Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała u kobiet po mastektomii i ich córek

Jednostka i religia w relacjach społecznych Opole 2013, s. 139 166 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec Uniwersytet Opolski Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała u kobiet po mastektomii i ich córek Choroba nowotworowa jest ciężkim schorzeniem o charakterze przewlekłym, która dotyka całą rodzinę chorego. Przeświadczenie o wyroku śmierci, jakim jest diagnoza raka postawiona przez lekarza, krąży w społeczeństwie jak zły omen. Rak piersi jest drugim z najczęściej rozpoznawanych nowotworów w krajach Unii Europejskiej. Największy poziom zachorowalności i umieralności notuje się w Holandii i Danii, natomiast najniższy na Łotwie i Litwie. Największy poziom zachorowalności i umieralności notuje się w Holandii i Danii, natomiast najniższy na Łotwie i na Litwie. Największa liczba przypadków pięcioletnich przeżyć chorujących kobiet wśród krajów Unii Europejskiej, stwierdzona została w Szwecji, we Włoszech i Francji, najmniejsza natomiast na Słowacji, w Estonii i Polsce (Mould, 2008). Problem nowotworu piersi wśród kobiet jest powszechny i wciąż zaniedbywany. Mimo wielu publikacji badań dotyczących tej problematyki i kampanii społecznych prowadzonych w mediach, Polki wciąż nie wykonują badań okresowych, narażając się w ten sposób na zbyt późne wykrycie zmian nowotworowych. Leczeniem z wyboru tego rodzaju nowotworu jest zabieg chirurgicznego odjęcia piersi, czyli mastektomia, pozostawiający szereg negatywnych konsekwencji psychicznych dla kobiet zmuszonych poddać się tej operacji. Ważnymi elementami psychicznego funkcjonowania kobiet cierpiących na chorobę nowotworową piersi, podlegającymi zmianom pod wpływem choroby, są dobrostan psychiczny i wizerunek ciała. Celem niniejszego artykułu będzie zbadanie wpływu przebytej mastektomii wśród kobiet chorych na nowotwór piersi na dobrostan psychiczny oraz wizerunek ciała zarówno ich samych, jak i ich córek. Zbadane zostaną różnice międzygrupowe oraz siła związku między tymi czynnikami. Pozwoli to precyzyjnej uchwycić specyfikę choroby nowotworowej piersi u kobiet i ich córek, a także konsekwencje dla ich psychiki.

140 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec 1. Powiązania między dobrostanem psychicznym i wizerunkiem ciała Na gruncie psychologii dobrostan psychiczny i wizerunek ciała uważane są za konstrukty złożone, w strukturze których obecne są czynniki poznawcze, emocjonalne i społeczne. Poniżej dokonamy krótkiej charakterystyki obydwóch pojęć wraz z próbą wskazania na najważniejsze powiązania między nimi. Rozumienie dobrostanu osoby badanej opiera się na odnoszeniu badanego zjawiska do wzorca zewnętrznego i opisywaniu go w języku zastosowanego narzędzia, które jest różne w zależności od przyjętego przez autora modelu (Okła, Steuden, 2007). Dobrostan psychiczny można rozumieć jako poznawczą i emocjonalną ocenę własnego życia (Diener, Lucas, Oishi, 2008, s. 35). W strukturze tej oceny obecne są zarówno poznawcze sądy dotyczące poczucia zadowolenia i spełnienia, jak i emocjonalne reakcje na zachodzące zdarzenia. W tym sensie dobrostan psychiczny jest pojęciem dość szerokim, umożliwiającym formułowanie sądów odnośnie swojego życia, zamiast polegać na ocenach jakości własnego życia dokonywanych przez zewnętrznych ekspertów. W przytoczonej definicji zawarty jest pogląd, że jednostki są w stanie rzetelnie i trafnie analizować swoje życie i oceniać je w kategoriach satysfakcji i zadowolenia (Diener, Oishi, Lucas, 2011; Luhmann, Hofmann, Eid, Lucas, 2012). Celem sformułowania pojęcia dobrostanu psychicznego było umożliwienie osobom wyrażenia psychologicznych aspektów jakości życia w taki sposób, aby odzwierciedlać ich myślenie i uczucia. Ocena dobrostanu psychicznego zawiera dwa podstawowe komponenty: (1) poznawczy, odwołujący się do myśli jednostki na temat życia, jego spostrzegania i oceniania oraz (2) afektywny, mówiący o tym, jak pozytywnie dana osoba zazwyczaj się czuje. Oba komponenty uważane są za dwa bieguny szczęścia i satysfakcji z życia (Zalewska, 2003). Komponent poznawczy oznacza racjonalną ocenę własnego życia, która jest formułowana w oparciu o myśli i refleksję nad własnym życiem. Komponent afektywny natomiast wyraża