu, produkcji tej samej co Apiwarol, seria 100~ Fumilat - paski, zawierające 0,370 g bromopropylatu, produkcji Gorzowskich Zakładów Przemysłu Bioweterynaryjnego w Gorzowie Wielkopolskim, seria 200787. Zabieg odymiania przeprowadzono w ulu, w którym umieszczano klateczki z pszczołami, zamykając wylot na 20 minut przy spalaniu Apiwarolu i Warrosektu oraz na 1 godzinę przy Fumilacie. Po czym klateczki przenoszono do cieplarki. Jako pokarm służył pszczołom syrop cukrowy 1:1, poddawany w probówkach. W klateczkach o wymiarach 13X 11X4,5 cm było po około 50 pszczół-robotnic pobieranych z gniazda rodziny pszczelej, z ostatniego plastra z czerwiem. Jedną boczną ścianę klateczki stanowiła siatka druciana, drugą - ruchoma płytka szklana. Doświadczenie wykonano w trzech seriach (1 IX, 8 IX i 15 IX), w każdej serii w pięciu powtórzeniach (5 rodzin) badano 3 preparaty (Apiwarol, Warrosekt, Fumilat) na dwóch poziomach działania (2- i 3-krotne o- dymianie) oraz grupę bez odymiania (kontrolna). Łącznie pojedyńcza seria obejmowała 7 kombinacji X 5 klateczek = 3'5 klateczek z pszczołami. Odymiania jednokrotnego, jako oddzielnej kombinacji nie wprowadzono do badań, ponieważ działanie nas interesujące preparatów na tym poziomie na ogół się nie uwidacznia, co obserwowano w przeprowadzonych uprzednio doświadczeniach (G r o m i s z Z., G r o m i s z M. 1987). Pierwsze odymianie miało miejsce wkrótce po pobraniu pszczół z ula, następne przeprowadzono w odstępach 3-dniowych. Doglądanie pszczół przetrzymywanych w cieplarce polegało na codziennym uzupełnianiu pokarmu i usuwaniu z klateczek martwych osobników. Temperatura w cieplarce wynosiła 26 C. Na podstawie ubytku pszczół określano ich śmiertelność z upływem czasu i dane te wykorzystano w zakresie: - poziomu śmiertelności pszczół w określonym dniu po zabiegu, - tak zwanych wskaźników przeżywalności - okresu czasu jaki upływa do ubytku 50010pszczół. Wyniki badań opracowano statystycznie metodą analizy wariancji, a istotność różnic oceniano testem t-duncana. W ocenie, którą objęto jedynie działanie Apiwarolu, analizę zmienności wykonano na wartościach przekształconych według transformacji Freemana- Tukeya: u = Vx + Vx + 1, gdzie x oznacza liczbę pszczół martwych po 6 dniach w przeliczeniu na 100 pszczół w próbie. 90
WYNIKI Zaraz po pobraniu pszczół z ula poddano je doświadczalnemu na miejscu działaniu preparatów warrozobójczych, po czym klateczki z pszczołami po otwarciu wylotków uli przeniesiono do cieplarki. Odymianie zniosły pszczoły bez widocznych objawów szkodliwego działania preparatów, W następnych 3 dniach w zachowaniu się pszczół w klateczkach nie zaobserwowano nic szczególnego, poza dużym wzrostem śmiertelności w kombinacji traktowanej Warrosektem - przeciętnie do 34%, podczas gdy w grupie bez odymiania (kontrolnej) zginęło ich 1,1010. Powtórzenie odymiania po 3 dniach wnosiło w obsadzie klateczek zmiany, nawet radykalne przy użyciu Warrosektu. Pszczoły tej kombinacji straciły zwykłą aktywność, oskórek okrywający ich ciało ściemniał i z wola wyrzucały pokarm. W ciągu doby zginęły wszystkie. Powtórzenie odymiania Apiwarolem szkodziło również pszczołom, bo ubytek ich wzrósł przeciętnie o 72%, ale 25% pszczół przeżywało ten drugi z kolei zabieg, zachowując sporą aktywność. Natomiast Fumilat użyty w podobny sposób po raz drugi tylko nieznacznie wpływał na wzrost śmiertelności pszczół w porównaniu do skutków po pierwszym odymianiu, przeciętnie o 4,1010,i stosunkowo niewiele ta kombinacja różniła się pod tym względem do grupy kontrolnej, o 8,3010(kontrolna 2,8010,ryc. 1). Kolejne trzecie odymianie, do którego użyto pozostałe dwa preparaty, nie wnosiło w ciągu pierwszych dni po tym zabiegu ważniejszych zmian w przeżywalności pszczół tych kombinacji w porównaniu do kombinacji z dwukrotnym odymianiem i kombinacji kontrolnej. Interesujące że pszczoły które przeżyły drugie kolejne odymianie - mamy tutaj na WClrrosekt 100 ~ ~ 'u - AplWClrot -<4 o 7!j =rz=: E 01) ~ 01)... 50 E (I.) 25 -- -- fumi.lat 3 6 dni g Kontrolne Ryc. 1 Smiertelność pszczół odymianych preparatami warrozobójczymi 1-, 2- i 3-krotne odymianie w dniu 0, 3 i 6 linie ciągłe - kombinacje odymiane 2-krotnie i grupa kontrolna linie przerywane - kombinacje odymiane 3-krotnie Fig. 1. Mortality of bees fumigated wit h Varroa active preparations single, double and triple fumigation at zero, 3rd and 6th day solid lines - combinations fumigated two times and control group dashed lines - combinations fumigated three times 91
