BUDOWA 16-PIĘTROWEGO GMACHU TOWARZYSTWA»PRUDENTIAL«W WARSZAWIE

1'olf tcclmika Warsznu^t'* KA Z PRZEGLĄDU BUDOWLANEGO", ZESZYT 10/1932 STEFAN BRYŁA BUDOWA 16-PIĘTROWEGO GMACHU TOWARZYSTWA»PRUDENTIAL«W WARSZAWIE W A R S Z A W A R O K 1 9 3 2

ODBITKA Z PRZEGLĄDU BUDOWLANEGO", ZESZYT 10/1932 STEFAN BRYŁA BUDOWA 16-PIĘTROWEGO GMACHU TOWARZYSTWA»PRUDENTIAL«W WARSZAWIE W A R S Z A W A R O K 19 32

BUDOWA 16-PIĘTROWEGO GMACHU TOWARZYSTWA,PRUDENTIAL" W WARSZAWIE 55 ' Opis ogólny. Najwyższym budynkiem mieszkalnym w Polsce, a drugim iz rzędu w Europie jest 'znajdujący się już w końcowej fazie robót gmach Tow. Prudential w Warszawie u zbiegu ulic Świętokrzyskiej i placu Napoleona. Budowę gmachu tego zainicjował inż. S. Landau, projekt architektoniczny opracował arcb. Marcin Weinfeld. Projekt architektoniczny budynku przewidział następujący podział tegoż: Od strony frontowej, to jest od placu Napoleona wznosi się w środku ściany frontowej wieża na rzucie pionowym 22X16.5 m, której trzon wznosi się równo ze ścianami pionowemi na wysokości trzynastu pięter, t. j. 55 m. Na tej wysokości trzon wieży zwęża się ze wszystkich stron i wznosi się jeszcze o trzy piętra, t. j. do szesnastu pięter względnie do siedemnastu ko cl y g na cy j n a dziemn ych, a 19 kondygnacyj wogóle wymiarami poziomemi 15,5 X 11,5 m na wysokość 136,80 m nad poziomem chodnika. Na wysokości stropu piętra 13 i 16 założone są tarasy. Do wieży przytykają dwa trakty, które mają pięć pięter, t. j. sześć kondygnacyj nadziemnych, północny od ul. Świętokrzyskiej i południowy, dotykający całą długością sąsiadów. Trakty te dochodzą do ściany frontowej szerokości 5,80 m. Połączone są ze sobą dwoma traktami poprzecznemi, z których jeden ma szerokość 12 m, a wysokość 15 m (trzy kondygnacje), zaś tylny 8 m, a wysokość równą traktom bocznym. Przednia przestrzeń wolna, otrzymana w ten sposób, przykryta dachom oszklonym tworzy halę operacyjną biurową, zaś w tylnej mieści się podwórze z dojazdem od ul. Świętokrzyskiej. Również za poprzeczną oficyną Rys. 1. Model gmachu. środkową mieści się partja oszklona o ścianach spadających częściowym łukiem. Podziemne kondygnacje są dwie: sutereny, oraz piwnice. Głębokości i wysokości tych ostatnich uzależnione zostały od przeznaczenia ich. Mieszczą się w nich bowiem kotłownia, koksownia, transformatory, hydrofory, pompy, pralnia i szereg innych pomieszczeń u- żytkowych. Front budynku od placu Napoleona wynosi 33,34 m, od ulicy Świętokrzyskiej 54,53 m. Architekt przewidział w wieży dwie klatki schodode, główną z dziema windami, jedną dochodzącą do 3 piętra najwyższego, drugą do piętra 5-go, oraz kuchenną 16-piętrową; w pozostałej części budynku 3 klatki schodowe i 3 windy. Wejście podkreślone jest cofnięciem ściany, a natomiast wysunięciem czterech słupów środkowych, stanowiących portyk sięgający do pierwszego piętra. W trakcie budowy zdecydowano się dodać w wieży piętro 16 (pierwotny projekt przewidywał 15). Filary wieży wykształcoine są w murze jako pilastry o wymiarach 1,00 X 0,25 ni; mają być ome pokryte piaskowcem zaś od pierwszego piętra granitem szaroróżowym. Całość utrzymana jest w pięknym, prostym, spokojnym stylu. Przyjęcia obliczeniowe. Wykonane wiercenia wykazały grunt stosunkowo dobry o warstwach mało zmiennych, na który wedle orzeczenia prof. Fedorowicza, można było dopuścić 2,5 kg/cm 2.