intensywność szczęścia na poziomie emocjonalnym. Komponent poznawczy konceptualizowany jest w badaniach jako zadowolenie z życia, natomiast komponent afektywny jako pozytywne i negatywne emocje. Zadowolenie z życia, czyli poznawczy komponent dobrostanu psychicznego, definiowany jest jako poznawczy proces oceniający zależny od porównania warunków jednostki z tym, co uważane jest za właściwy standard (Diener, Emmons, Larsen, Griffin, 1985, s. 71). Im mniejsza rozbieżność między aspiracjami człowieka a jego osiągnięciami, tym wyższy poziom satysfakcji. Proces formułowania ocen wymaga udziału w nim procesów poznawczych, co staje się istotnym elementem w zakresie przetwarzania informacji i formułowania ocen. Jednostki stosują w tym celu szereg heurystyk, jednak mimo tego zabiegu obserwuje się dużą stałość czasową w ocenach zadowolenia z życia (Krok, 2009). Oceny te są formułowane

Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała 141 w oparciu o informacje czerpane z dziedzin życia najistotniejszych dla jednostki, stanów emocjonalnych dostępnych w momencie formułowania oceny oraz z porównań z istotnymi standardami. Komponent afektywny dobrostanu psychicznego określany jest jako bilans emocjonalny i stanowi wypadkową znaku, częstości i siły doświadczanych emocji. Biorąc pod uwagę aspekt emocji pozytywnych i negatywnych, można stwierdzić, iż osoba szczęśliwa charakteryzuje się częstym przeżywaniem emocji pozytywnych oraz rzadkim przeżywaniem uczuć negatywnych, które, jeśli się już pojawiają, są raczej słabe. Jak podkreślają Diener, Oishi i Lucas (2011), afektywny komponent dobrostanu jest niezwykle istotny, gdyż wskazuje na emocjonalne zabarwienie ocen dokonywanych na temat własnego szczęścia i zadowolenia. Uzasadnieniem dla stosowania poznawczych i afektywnych miar dobrostanu jest powiązanie procesów poznawczych i emocjonalnych, które oddziałują na siebie wzajemnie (Cholewa, 2009; Maruszewski, 2011; Storbeck, 2007). Oceny poznawcze formułowane przez jednostki silnie oddziałują na emocje, określając relacje z otoczeniem i innymi ludźmi, które mogą stanowić źródło potencjalnych korzyści i szkód. W funkcjonowaniu psychicznym mamy do czynienia ze ścisłym związkiem między procesami poznawczymi i afektywnymi, decydującymi w dużej mierze o regulacji zachowania jednostki. Główną zaletą stosowania obydwóch miar dobrostanu: poznawczej i emocjonalnej jest fakt, iż umożliwiają one uchwycenie ogólnego wymiaru i sensu dobrostanu z perspektywy osoby badanej. Badania przeprowadzone przez Dienera i jego zespół (Diener, Scollon, Lucas, 2004) wskazują, że większość informacji używanych w ocenach zadowolenia z życia wykazuje stałość i dostępność na przestrzeni dłuższego czasu, przez co można wnioskować o ich merytorycznej ważności dla jednostki. Ludzie, spostrzegając swoje życie z perspektywy szczęścia, odnoszą swoje oceny zarówno do stanów umysłowych (co myślę o swoim szczęściu), jak i emocjonalnych (jakie uczucia dominują w moim życiu Krok, 2011). Problematyka dobrostanu psychicznego, oprócz psychologii, mocno zakorzeniła się w ostatnich latach również w medycynie. Liczne badania wskazują, że wskaźnik ten wpływa pozytywnie na efektywność leczenia pacjenta, podnosi skuteczność rehabilitacji, a nawet wydłuża długość życia (Diener, Chan, 2011; Krok, 2010). Będzie to ważne w kontekście choroby nowotworowej piersi, która, obok aspektu fizycznego, posiada także silne konsekwencje psychiczne dla pacjentów. Jak podkreśla Dziurowicz-Kozłowska (2002), w modelu biomedycznym najistotniejsze są oznaki choroby oraz towarzyszące jej objawy, które świadczą o wytrąceniu organizmu ze stanu homeostazy. W tym podejściu nie podejmuje się dyskusji nad jakością konsekwencji tego stanu rzeczy. Najmniejszy uszczerbek poniesiony na zdrowiu, zarówno fizycznym, jak i psychicznym, uznawany jest za niepożądany i negatywny. Patrząc na problem z perspektywy diagnozy, bada się wpływ procesu