myśli przede wszystkim Apiwarol -żyły prawie bez ubytku do dni krańcowych, w których wzrastała już masowo śmiertelność pszczół kontrolnych. Lecz przeciętna długość życia jednej i drugiej kategorii pszczół była różna, tak jak r6±nle kształtowała się ~ch przezywalnósć z u~lyweb\ dni od momentu zamknięcia w klateczkach. Obliczaliśmy okres czasu jaki mija do śmierci 50% pszczół w. poszczęgólnych klateczkach. Dla grupy kontrolnej okres ten wynosił 32,0 dnia. Podobne wskaźniki przeżywalności dla kombinacji z preparatami przeważnie odbiegały znacznie od tej liczby. Zanim zwrócimy uwagę na te różnice, omówimy ogólnie wyniki analizy zmienności tej cechy, ocenianej dla poszczególnych kombinacji w trzech seriach badań. Otóż stwierdzono występowanie istotnych różnic jedynie w działaniu preparatów warrozobójczych. Natomiast między seriami badań, 2- i 3-krotnymi zabiegami i w interakcjach wynikających z działania czynników doświadczenia, występowała bardzo mała zmienność mieszcząca się w granicach błędu doświadczenia. Standardowe odchylenie wynosiło w anali zie tej cechy 10,3 dnia. Wskaźniki przeżywalności pszczół poddanych odymianiu, obliczone jako średnie łącznie z wyników odymiania 2-krotnego i 3-krotnego wynosiły: Apiwarol - 6,4 dnia, Warrosekt - 2,6 dnia i Fumilat - 30,9 dnia. Działanie tych preparatów przyśpieszało więc śmierć 50% pszczół w stosunku do grupy kontrolnej o następującą liczbę dni: Fumilat Apiwarol Warrosekt 1,3 a 25,8 b 2n,8 b Fumilat okazał się w tym przypadku obojętny dla pszczół w odróżnieniu od Apiwarolu i Warrosektu, których to działanie było zdecydowanie szkodliwe. Zarówno Apiwarol jak i Warrosekt wpływał na znaczne skrócenie życia pszczół i w opracowaniu statystycznym nie stwierdzono istotuośc: różnicy szkodliwego działania między tymi preparatami (symbole b-b). Warrosekt zastosowany dwukrotnie prowadził jednak natychmiast do śmierci wszystkich pszczół doświadczalnych, podczas gdy Apiwarol nie był aż tak groźny w skutkach, przeżywało bowiem średnio 24,90/0 pszczół i niektóre z nich osiągały podobny wiek jak te z grupy kontrolnej. Straty były jednak duże i dość różnie rozłożone w poszczególnych klateczkach. Czy zatem w ogólnej ocenie liczba pszczół, które pozostały przy życiu w poszczególnych klateczkach, istotnie różniła się od zera? Analiza zmienności dała odpowiedź twierdzącą. Można to ująć w ten sposób: pszczoły leczone Apiwarolom ciężko znosiły kurację, o wiele ciężej niż leczone Fumilatem, ale nie pozbawiała ona ich szans przeżycia, jak to się działo w przypadku Warrosektu. Późniejsze trzecie odymianie Apiwatolem nie wnosiło już znaczniejszych zmian śmiertelności w porównaniu do sytuacji, jaka kształtowała się wśród pszczół odymianych dwukrotnie. 92
I DYSKUSJA Z badanych w tym doświadczeniu laboratoryjnym preparatów warrozobójczych korzystnie wyróżniał się Fumilat, jako środek bezpieczny dla pszczół. Można zatem przypisać mu wybitne właściwości selektywnego działania w zwalczaniu pasożyta Varroa jacobsoni, tym cenniejsze, że uwieńczone wysoką skutecznością, jak to wynika z badań terenowych K o s t e c k i e g o i współautorów (1987). Autorzy ci stwierdzili także, że skrócenie czasu odymiania z 1 godziny, jak jest to zalecane, do 30 minut, zapewnia również dobre rezultaty. Zagraniczny preparat Folbex V A, którego krajowym odpowiednikiem jest Fumilat, w badaniach radzieckich został pod tym względem także wysoko oceniony. Zwrócono uwagę, że jest bezpieczny dla rodzin pszczelich, czerwiu i matek (G r o- b o w i współautorzy 1985). B o b r z e c k i i współautorzy (1987) obserwowali, że odymianie przeciw warrozie Folbexem, jak i Apiwarolem i Warrosektem nie wpłynęło negatywnie na efekt unasieniania się i czerwienia matek w rodzinkach weselnych. Wyniki te wydają się korespondować z naszymi uprzednimi obserwacjami, że w życiu