Konstrukcja wieży musi przenieść znaczny ciężar 19 kondygnacyj, tern znaczniejszy z powodu okładzin kamiennych pilastrów i dlatego z drugiej strony przyjęto stosunkowo lekką konstrukcję stropów, których ciężar własny wynosi tylko 300 kg/m 2. Pomimo to obciążenie poszczególnych słupów wieży wyłącznie z powodu ciężarów pionowych dochodzi do 280 ton w słupach środkowych. Parcie wiatru na wieżę jest stosunkowo znaczne. Przyjęto je w obliczeniu 50 kg/m 2 do wysokości 15 ni, poczem wzrasta ono linjowo, osiągając w wysokości 30 m 150 kg/m 2, którą to wartość przyjęto wyżej bez zmian. Parcie wiatru powoduje więc wzrost obciążenia, zwłaszcza w kierunku prostopadłym do frontu, t. j. w kierunku EW, dochodzący w niektórych słupach nawet do 130 ton. Parcie wiatru uwzględniono też dla kierunku NS, t. j. równoległego do frontu, aczkolwiek wpływ ten, z powodu mniejszej powierzch- ni, 'narażonej na parcie wiatru, a szerszej podstawy w danym kierunku jest znacznie mniejszy. Sumaryczna siła w słupie od obciążeń pionowych i wiatru dochodzi do 313 ton. Fundamenty. Odpowiednio co do charakteru całego budynku podzielono też i fundamenty budynku wraz z całą jego podstawą na dwie odrębne części, oddzielone od siebie fugą dylatacyjną: na fundament wieży i na fundament} 7 pod resztą budynku. Fundamenty pod wieżą wykonane są w dwóch kondygnacjach. Podstawę ich założono ma poziomie 6,20 in, podłoga suteren jest na poziomie 5,00 im, podłoga parteru na poziomie + 1,80 m; mowa tu o powierzchni konstrukcji żelbetowej. Rys. 3. Deskowanie slupów dolnych wieży. i J---J Itys. 2a. Przekrój pionowy przez oś budynku. 1 I l i i i 1 i i :t1 TTT F ftt'1 Tt,- J," -jh- j "> U» I I!!! I ; l Rgs. 26. Rzut poziomy jiierwszeyo pietra. Zasadnicze wymiary fundamentu, rozmieszczenie słupów, a tern samem i żeber, dane były zgóry podziałem architektonicznym tak elewacji, jakoteż rzutów poziomych. Odstęp osiowy słupów frontowych wynosi bowiem 2,92 m od siebie, odstęp słupów bocznych 2,65 m. Podstawę wieży zaprojektowano jako jednolitą płytę żelbetową, przyczem przewidziano ją z żebrami ku górze. Żebra główne zaprojektowano o kierunku prostopadłym od frontu, jako belki dwu lub trzyprzęsłowe, leżące w odstępach osiowych 2,92 m od siebie. Płytę rozpiętą między tema żebraimi dano o grubości 40 cm. żebra zaś o wysokości 1,20 m, a szerokości 1,00 m. Niezależnie od tych żeber głównych przeprowadzono środkiem płyty żebro poprzeczne, łączące słupy środkowe, którego zadaniem ma być należyte usztywnienie płyty. To samo zadanie możliwego usztywnienia fundamentu spełnia na obwodzie płyty ścianka żelbetowa, rozpięta między zewnętrznemi slupami dolnych suteren, a mająca poza tern drugie zadanie powstrzymania parcia ziemi. Pozostawione w niej otwory drzwiowe są odpowiednio wzmocnione na krawędziach. Górna kondygnacja suteren w tej części nie posiada wyżej wspomnianej ścianki, natomiast w polach skrajnych mieszczą się w niej silne zastrzały, których zadaniem jest należyte praeniesilenie patcia wiatru.