142 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec chorobowego oraz oddziaływania terapeutycznego na funkcjonowanie jednostki w życiu codziennym, w tym i jej dobrostan psychiczny. Drugie z omawianych pojęć, wizerunek ciała, jest syntetycznym kompleksem psychofizjologicznych elementów o charakterze percepcyjnym, emocjonalnym, umysłowym i kinetycznym (Głębocka, Kulbat, 2005). Obecnie wizerunek ciała funkcjonuje w obszarze badawczym jako wysoce złożona reprezentacja umysłowa, odzwierciedlająca wielowymiarowy sposób odnoszenia się jednostki do swojego ciała. Zdaniem Miruckiej (2003), w opisie obrazu ciała uwzględnia się behawioralny, emocjonalny i poznawczy komponent postawy, która kształtuje się poprzez oddziaływania na jednostkę czynników zewnętrznych takich, jak: historyczny, kulturowy, społeczny, indywidualny i biologiczny. Wizerunek ciała stanowi istotny element obrazu siebie. Jest on zjawiskiem wieloaspektowym, na który składają się trzy podstawowe komponenty opisywane w literaturze: (1) komponent poznawczy, (2) komponent behawioralny i (3) komponent emocjonalny (Głębocka, 2009). Poznawczy aspekt wizerunku ciała powinien być analizowany w dwóch obszarach: percepcji ciała, czyli szacowania jego rozmiarów, oraz przekonań dotyczących własnego wyglądu, sprawności i atrakcyjności fizycznej jednostki. Najpopularniejszym wątkiem badanym w zakresie poznawczego komponentu wizerunku ciała są zaburzenia oszacowywania rozmiarów jednostki. Emocjonalny komponent wizerunku ciała dotyczy deklarowanego stopnia zadowolenia z własnej cielesności. W przypadku rozpatrywania tego zagadnienia należy się skupić głównie na niezadowoleniu z własnego wyglądu. Niezadowolenie z własnego ciała jest rozbieżnością istniejącą między idealną a aktualnie postrzeganą własną sylwetką. Dotyczy ono także innych partii ciała, jak twarzy i włosów. Dla kobiet ważnym elementem wyglądu jest waga ciała, dlatego większość z nich czuje się smukła i lekka, a tym samym atrakcyjniejsza rano, przed spożyciem śniadania (Głębocka, Kulbat, 2005). Uczucia i emocje doświadczane w kontekście własnego ciała stanowią istotne źródło informacji dla jednostki, gdyż określają jej dobrostan psychiczny, w dużej mierze uzależniony od sfery emocjonalnej. Komponent behawioralny wizerunku ciała odnosi się do wszelkich zachowań i stosowanych technik, mających na celu poprawę wizerunku ciała. Zakres ingerencji tych technik w nasze ciało jest różny od powierzchownych, jak makijaż lub odzież, po radykalne, np. restrykcyjne diety i operacje plastyczne. Działania podejmowane w tym zakresie są formą poprawiania wyglądu nie tylko przez kobiety, ale również przez mężczyzn. Obszarem, w którym dobrostan psychiczny i wizerunek ciała znajdują swoje miejsce w badaniach, jest nowotwór piersi, będący poważnym problemem medycznym i psychologicznym. Nowotwór piersi jest w Polsce zdecydowanie najczęściej występującym nowotworem u kobiet, przy czym zachorowalność

Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała 143 zwiększa się wraz z wiekiem (po 75 roku życia 90 kobiet na 100 tys. choruje na raka piersi de Walden-Gałuszko, 2011) i stanowi on około 20% ogółu zmian nowotworowych wykrywanych u kobiet (Mika, 2005). Jak wynika z raportu dostępnego na stronie internetowej Opolskiego Centrum Onkologicznego, w 2009 r. na raka piersi zachorowało 15752 kobiet, a zmarły z tego powodu 5242 kobiety (http://85.128.14.124/krn/liczba_zg_woj/default.asp;http://85.128.14.124/krn/ liczba_zach_woj/default.asp). W literaturze przedmiotu wielu autorów zwraca uwagę na duży stres psychiczny, wynikający z faktu samej choroby, jak i jej umiejscowienia (Adamczyk, 1997; Walden-Gałuszko, 1994a, b; Walden-Gałuszko, Majkowicz, Trojanowski, Trzebiatowska, 1994). Mówi się o reakcjach obrzydzenia dla siebie, niechęci do oglądania się w lustrze, przekonaniu o utracie swojej kobiecości i atrakcyjności seksualnej. Reakcje te rzutują na stosunki z otoczeniem, któremu pacjentki mają skłonności przypisywać własne doznania i żywić z tego tytułu obawy, żal lub niechęć oraz inne negatywne emocje. W badaniach nad dobrostanem psychicznym kobiet po mastektomii bierze się pod uwagę różne zmienne. Badany jest obraz własnego ciała, wpływ wieku na postrzeganie choroby, źródła wsparcia społecznego wpływające na poprawę samopoczucia kobiet lub mechanizmy obronne stosowane przez nie w celu powrotu do równowagi psychicznej. Istotnymi zmiennymi jest również etap choroby, jej stopień zaawansowania w momencie badania oraz czas jej trwania. Jak wskazują wyniki badań, negatywne reakcje kobiet po mastektomii w stosunku do zmiany wyglądu w dużym stopniu zależą od wieku pacjentek (D