pszczół korzyści z pozbycia się pasożyta przewyższają skutki ubocznego działania preparatów, jeżeli one wystąpią (G r o m i s z M., G r o m i s z Z. 1987). Pierwsze odymianie pszczół w klateczkach nie wnosiło nic szkodliwego. Oczekiwaliśmy, że skutki szkodliwego działania preparatów wystąpią po trzecim z kolei odymianiu. Tymczasem drugie odymianie rozstrzygnęło o wysokości ubytków pszczół w klateczkach, a nie trzecie, jak to miało miejsce w poprzednich doświadczeniach (G r o m i s z Z., G r o m i s z M. 1987). Niezależnie z jakich przyczyn i w którym momencie serii odymiań wystąpi silny wzrost śmiertelności pszczół, jasne jest, że każdy kolejny zabieg przybliża ten moment. Wniosek z wyników badań laboratoryjnych jest taki, że należy unikać zabiegów chemicznych, jeżeli ich przeprowadzenie nie znajduje należytego uzasadnienia. 'vv praktyce pasiecznj sprawa sprowadza się do odpowiedniego przygotowania rodzin pszczelich przy leczeniu chemicznym i doboru preparatu skutecznie działającego na pasożyta w sposób wybitnie selektywny. Skuteczność znanych u nas preparatów jest na ogół wysoka, jak na przykład podaje J e l i ń s k i i K o s t e c k i (1987) jednorazowe stosowanie Warrosektu w okresie letnim prowadziło do śmierci 64,6-100% pasożytów, natomiast jesienią od 72,8010 do 91,3010. Ograniczenie liczby zabiegów odymiania jest zatem możliwe, należy jedynie tę formę zwalczania pasożyta urniejętnie połączyć z czynnościami wchodzącymi w zakres gospodarki pasiecznej. WNIOSKI Z trzech badanych w warunkach laboratoryjnych środków warrozobójczych pod względem ich szkodliwości dla pszczół jedynie praktycznie 93
obojętny był Fumilat, zawierający bromopropylat. Apiwarol A - paski, zawierający amitraz wywoływał wzrost śmiertelności po odymianiach pszczół 2- i 3-krotnych. Działanie Warrosektu, zawierającego malathion, hyło WyfOC& m~k{)dliwq. Laboratoryjna ocena tych preparatów daje pszczelarzom-praktykom pewne sugestie, jaką przyjąć skalę ostrożności, by przy ich stosowaniu uniknąć ubocznego i szkodliwego dla pszczół działania. LITERATURA B o b r z e c k i J., W i l d e J., K r u k C. (1987) - Wpływ odymiania przeciw warrozie na efekt unasieniania się i czerwienia matek pszczelich. XXXI Międzynarodowy Kongres Pszczelarski Apimondia, Warszawa 19-25 sierpnia 1987. Program i skróty referatów, s. 220. G r o b o w O. F., I w a n o w J. H., S o t n i k o w A. M. (1985) - Rezultaty izuczenija Folbeksa WA pri warrozie. Trudy wszesojuznego instituta eksperimentalnoj weterinarii, 63:118-129. G r o m i s z M., G r o m i s z Z. (1987) - Wstępne badania wpływu środków warrozobójczych na przeżywalność pszczół. Pszczelno Zesz. Nauk., 31: 107-118. G r o m i s z M., G r o m i s z Z., G ą b k a K. (1988) - Wpływ współdziałania środków warrozobójczych i pestycydów na przeżywalność pszczół. Pszczelno Zesz. Nauk., 32: 45-54. G r o m i s z Z., G r o m i s z M. (1987) Laboratoryjna ocena szkodliwości dla pszczół środków warrozobójczych zawierających amitraz. Pszczelno Zesz. Nauk., 31 : 121-130. J e l i ń s k i M., K o s t e c kir (1987) - Odymianie malathionem w zwalczaniu Varroa jacobsoni u pszczół. XXXI Międzynarodowy Kongres Pszczelarski Apimondia, Warszawa 19-25 sierpnia 1987. Program i skróty referatów, s. 216. K o s t e c kir, J e l i ń s k i M., J ę d r u s z u k A. (1987) - Jesienne zwalczanie Varroa jacobsoni Fumilatem. XXXI Międzynarodowy Kongres Pszczelarski Apimondia, Warszawa 19-25 sierpnia 1987. Program i skróty referatów, s. 217. LABORATORY ESTIMATION OF HONEY BEE SUSCEPTIBILITY TO POLISH MADE VARROA ACTIVE PREPARATIONS Z. G r o m i s z and M. G r o m i s z Summary In autumn 1987 worker bees confined in cages were fumigated with the following Varroa active preparations: Apiwarol A (smoking paper strips, active substance arnitraz), Warrosekt (tablets, active substance malathion), Fumilat (smoking paper strips, active substance bromopropylate). Fumigation was repeated three times at three days intervals. The mortality of bees after nine days from first treatment was observed to be 83.9%, 100.0%, 13.8% for Apiwarol A, Warrosekt and Fumilat respectively. In the control group mortality of bees was 2.8%.