Poziom górnego stropu wynosi + 1,80 m, jednakowoż słupy boczne spoczywają na poziomie obniżonym o 10, wizgi. 30 cm, ze względu na konieczność umieszczenia ściągu stalowego, łączącego stopy słupów. Również frontowe słupy narożne tej partji są założone na poziomie 0,00 m ze wzglądu na schody wejściowe. Cztery frontowe słupy środkowe są podwójne, jak wyżej wspomniałem, ze względów architektonicznych. Fundamenty tych części są wykonane częściowo jako ciągłe ławowe, częściowo jako odosobnione płyty. Partja ich, mieszcząca się bezpośrednio za wieżą, musiała zostać usunięta z osi słupów przywieżowych, ze względu na wysunięcie płyty podwieżowej. Dlatego też dolną kondygnację zaprojektowano w tej części jako belki kratowe o wspornikach wysuniętych na 1,50 m. Ponieważ zaś, ze względu na instalacje, w środkowej części nie można było umieścić nawet takiej kratownicy, przeto na wspomnianych wspornikach opiera się na wysokości górnej kondygnacji suteren podciąg o kształcie łuku łamanego w kształt linji ciśnienia ze ściągiem w poziomie stropu dolnych suteren (rys. 5). Konstrukcja fundamentów środkowej części budynku jest zatem zaprojektowana, jako normalna konstrukcja żelbetowa. Części fundamentów pod budynkami pięciopiętrowemi podłużnemi wykształcone są jako ramownice. Ramownice te są piętrowe w tych miejscach, gdzie fundament żelbetowy ma dwie kondygnacje. Posiadają one dołem przeważnie przeguby, wspierające się bezpośrednio na ławach, względnie płytach fundamentowych, a uzbrojone przy pomocy uzwojenia. Poziomy posadowienia sąsiednich fundamentów są założone tak, aby linja łącząca je odpowiednio do właściwości gruntu przechodziła conajmniej pod kątem 4 : 5. Położenie i kształty fundamentów dobrano tak, aby rozkład ciśnień był możliwie jednostajny i możliwie we wszystkich fundamentach ten sam. W tym celu trzeba było uniknąć słupów dotykających sąsiednich granic, a stojących na fundamentach odosobnionych. Uzyskano to wzdłuż granicy sąsiada od strony południowej przez odsunięcie slupów ram od granicy i zastosowanie ramownic ze wspornikami, wysuniętemu w stronę sąsiada. Na tych wspornikach założone są podstawy pod słupy szkieletu stalowego. Wzdłuż granicy sąsiada, od strony zachodniej postąpiono inaczej ze względu na odmienne rozmieszczenie słupów. Podobnie, jak w części środkowej, tak samo i tu, połączono fundamenty sąsiednich słupów w jeden, o kształcie tak dobranym,

aby wypadkowa obciążeń słupów możliwie przechodziła przez środek ciężkości fundamentu. Stąd przeważna część tych fundamentów ma kształt trapezowy. Płyty fundamentowa słupów 54, 58, 87 ma kształt trójkąta z otworem wewnątrz; chodziło bowiem również o uzyskanie możliwie tej samej wysokości ciśnienia ma grunt we wszystkich fundamentach. Konstrukcja stalowa. Konstrukcja stalowa szkieletu, podobnie jak konstrukcja fundamentów składa się z dwu części: wieży, oraz pozostałej części budynku, wybitnie oddzielonych od siebie fugą dylatacyjną i różnych w założeniu i wykonaniu, do tego stopnia, że bez żadnej trudności moż- Rys. 6. Zbrojenie slropu w części Środkowej na poziomie 1,20 w, oraz wieży do poziomu -f- 1,80 m. Kotwy pod słupy żelazne zostały założone odrazu na odpowiednich ramach drewnianych. Otwory, potrzebne w celach instalacyjnych zostały wykonane odrazu. Trudne zejście do odpowiedniego poziomu przy płytkich ściankach sąsiadów wykonano przeważnie przez odpowiednie pogłębienie betonowych ław, przy zastosowaniu szybko wiążącego cementu SS. Również przy robotach końcowych zastosowano szybko wiążący cement Alca. W dolnej części fundamentów wieży zastosowano w celach izolacyjnych Toxemen.t. Na ścianach zewnętrznych dolnych suteren pod wieżą umieszczono izolacyjną powłokę z Toxoułeru. Budowa fundamentów rozpoczęta została w pierwszych dniach sierpnia b. r., ukończona w drugiej połowie listopada. Robotę utrudniała niezmiernie niejednakowa pogoda, wahająca się od stosunkowego ciepła do zimna w szybkich zmianach, nieraz z dnia na dzień. Najwcześniej ukończono budowę fundamentów i suteren wieży (w drugiej połowie października), następnie część fundamentów pod wieżę, od