Orsi, Feldhaus, Sonnenfeld, 1983). Zaobserwowano zależność, iż młode, zamężne kobiety, szczególnie matki małych dzieci, zwracają mniejszą uwagę na wygląd po chorobie, a skupiają się na odzyskaniu zdrowia i ogólnej sprawności fizycznej. Walden-Gałuszko (1992) zwraca jednak uwagę, iż młode, ale niezamężne kobiety zwracają uwagę na obraz ciała i utracone atrybuty kobiety najbardziej spośród innych grup wiekowych. Widzą one bowiem w mastektomii przyczynę zmniejszenia szansy na małżeństwo. Walden-Gałuszko, Majkowicz, Trojanowski i Trzebiatowska (1994) przeprowadzili badania dotyczące oceny jakości życia kobiet po mastektomii w zależności od etapu choroby, stopnia zaawansowania i czasu jej trwania. Wyniki badań wskazały, że w miarę progresji procesu chorobowego, stopnia zaawansowania i czasu jego trwania obserwuje się znaczne obniżenie wartości na skali ocen jakości życia, głównie w obszarach dotyczących sprawności fizycznej, społecznej oraz zdolności do wykonywania pracy. Jednocześnie zanotowano, iż obszar emocjonalny dobrostanu psychicznego i ogólna jego ocena nie ulega zmianom i nie koreluje z pogorszeniem wyników w innych obszarach. Wyniki badań przedstawione przez Okłę, Steuden i Puzon (2006) pokazują jednak, iż kobiety po mastektomii deklarują podobny poziom samodzielności i zadowolenia z życia,

144 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec co kobiety z grupy kontrolnej. Kobiety chore zwracają mimo to uwagę na fakt, iż czują się mniej produktywne w działaniu i gorzej radzą sobie z aktualną sytuacją. Kobiety po mastektomii uznają swoje życie za równie wartościowe, co osoby z populacji zdrowiej. Wiele publikacji podkreśla, że mimo dużego obciążenia psychicznego, jakim niewątpliwie jest sytuacja choroby onkologicznej i proces jej leczenia, większość pacjentek powraca do równowagi psychicznej, uruchamiając przy tym mechanizmy obronne: wypieranie myśli o chorobie, pomniejszanie jej znaczenia lub tłumienie negatywnych uczuć (Walden-Gałuszko, Majkowicz, Trojanowski, Trzebiatowska, 1994). Inne kobiety tworzą świadome, pozytywne mechanizmy adaptacji, które najskuteczniej poprawiają poziom dobrostanu psychicznego. Zakres stosowanych przez kobiety strategii radzenia sobie jest dość szeroki i uwarunkowany czynnikami osobowościowymi i sytuacyjnymi (Li, Lambert, 2007). Przeważająca większość badanych kobiet po mastektomii (84%) jest zdania, iż choroba zmieniła ich dotychczasowy sposób życia. Jedynie 16% nie zauważa żadnego wpływu choroby na ich życie. Przytaczane zmiany miały przeważnie charakter pozytywny, dotyczyły własnej osoby i sposobu patrzenia na życie (28%) oraz zwrócenia większej uwagi na siebie (16%). Kobiety po mastektomii zauważają również zmiany w codziennej aktywności życiowej (56%), dotyczące przewartościowania istotnych kwestii i kontaktów z innymi. 60% badanych kobiet uważa, że choroba ma znaczący wpływ na możliwość realizacji dotychczasowych celów życiowych, z czego 8% odczuwa zmiany na lepsze, a pozostałe kobiety wskazują chorobę jako przyczynę ograniczenia szansy realizacji planów życiowych (Okła, Steuden, Puzon, 2006). Radykalne zabiegi stosowane przy odjęciu gruczołu piersiowego prowadzą do trwałych zmian w psychice kobiety. Jak zauważa Adamczak (1988), nowotwór złośliwy gruczołu piersiowego leczony chirurgicznie jest chorobą somatyczną, która w znacznym stopniu ingeruje w sferę funkcjonowania psychicznego, zwłaszcza w życie emocjonalne kobiety (s. 11). Jest on przyczyną częstych zmian w stosunkach społecznych, w szczególności w kontaktach interpersonalnych z osobami bliskimi. Po przeprowadzeniu zabiegu mastektomii wraz z odjęciem węzłów chłonnych pachy występuje zniekształcenie sylwetki i ograniczenie sprawności oraz zmniejszenie siły kończyny górnej. Zabieg ten powoduje zniekształcenie ciała, zachwianie jego harmonii i często trwałe kalectwo. Pierś jest symbolem płci żeńskiej i macierzyństwa, a jej utrata może stanowić poważne zagrożenie dla poczucia kobiecości. Z tego powodu wiele kobiet doznaje silnego urazu powodującego przeżywanie lęków w sytuacjach intymnych lub unikanie ich. Zachowania te wiążą się z przeświadczeniem o utracie atrakcyjności i niemożności wzbudzenia pożądania. Jak podkreślają Anagnostopoulos i Spanea (2005), w przypadku raka piersi i mastektomii obniża się przekonanie o własnej atrakcyjności fizycznej, które wynika

Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała 145 ze zmian w wyglądzie zewnętrznym. Dla kobiety odjęcie piersi jest często przeżyciem silnie traumatyzującym i stanowi głęboko odczuwane wydarzenie w ich życiu. Kobiety takie doświadczają przekonania, że cząstka ich kobiecości została bezpowrotnie utracona. Prowadzi to do trwałego urazu psychicznego, wpływającego na ich dobrostan psychiczny. Choroba nowotworowa piersi oddziałuje na emocjonalność kobiety. Przejawia się to w emocjach negatywnych: lęk, przygnębienie, bunt, oraz pozytywnych: nadzieja. W tym obszarze zawarte są również wymuszone przez chorobę i leczenie zmiany życiowe. Pojawiające się reakcje emocjonalne są powiązane z treścią myśli skoncentrowanych na chorobie. Jak pisze Walden-Gałuszko (2011), reakcje psychiczne kobiet zależą w dużej mierze od ich wieku. Młode kobiety silnie reagują na poczucie utraty kobiecości i atrakcyjności fizycznej oraz obniżenie płodności w wyniku zastosowanego leczenia. Charakteryzuje je wyraźnie gorszy obraz siebie i silnie wyrażone poczucie małowartościowości. Kobiety starsze (powyżej 65 roku życia) są bardziej pasywne, częściej reagują depresją, którą potęguje fakt pozbawienia wsparcia ze strony otoczenia (żyjące samotnie). Kobiety pozostające w związkach partnerskich często reagują bardziej pozytywnie, zwłaszcza gdy posiadają wsparcie ze strony partnera. Istotne okazują się wtedy takie cechy osobowości, jak: optymizm, aktywność, poczucie sprawowania kontroli, wyższy poziom nadziei, samooceny oraz mniejsze nasilenie uczuć negatywnych. Celem niniejszych badań jest sprawdzenie wpływu przebytej choroby onkologicznej piersi i związanej z tym mastektomii na dobrostan psychiczny oraz wizerunek ciała matki i jej córki. Zbadane zostaną zależności w grupie badawczej (matka vs. córka), które porównane zostaną z wynikami w grupie kontrolnej (matka vs. córka). Dodatkowo określone będą powiązania międzygrupowe (matka grupy kontrolnej vs. matka grupy badawczej oraz córka grupy kontrolnej vs. córka grupy badawczej). W odniesieniu do tak postawionego celu badawczego skonstruowano następujące hipotezy badawcze: H1: Kobiety po mastektomii charakteryzują się niższym poziomem dobrostanu psychicznego i wizerunku ciała od kobiet niechorujących onkologicznie. H2: Córki kobiet po mastektomii charakteryzują się niższym poziomem dobrostanu psychicznego i wizerunku ciała niż córki kobiet niechorujących onkologicznie. H3: Siła związku między dobrostanem psychicznym a wizerunkiem ciała jest silniejsza u kobiet po mastektomii niż u kobiet niechorujących onkologicznie. H4: Siła związku między dobrostanem psychicznym a wizerunkiem ciała jest silniejsza u córek kobiet po mastektomii niż u córek kobiet niechorujących onkologicznie.

146 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec 2. Metodologia badań własnych 2.1. Narzędzia badawcze W badaniu zostały użyte narzędzia badające dobrostan psychiczny i wizerunek ciała, które pozwalają na prawidłowy pomiar zmiennych. Kwestionariusz Wizerunku Ciała (KWCO) Głębockiej (2009) stworzony został z myślą o osobach borykających się z problemami psychologicznymi i społecznymi, które mają wyraźny związek z kształtem i wagą ciała. Skala składa się z 40 twierdzeń tworzących cztery czynniki: podskala poznania emocji, podskala zachowania, podskala krytyki otoczenia oraz podskala stereotypu ładny brzydki. Podskala poznania emocji mierzy opinie na temat własnego wyglądu, które budowane są także przez pryzmat opinii otoczenia oraz komponentu afektywnego czyli uczuć jednostki względem swojego ciała (stosunek do wyglądu ciała, ogólnego nastroju, poczucia winy, lęku). Podskala zachowania zawiera twierdzenia nawiązujące do zdrowego stylu życia. Podskala krytyki otoczenia pozwala określić subiektywny poziom akceptacji osoby badanej przez otoczenie, co kształtuje się poprzez uwagi krytyczne ze strony otoczenia względem wyglądu osoby badanej. Podskala stereotypu ładny brzydki mierzy stopień internalizacji standardów urody kształtowanych przez współczesną kulturę oraz świadomości negatywnych stereotypów dotyczących osób otyłych. Wyniki wskaźnika rzetelności są zadowalające dla całej skali (od 0,83 do 0,93) oprócz podskali krytyki otoczenia, który wynosi 