strony południowej poczynając, betonowanie płyty górnej ukończono w pierwszej dekadzie listopada. Najpóźniej wykonane zostały frontowe części od placu Napoleona, obok wieży, ze względu ma trudności dostępu. Rys. 3 16 przedstawiają poszczególne etapy wykonania. na było oddać wykonanie warsztatowe dwu różnym firmom. Mianowicie część wieżową wykonały warsztaty firmy K. Rudzki w Mińsku Mazowieckim, zaś pozostałą część (oraz kilkadziesiąt ton dolnej partji wieży) warsztaty Huty Pokój w Nowym Bytomiu. Projekt części wieżowej musiał uwzględnić szczególne warunki, t. j. wysokość wieży, oraz wynikający stąd wielki wpływ parcia wiatru, stosunkowo szczupłe J e j wymiary poziome, a wreszcie względy architektoniczne, nie w całości jeszcze wyjaśnione przy projektowaniu. Względami tema była głównie możliwość u- mieszczenia okien w ścianach bocznych, południowej i północnej we wszystkich jej polach, oraz konieczność należytego rozplanowania poziomego każdego piętra, w czem mieściła się z góry konieczność dwu klatek schodowych, oraz wind. Stosunek wysokości wieży do podstawy tejże wynosi dla kierunku NS około 1 : 3, zaś dla kierunku EW 1 : 4. O ile zatem wedle norm przyjętych zagranicą (w Ameryce), pierwszy mieści się w granicach, w których można tężników wiatrowych nie wprowadzać, przy uwzględnieniu połączeń, oraz usztywniającego działania ścian, o tyle dla kierunku drugiego (EW równolegle do ul. Świętokrzyskiej) trzeba było je bezwzględnie zastosować. Z drugiej strony rozmieszczenie rzutów poziomych, a zwłaszcza niepew- 7

jako podwójne symetryczne. Są one z płaskowników, które ukryto w płycie betonowej stropów, wykonanych jako stropy systemu Isteg. Belki żelbetowe mają wszystkie długość około 3 m, spoczywają zaś na stalowych podciągach, łączących ze sobą słupy przeciwległych ścian. ność co do ich podziału, wykluczały możliwość tężników na długości budynku, i jedynem rozwiązaniem stało się rozmieszczenie ich w ścianach szczytowych. Wreszcie zaś możliwość wprowadzenia okien w dowolnem polu tych ścian wyeliminowała zastosowanie tężników przekątnych (kratowych), tak, że najwłaściwszem rozwiązaniem okazały się wiatrowinice kąltowe (nagpfl.iw50 Rys. 7. Element konstrukcji stalowej bocznej ściany wieży (piętro U i 15). m *gw,\ixą mc J U '! h 1110 1320,\.29S0, a*20 i,,, l' SQ E3 tana po; chftfyha rożnikowe). Wiatrownice takie powodują jednak stosunkowo bardzo znaczne naprężenie zginające w słupach, co spowodowało ostatecznie rozmieszczenie ich takie, by kierunki tężników przecinały się w osi słupów, w środku wysokości tychże. Ustrój ten przeprowadzono konsekwentnie w obu ścianach, przez co udało się zmniejszyć dość znacznie ciężar konstrukcji tych ścian. Dołem, bezpośrednio nad konstrukcją żelbetową fundamentów, potrzeba było założyć poziome ścięgna, chwytające stopy słupów. W tych też miejscach płyta konsitrukcji żelbetowej została ścięta tyle, ile wymagało umieszczenie ścięgien, t. j. 10, wzgl. 30 cm. (por. wyżej). Przeniesienie ciśnienia wiatru z szerokich ścian wschodniej i zachodniej na powyższe tężniki odbywa się w każdem piętrze przez wiatrownie poziome, oraz przez stropy. Wiatrownice są wykonane w kształcie parabolicznym, obliczono je przytem tak, że same one przenoszą ciśnienie wiatru. Z uwagi na możliwość parcia wiatru z obu stron, wykonano je w każdym stropie 8 Rys. S. Widok z przodu konstrukcji stalowej 0 Rys. 9. Konstrukcja tarasu li piętra. wieży.

W wysokości stropu 13 piętra przechodzi wieża w mniejszy rzut poziomy. Tu cofają się słupy pionowe i boczne, a nadto te ostatnie w rzucie zmieniają swoje osi. Musiano zatem podeprzeć je na odpowied... kjk A } r la Rgs. 10. Stalowa konstrukcja ściany bocznej wieży. nio mocnych podciągach, złożonych z dwu dwuteówek NP. 50. Tu też trzeba było przeprowadzić tężniki wiatrowe inaczej. Uskuteczniono to przy pomocy poziomej kraty obchodzącej dookoła zarys wieży, wykonanej częściowo z dwuteówek NP. 24, częściowo z płaskowników. Konstrukcja szkieletu stalowego wieży podana jest na fig. 7, 8, 10. Słupy jej rzędów NS wykonane są wogóle z dwuteówek odsuniętych od siebie na odstęp 440 mm, a połączonych przyspawanemi przewiązkami z blach. Dwuteówki słupów najwięcej obciążonych mają u dołu profile, dochodzące do NP. 47Va. Styki ich są celem ułatwienia montażu podłużne, więc na blachy stykowe, przyczem blachy te są utwierdzone na górnych, mniejszych profilach na podkładkach. Podstawy dolne słupów, wykonano na grubych płytach podstawowych, któ^ch wymiary poziome dochodzą do 900 X X 900 mm, zaś grubość do 50 mm. W tych warunkach można było opuścić zupełnie blachy usztywniające pionowe, które były niedopuszczalne ze względu na ściany. Analogicznie wykonane są słupy rzędu środkowego NS. Cztery słupy frontowe środkowe, zostały na wysokości parteru rozdwojone podobnie jak w fundam. żelb. Tutaj cofa się bowiem ściana frontowa, a wejście do niej ozdobione jest, jak wyżej powiedziałem, portykiem. Wskutek tego widzimy pod każdym słupem górnym dwa dolne, które górą połączone są ze sobą blachownią spawaną bliźniaczą podtrzymującą górny słup o obciążeniu 1(55 t. Słupy ite związane sa_ ze sobą mniej więcej w połowie wysokości dłuższego słupa celem ziminiejszenia słupowi wolnej długości. Podciągi ścienne składają się każdy z dwu dwuteówek Nr. 20 do 30 i połączone są ze słupami na blachy węzłowe. Szkielet ścian bocznych wieży (EW) stanowią zarazem tężniki wiatrowe pionowe, co można było tem łatwiej uskutecznić, że odległości słupów już ze względów architektonicznych musiały być tu niewielkie (wynoszą one 205 285). Słupy złożone są z dwu dwuteówek. Jednakowoż nie one stanowiły element montażowy: elementem tym były elementy o kształcie krzyża podwójnego, złożonego z części słupa sięga- 9 Rys. 11. Frontowe słupy środkowe w najniższych kondygnacjach. jącej przez piętro dolne, piętro średnie i pół piętra górnego, z części podciągów, sięgających na obie strony do tychże (więc do środka odstępu między słupami), oraz z odpowiednich usztywnień kątowych. W górnej czę- Ilys. 12. Frontowe slui>y środkowe w najniższych kondygnacjach. Rys. 13. Oszklone partje za traktem środkowym budynku. ści wieży są analogiczne elementy, skonstruowane nieco inaczej, mianowicie o słupach sięgających przez dwa pełne piętra.

Słupy złożone są tutaj dołem z dwuteówek, górą z ceówek, podciągi również.z dwuteówek, względnie ceówek, natomiast stęjżenia narożnikowe wykonane są, każde z dwu kątówek zwróconych na wewnątrz, a dospojonych do słupa i do podciągu. Wszystkie te części (fig.), niekiedy wzmocnionych blaszanemi nakładkami. Podciągi wykonane są po największej części jako ciągłe; przesunięto je przez słupy, pomiędzy ceówkami, opierając na kątówkach, oraz na blachach dospojonych do tych ceówek. Z uwagi na niewielką dopua-b ufzz Rys. 15. Balkoniki wieży. szczalną grubość stropu, oraz na dopuszczalne ugięcie, trzeba było po najwięksizej części podciągi wewnętrzne wykonać jako podwójne. Również podciągi, podtrzymujące ściany zewnętrzne wykonano jako podwójne ze względu na wygodne podtrzymanie tychże ścian. Rys. 14. Montaż dolnych części wieży i podnoszenie normalnego elementu. powiązane są na swej długości odpowiedndemi przewiązkami. Umieszczenie spoiny na wewnątrz kątowników była raczej trudne z uwagi na brak należytego dostępu w to miejsce, jednakowoż przy należytym nadzorze spoina została wykonana należycie. Tylna ściana wieży posiada balkoniki, których utwierdzone podaje fig. 15. Słupy spoczywają zasadniczo swemi podstawami na poziomie +1,80 m, jednakowoż niektóre z nich (od frontu) sięgają aż do poziomu 1,20 im. Dotyczy to słupów znajdujących się przy wejściu obok schodów, a także przednich portykowych części wejściowych słupów środkowych (patrz wyżej opis fundamentów). Część pięciopiętrowa zaprojektowana jest jako normalna konstrukcja szkieletowa, jednak bez żadnych wiatrowmic, które były tu niepotrzebne wobec niewysokiej, a zewsząd zakrytej budowli. Rozstaw słupów jest wogóle różny i wynosi (5 m w kierunku podłużnym traktów. Słupy składają się przeważnie z dwu korytek Rys. 16. Szczegóły słupów części pięciopiętrowej. Są jednak słupy, w których trzeba było podciągi przeprowadzać nie przez środek, ale nazewnątrz. Uskuteczniono to również przy pomocy kątówek dospojonych do słupów, tak pionowych celem przytwierdzenia ścianki, jakoteż poziomych celem przy- 10