0,67. Trafność skali została określona za pomocą analizy korelacyjnej z takimi czynnikami jak zadowolenie z wyglądu lub metodami kontroli wagi ciała i jest zadowalająca (Głębocka, 2009). Skala Satysfakcji z Życia SWLS (Diener, Emmons, Larson, Griffin, 1984) służy do mierzenia poziomu zadowolenia z życia, który rozumiany jest jako wynik porównania własnej sytuacji z ustalonymi przez siebie standardami. Skala składa się z pięciu twierdzeń ocenianych na siedmiostopniowej skali Likerta. Wynikiem jest ogólny wskaźnik poczucia zadowolenia z życia obliczany poprzez zsumowanie odpowiedzi. Im wyższy wynik, tym poczucie zadowolenia z życia jest większe. W polskiej adaptacji Juczyńskiego (2001) narzędzie posiada zadowalające wskaźniki psychometryczne. Wskaźnik rzetelności α Cronbacha wyniósł 0,81. Trafność narzędzia mierzona za pomocą korelacji z poczuciem własnej wartości wyniosła 0,56, a w porównaniu z dyspozycyjnym optymizmem korelacja wystąpiła na poziomie 0,45. Skala PANAS-X (Watson, Clark, 1994) służy do pomiaru nastrojów i emocji. Składa się z 60 przymiotników określających nastroje na dwóch poziomach: ogólnych stanów uczuciowych i specyficznych typów afektu. Za pomocą skali mierzymy dwa stany uczuć: pozytywne i negatywne, oraz jedenaście specyficznych

Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała 147 stanów afektu: strach, smutek, wina, wrogość, nieśmiałość, ospałość, zdziwienie, dobroduszność, pewność siebie, czujność oraz spokój wewnętrzny. Polska wersja testu zaadaptowana została przez Kroka (2009). Badania przeprowadzone przy użyciu zaadaptowanej skali wykazały zadowalające wskaźniki psychometryczne. Współczynnik rzetelności α Cronbacha wyniósł od 0,67 do 0,90. Wartości te są zbliżone do wersji oryginalnej. Trafność skali określona została za pomocą korelacji z innymi skalami do pomiaru emocji. W badaniu uzyskano wskaźniki od 0,77 do 0,92 (Krok, 2009). 2.2. Charakterystyka grupy badawczej W badaniu wzięły udział dwie grupy kobiet: grupa badawcza i kontrolna. Grupą badawczą były kobiety zrzeszone w klubach kobiet po mastektomii Amazonka oraz ich niezdiagnozowane onkologicznie córki, czyli pełnoletnie kobiety nieposiadające diagnozę raka piersi. Średnia wieku w grupie matek (czyli kobiet po mastektomii) wynosiła M = 53,56 lat w przedziale wieku 36 66. W większości były to kobiety ze średnim wykształceniem (43,3%) i pochodzące z miasta (90%). Osiem spośród 30 kobiet zdecydowało się na przeprowadzenie rekonstrukcji piersi (26,6%). Wśród córek średnia wieku wyniosła M = 29,9 lat w przedziale wiekowym 18 47. W większości posiadały wykształcenie średnie (63,3%) i pochodziły z miasta (93,3%). Grupę kontrolną stanowiły niezdiagnozowane onkologicznie matki wraz z pełnoletnimi córkami. W grupie matek średnia wieku wyniosła M = 53,26 lat w przedziale wiekowym 43 68; panie w większości pochodziły z miasta (80%) i posiadały średnie wykształcenie (50%). Córki w grupie kontrolnej pochodziły w większości z miasta (90%) i miały wykształcenie średnie (70%). Średnia wieku w tej grupie wyniosła M = 28,26 lat w przedziale wiekowym 21 39 lat. 2.3. Procedura badań Badania zostały przeprowadzone w dwóch klubach: Brzeskim Stowarzyszeniu Amazonek BSA w Brzegu oraz w Stowarzyszeniu Kobiet z Problemem Onkologicznym Amazonka w Olszynie. Zestawy kwestionariuszy zostały przesłane pocztą i odesłane po wypełnieniu tą samą drogą. Każdy zestaw został zapakowany w kopertę, która po wypełnieniu kwestionariuszy przez badaną osobę była zaklejana w celu uniknięcia podejrzenia odpowiedzi przez osoby postronne, co zapewniało poufność danych. Zestaw składał się z metryczki oraz trzech kwestionariuszy opatrzonych instrukcjami. W metryczce kobiety były pytane o wiek, wykształce-