twierdzenia stopki. Ze względu na rozmieszczenie dźwigarów, kąlówki pionowe musiały być w poszczególnych miejscach dość wysunięte nazewnąlrz. Wtedy zostały one dodatkowo usztywnione przy pomocy poziomych trójkątnych wstawek przerzuconych między kąłówką a słupem. Istnieją wreszcie słupy, zwłaszcza od strony sąsiadów, na których spoczywają podciągi ekscentrycznie, na wspornikach. Utwierdzenie takie przeważnie wykonane jest w len sposób, że przez strop przepuszczona jest dwuteówka, na której spoczywa podciąg bezpośrednio. Dwuteówki te przechodzą przez otwory wycięte przy pomocy palnika tlenowo - acetylenowego w blachach słupa nawskroś, a nadto opiera się na dopionowych, przeto słupy w miejscu utwierdzenia podciągów posiadają szereg krótkich kąlówek dospojonych już w warsztacie, a 'zaopatrzonych w otwory na nity montażowe. Styki słupów (zastosowano podłużne. Przytem przykladki zostały przy pomocy spoin przytwierdzone do górnych (mniejszych) dźwigarów, przyczem zastosowano również przyspojone podkładki, celem wyrównania różniej' wysokości dźwigarów. Na montażu połą- Rys. 17. Szczegół podparcia podciągów części pięciopiętrowej. Rys. 1S. Łożysko dachu czlerospadkowcyo. czono prizykładki z górnemi partjami dolnych słupów na nity. Stopy słupów wykonane zostały przy zastosowaniu grubych płyt podstawowych bez użycia stężają- Rys. 19. Dach czterospadkowy. spojonej bokiem kątówce. W miejscu podparcia dźwigar ten posiada nadto żebro z teówki, którą chwytają dwie kątówki przyspojone do słupa. Ponieważ wszystkie podciągi' i dźwigary, dochodzące do słupa podparte są na kątówkach poziomych, a nadto usztywnione z boku przy pomocy kątówek cych blach trapezowych podobnie jak w słupach wieży. Wszystkie słupy zostały umieszczone na podkładkach ołowianych, złożonych z 3 5 arkuszy 4 mm. Część parceli bezpośrednio za wieżą o wymiarach około 12 X 12 m. przykryta jest dachem czterospad- 11

kowym. Wykonany jest on jako więzarowy, złożony z 8 półwięzatów. Wspierają się one na sobie za pośrednictwem środkowego stupa wykonanego z dwu kątówek 140 X 140 X 13, tworzących przekrój kwadratowy, przy pomocy wstawionych blach, Do tego słupa górą i dołem przyspojone są blachy węzłowe drewniane kozły w połączeniu z ręczną windą bębnową, zaś na kondygnacjach wyższych z napędem ręcznym lub elektrycznym. Lekkie części, między innemi całą konstrukcję schodów i wind, wciągano zapomocą zwykłych bloków pojedynczych. Podczas montażu części pięciopiętrowej zastosowano w trakcie robót usztywnienie prowizoryczne z belek drewnianych, celem uniknięcia odkształceń i wstrząśnień. Usunięto je dopiero w trakcie wykonywania murów. Również podobne usztywnienia zastosowane zostały w wieży, w środkowym rzędzie słupów, przyczem przekątnie drewniane założono w kształcie krzyżów ukośnych przechodzących przez szereg kondygnacyj. Montaż konstrukcji stalowej rozpoczęto od części pięciopiętrowej, którą ustawiono w okresie od stycznia do 20 marca 1932 r; montaż wieży trwał do pierwszych dni czerwca, przyczem pewne opóźnienie spowodowała zmiana projektu i dodanie szesnastego piętra. Montaż klatki schodowej w wieży, która 'została zmieniona' w trakcie robót, został wykonany w czerwcu i lipcu 1932 r. W trakcie wykonywania robót zaszły 7 pewne zmiany architektoniczne, które spowodowały zkolei również szereg zmian w konstrukcji. Do takich zmian należało przedewszystkiem dodanie nowego (szesnaste- Rys. 20. Schody boczne. z odpowiedniemi otworami na nity r. Elementy więzarów wykonane w warsztacie posiadają pas górny z teówki 140 X 140 X 15, pas dolny z dwu korytek NP. 14, względnie dwu kąllówek 60 X 60 X 6. Poziome ściągacze zostały przytwierdzone dopiero na montażu. Łożyska składają się z blach dospojonych do ścianki pasa górnego, odpowiednio usztywnionych poprzecznie. Płatwie z powodu znacznej pochyłości wykonane są z dwuteówek NP. 16, wzmocnionych poziomą ceówką NP. 12. Utwierdzone są one do pasa górnego przy pomocy odpowiednio wyciętych dwuteówek NP. 22. Szczegóły schodów podają fig. 20 i 21. Niejednokrotnie z powodu licznych wygięć wykonanie ich było dość utrudnione i bez pomocy spawania bardzo trudne do wykonania. W wielu wypadkach wygięcie dźwigarów uskuteczniono w ten sposób, iż wycięto go w klin na prawie całą wysokość z pozostawieniem jednej stopki nierozciętej, następnie zgięto i spojono. Również przy pomocy spawania uniknięto łatwo trudności jakie powstawały przy pewnych niedokładnościach na montażu. Całość konstrukcji stalowej waży okrągło 1075 tonn 7. czego na wieżę wypada 560, na budynek pięciopiętrowy 505, na dach nad salą operacyjną 10 tonn. W stosunku do konstrukcji nitowanej dało to oszczędność na wadze dochodzącą do 12%. Do montażu konstrukcji stalowej stosowano w dolnych kondygnacjach trójnożne, względnie dwunożne Rys. 21. Główna klatka schodowa. go) pięlra wieży; należało do nich również wprowadzenie przejścia w parterze pomiędzy wieżą, a klatką schodową w narożniku od ul. Świętokrzyskiej. W miejscu tern znajdowało się właśnie stężenie wiatrowe i to o wielkich profilach. Trzeba było je, oczywiście usunąć, a natomiast odpowiednio wzmocnić inne elomon- 12

ty, przedcwszystkiem przylegające partje słupów. Dało się to wykonać bardzo łatwo przy pomocy palnika tlenowo-acetylenowego, którym wycięto części przeszkadzające. O ile chodzi o elementy, które trzeba było wzmocnić, to część ich znajdowała się jeszcze w warsztacie, część na budowie. Pierwsze wzmocniono przy zastosowaniu spawania acetylenowego, drugi przy pomocy elektrycznego. Wzmocnienie z powodu dodania nowego piętra w wieży, objęło niektóre partje słupów, oraz podciągi, dźwigające słupy wyższe, a składające się z dwu połączonych ze sobą dwułeówek. Szczególnie wzmocnienie tych podciągów było dość kłopotliwe, bowiem konstrukcja warsztatowa była już zupełnie wykonana. Nie można było przeto zwiększyć wysokości tychże przez dodanie nakładek, ani nie można było dodać nowego dźwigara, co zresztą tembardziej byłoby niewskazane, że wzmocnienie nie musiało być wielkie. Dlatego zdecydowano się dospoić do stopek dźwigarów dodatkowe płaskowniki, nadto zaś wzmocnić ściankę dźwigarów przy pomocy dospojonych żeber i płaskowników, co zwiększa w znacznym stopniu też wytrzymałość na zginanie (ustrój patentowany). Zmiany te wykazały ogromne korzyści, jakie przy wykonywaniu konstrukcyj stalowych daje zastosowanie cięcia i spawania przy pomocy acetylenu czy też elektryczności. Do wykonania użyto elektrod krajowych Forflex, wyrabianych przez firmę Perun, a także elektrod Arcos i Bobiera. Ściany. Słupy zostały wypełnione betonem o stosunku zmiennym od 1 : 2 : 4 do 1 : 4 :7 zależnie od wysokości; przyjęto bowiem w obliczeniu, że ciężar betonu dźwigany jest przez to właśnie jądro betonowe słupów dolnych. Niezależnie od tego słupy zostały osłonięte 3 cm warstwą zaprawy cementowej 1 : 3; co uzyskano w ten sposób, że pomiędzy murem wypełniającym pozostawiono odpowiedni odstęp i podczas murowania wypełniano go zaprawą. Słupy osłonięte są cegłą ze wszystkich stron; jako normalną grubość tej osłony przyjęto grubość cegły, t. j. 6 cm. Tam, gdzie i ta grubość nie dała się osiągnąć, dano izolację 2 cm pilśnią (filcem) bitumiczną naklejoną na konstrukcję Trocalem, na czem «a siatce rozciąganej mieści 1 się zaszpałdowanio cegłą dziurawką. W podobny sposób zaizolowano od smug na suficie spody podciągów i belek stropowych. Słupy zewnętrzne są nadto zaizolowane 2 cm korkiem ułożonym na wyrównywującej warstwie szlichty cementowej i zaszpałdowanej dziurawką. Ściany wykonane są częściowo z cegły prasowanej na zaprawie cementowej, jednakowoż w największej części zastosowano dziurawkę o wymiarach 27X13X6, 27 X 13 X 13 oraz 27 X 27 X 13, przyczem ten ostani wymiar okazał się najkorzystniejszy w robocie. W wyższych piętrach ze względu na cienkie mury o grubości lv2 cegły, oraz na oziębiający wpływ wiatru zastosowano izolację korkiem. Również mury parapetowe tam, gdzie grubość ich wynosi 1 cegłę, posiadają izolację korkową o grubości 2 cm. Elewacja budynku zarówno od ul. Świętokrzyskiej, jak od placu Napoleona oblicowywa się płytami kamiennemi. Do