148 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec nie (podstawowe/zawodowe/średnie/wyższe) oraz miejsce zamieszkania (miasto/ wieś). W grupie badawczej zadane zostało dodatkowe pytanie o decyzję dotyczącą poddania się rekonstrukcji piersi (tak/nie). Wszystkie uczestniczki badania zostały poinformowane o dobrowolności i anonimowości udziału w badaniu. W liście kierowanym do klubów Amazonek została również zawarta informacja dotycząca możliwości przekazania wyników otrzymanych w badaniu. 3. Wyniki badań własnych Na pierwszym etapie analizy uzyskanych wyników sprawdzono zależność wyników wybranych czynników zastosowanych skal wraz z wiekiem. Posłużył temu współczynnik korelacji r-pearsona. Zastosowanie tej metody miało służyć ukazaniu ewentualnych korelacji wieku grupy badawczej z wybranymi czynnikami użytych w badaniu skal. Wyniki tych analiz przedstawione zostały w kolejnych tabelach. W początkowym etapie analiz statystycznych obliczono wyniki współczynnika korelacji r-pearsona dla wieku oraz dobrostanu psychicznego i wizerunku ciała dla wszystkich grup: matki w grupie kontrolnej, córki w grupie kontrolnej, matki w grupie badawczej, córki w grupie badawczej. Wyniki wskazały na brak zależności istotnych statystycznie między wiekiem a satysfakcją z życia w poszczególnych badanych grupach. Pojawiła się korelacja pomiędzy wiekiem a nastrojem pozytywnym u córek z grupy kontrolnej (r = 0,45; p<0,01). Wskazuje to, iż wraz ze wzrostem wieku obserwujemy wyższe wyniki w czynniku nastroju pozytywnego testu PANAS-X dla wskazanej grupy. W zakresie nastroju negatywnego jedyna korelacja istotna statystycznie wystąpiła w grupie matek chorujących onkologicznie (r = 0,37; p<0,05). Oznacza to, że obserwowany jest wzrost wyników czynnika nastroju negatywnego wraz ze wzrostem wieku w tej grupie. Brak było natomiast istotności statystycznych między wiekiem osób badanych a ogólnym wynikiem wizerunku ciała. Głównym etapem analiz było sprawdzanie założeń i weryfikacja hipotez badawczych. Posłużyły temu trzy metody statystyczne: test t-studenta oraz jego nieparametryczny odpowiednik (test U Manna-Whitney a) i współczynnik korelacji r-pearsona. W pierwszej kolejności sprawdzono normalność rozkładu czynników. Analiza ta ujawniła istotny statystycznie wynik testu K-S dla czynników: strachu, winy, zmęczenia, nastroju negatywnego i emocji negatywnych (test PANAS-X) u matek w grupie kontrolnej oraz dla czynnika winy (test PANAS-X) u córek grupy badawczej, co nie pozwala na zastosowanie wybranej metody dla sprawdzenia zależności w przypadku tych wyników. Zależności dla tych czynników sprawdzone

Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała 149 zostały przy pomocy testu U Manna-Whitney a i umieszczone w osobnych tabelach (1 i 2). Tabela 1. Wyniki testu t-studenta dla wyników testów SWLS, PANAS-X I KWCO u matek w grupie kontrolnej (KM) i badawczej (BM). PANAS-X KWCO KM BM M SD M SD t p SWLS 4,33 1,01 3,94 1,21 1,49 0,143 wrogość 1,96 0,48 2,15 0,76 1,15 0,258 smutek 1,79 0,89 2,13 0,75 1,60 0,116 dobroduszność 3,94 0,77 3,18 1,02 3,25 ** 0,002 pewność siebie 3,62 0,47 3,13 0,87 2,67 ** 0,010 czujność 4,03 0,74 3,14 0,71 4,73 *** 0,000 nieśmiałość 1,94 0,55 2,02 0,54 0,53 0,596 spokój wewnętrzny 3,59 0,75 2,93 0,80 3,26 ** 0,002 zdziwienie 2,19 0,97 2,61 0,84 1,81 0,075 emocje pozytywne 3,85 0,58 3,11 0,75 4,29 *** 0,000 nastrój pozytywny 3,71 0,65 3,14 0,76 3,15 ** 0,003 wynik ogólny 2,54 0,45 2,68 0,65 1,04 0,301 poznanie emocje 2,18 0,61 2,33 0,72 0,84 0,402 krytyka otoczenia 1,61 0,43 2,12 0,42 4,61 *** 0,000 stereotyp ładny brzydki 3,50 0,41 3,53 0,69 0,17 0,863 zachowanie 2,61 0,51 2,70 0,86 0,47 0,639 * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001

150 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec Tabela 2. Wyniki testu U Manna-Whitney a dla poszczególnych czynników testu PANA- S-X u matek w grupie kontrolnej (KM) i badawczej (BM). PANAS-X KM BM M M U p strach 3,54 5,18 278,3 * 0,011 wina 3,07 5,64 180,5 *** 0,000 ospałość 4,45 4,26 430,3 0,765 nastrój negatywny 3,03 5,69 170,5 *** 0,000 emocje negatywne 3,20 5,51 207,5 *** 0,000 * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001 Z wyników tabeli 1 i 2 można odczytać, iż brak jest istotnych statystycznie różnic pomiędzy kobietami po mastektomii i grupą kontrolną pod względem poznawczego komponentu dobrostanu psychicznego i wyniku ogólnego testu KWCO. Obserwuje się jednak statystycznie istotne różnice pomiędzy grupami w czynnikach dotyczących afektywnego komponentu dobrostanu psychicznego. Kierunek różnic pokazuje, iż kobiety z grupy kontrolnej osiągają wyższe wyniki w takich skalach, jak: dobroduszność, pewność siebie, czujność, spokój wewnętrzny, emocje pozytywne i nastrój pozytywny. Podskale: dobroduszność, czujność i pewność siebie są składowymi czynnika nastroju pozytywnego, nie