poziomu I piętra zastosowano granit, pow3^żej biały piaskowiec. Część 5 piętra będzie oblicowana na całej powierzchni, natomiast wieża będzie mieć od I piętra tylko pilastry oblicowane piaskowcem. Płyty kamienne przytwierdza się u góry do muru dwiema stallowemi kotwami o kształcie haków. Główki haków wchodzą w otwory wydrążone w górnej płaszczyźnie płyty. Po ustawieniu płyty i umocowaniu jej kotwami zalewa się przestrzeń pomiędzy płytą i murem zaprawą cementową. Wykonanie ścian rozpoczęło się wiosną 1932 i zostało ukończone w sierpniu. Równocześnie też wykonano stropy. Stropy. Stropy wykonano inne w części wieżowej, inne w części pięciopiętrowej. Wprawdzie wszędzie odstęp podciągów stalowych od siebie wynosił około 3 m i wszędzie przyjęto stropy możliwie lekkie ze względu na jaknajmniejsze obciążenie słupów, jak i fundamen- Iiys. 22. Stropy Isteg wieży w trakcie wykonywania. łów. Jednakowoż w stropach wieży zmieścić się musiały płaskowniki poziomych tężników wiatrowych, które należało umieścić w betonie. Chodziło też o to, aby nie zajmować poszczególnych ubikacyj rusztowaniami i deskowaniami, gdyż stropy miały być wykonywane nieomal równocześnie z wypełnieniem ścian. Z szeregu systemów stropów, wziętych pod rozwagę, wybrano zatem ostatecznie te, które umożliwiały w najłatwiejszy sposób wyżej wymienione postulaty, to jest strop Isteg, oraz strop Hanny. Pierwszy z tych stropów polega na tej zasadzie, że beleczki żelbetowe, przygotowane osobno, ustawia się w odpowiednich odstępach i przesklepia na blaszanych formach betonowemi sklepionkami, które tworzą ostatecznie górą jednolitą płytę. Strop Hanny pomiędzy takiemi samemi beleczkami posiada pustaki z lekkiego materjału i na nich dopiero umieszcza się sklepionka. Na pustaki, oraz na płytę (ze względu na zastrzeżoną wagę własną 300 kg/m 2 ) zastosował inż. Hanna lekki materjał elubet", będący betonem z opiłkami drewnianemi. Strop Isteg dawał więc możność umieszczenia tężników w płycie betonowej o grubości 4 do 13

5 om i dlatego zastosowano go w wieży. Strop Hanny zastosowano w części pięciopiętrowej. Grubość stropu wynosi 50 cm. Beleczki obu stropów wykonywano w oddanych firmom ubikacjach parterowych i następnie podawano na górę przy pomocy specjalnych wyciągów. Beton miał 300 kg cementu na 1 m 3 przy zastosowaniu betonu żwirowego, zaś 450 kg. przy zastosowaniu betonu piaskowego. Tarasy wymagały lekkiej konstrukcji, któraby dała absolutną pewność nieprzeciekania. Z tego powodu zastosowano w nich strop podwójny, górny i dolny tak, aby pomiędzy obu przekryciami była przestrzeń wolna, stanowiąca izolację termiczną. Powierzchnie obu stropów przykryte zostały izolacją z zaprawy cementowej z kastorem. Grubość takiego podwójnego przekrycia wynosi 50 cm. Z tarasem 14 piętra łączy się bezpośrednio strop piętra 13, który, oczywiście musiał otrzymać już na całej swej powierzchni grubości 50 cm. Z tego też powodu piętro 13 ma nieco mniejszą wysokość w świetle, niż piętra inne. Strop składa się z właściwej konstrukcji nośnej systemu Isteg i z sufitu na siatce żelaznej podwieszonej do stropu w odstępie 22 cm. Przestrzeń pustą zużytkowano na umieszczenie rur i przewodów instalacyjnych. * * * Roboty żelbetowe wykonała firma Rudzki i S-ka, wraz z firmą F. Skąpski i S-ka. Roboty spawalnicze w warsztacie przeprowadziły w części pięciopiętrowej Rys. 23. Szkielet stalowy wieży. Rys. 24. Budynek w stanie surowym. i malej partji wieży warsztaty Huty Pokój w Nowym Bytomiu, w części wieżowej warsztaty firmy K. Rudzki i S-ka w Mińsku Mazowieckim. Montaż a następnie wypełnienie ścian wykonała również firnra K. Rudzki i S-ka. Stropy wykonała w wieży f-nia Reinberg i Spiegel, w części pięciopiętrowej finma Pirim". Kierownictwo zwierzchnie budowy ma arch. Weinfeld, projektant budowy, z pomocą arch. Zaleskiego. Stroną konstrukcyjną projektu i budowy kierowałem ja. Przy opracowywaniu projektu konstrukcji żelbetowej brał udział inż. Szacitto. Projekt konstrukcyjno-stalowy opracowali z ramienia firmy K. Rudzki 1 S-ka inż. Iluss i inż. Kuncewicz, z ramienia Huty Pokoju inż. Poniż i inż. Niewolik.