dziwi zatem wysoki wynik emocji pozytywnych współwystępujący z wynikami tych podskal. Czynnik spokoju wewnętrznego jest jednak elementem nie wchodzącym w skład żadnego innego czynnika, może być zatem interpretowany samodzielnie. Wysoki wynik w tej podskali może wskazywać na pewien komfort psychiczny towarzyszący kobietom z grupy kontrolnej. Kobiety po mastektomii charakteryzują się wyższymi wynikami w takich podskalach, jak: strach, wina, nastrój negatywny i emocje negatywne. Trzeba pamiętać, iż wynik emocji negatywnych koreluje z wiekiem, dlatego interpretacja tego wyniku może być trudna bez sprawdzenia dodatkowych zmiennych współwystępujących. Czynnik winy jest jedną ze składowych czynnika emocji negatywnych z tego względu wyższy wynik w tej podskali nie powinien zaskakiwać. Z analizy uzyskanych wyników można wnioskować, iż kobiety niechorujące onkologicznie odczuwają więcej emocji pozytywnych niż kobiety w grupie badawczej. Kobiety po mastektomii przeżywają istotnie statystycznie więcej emocji negatywnych niż kobiety w grupie kontrolnej. W tabeli 1 oberwujemy istotny statystycznie wynik w podskali testu KWCO dotyczący czynnika krytyki otoczenia. Kierunek występujących różnic wskazuje

Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała 151 na wyższy wynik w grupie kobiet po mastektomii, co ukazuje wrażliwość kobiet chorujących na raka piersi na krytykę dotyczącą wizerunku ciała, która napływa z otoczenia. Nie uzyskano istotnych statystycznie różnic pomiędzy grupami, w zakresie czynnika poznawczego dobrostanu, jak i wizerunku ciała. W kolejnym etapie analiz statystycznych sprawdzono różnice w wynikach dobrostanu psychicznego i wizerunku ciała u córek grupy badawczej i kontrolnej (zob. tab. 3). Tabela 3. Wyniki testu t-studenta dla wyników testów SWLS, PANAS-X I KWCO u córek w grupie kontrolnej (KC) i badawczej (BC). PANAS-X KWCO KC BC M SD M SD t p SWLS 4,51 0,94 4,19 1,19 1,15 0,254 strach 1,77 0,45 2,24 0,82 2,75 ** 0,008 wrogość 1,93 0,49 2,08 0,65 1,01 0,319 smutek 1,53 0,49 2,01 0,91 2,55 * 0,014 dobroduszność 3,73 0,51 3,20 0,82 2,97 ** 0,005 pewność siebie 3,36 0,61 3,06 0,68 1,80 0,770 czujność 3,76 0,64 3,24 0,91 2,54 * 0,014 nieśmiałość 1,93 0,56 1,98 0,63 0,33 0,746 ospałość 2,27 0,53 3,20 0,82 5,28 *** 0,000 spokój 3,28 0,55 3,19 0,79 0,50 0,616 zdziwienie 2,42 0,68 2,11 0,67 1,78 0,080 emocje pozytywne 3,57 0,39 3,17 0,71 4,72 ** 0,009 emocje negatywne 1,72 0,41 2,05 0,72 2,13 * 0,038 nastrój pozytywny 3,63 0,31 3,20 0,72 3,00 ** 0,005 nastrój negatywny 1,71 0,46 2,15 0,84 2,51 * 0,016 wynik ogólny 2,92 0,81 2,84 0,89 0,62 0,532 poznanie emocje 2,86 0,99 2,34 0,84 2,19 * 0,033 krytyka otoczenia 1,90 0,47 2,04 0,77 0,88 0,385 stereotyp ładny brzydki 3,69 0,58 3,84 0,70 0,87 0,389 zachowanie 2,23 0,57 2,78 0,88 2,86 ** 0,006 * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001

152 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec Na podstawie wyników stwierdza się, iż brak jest różnic istotnych statystycznie pomiędzy grupami w wymiarze poznawczym dobrostanu psychicznego (wynik testu SWLS). Jest to zgodne z wynikiem uzyskanym w grupie matek, co wskazuje na brak wpływu przebytej choroby onkologicznej matki na wynik czynnika poznawczego dobrostanu zarówno u niej, jak i u córki. Obserwowane są jednak różnice w wynikach czynników dotyczących afektywnego elementu dobrostanu psychicznego. W grupie badawczej obserwuje się istotne statystycznie wyższe wyniki w podskalach: strach, smutek, ospałość, emocje negatywne i nastrój negatywny. Biorąc pod uwagę, że na podskalę emocji negatywnych składają się m.in. czynniki smutku i strachu, nie dziwi współwystępowanie wysokich wyników w tych podskalach. W grupie kontrolnej obserwujemy wysokie wyniki w podskalach: dobroduszność, czujność, nastrój pozytywny i emocje pozytywne. Czynniki dobroduszności i czujności są składowymi czynnika emocji pozytywnych. Współwystępowanie wysokich wyników w tych podskalach jest zatem zrozumiałe. Dane dotyczące odczuwania emocji pozytywnych przez grupę kontrolną i negatywnych przez grupę badawczą są spójne. Kobiety z grupy kontrolnej wykazują wyższe wyniki w skalach dotyczących emocji pozytywnych, natomiast kobiety z grupy badawczej uzyskują wyższe wyniki w podskalach emocji negatywnych. W podskalach testu KWCO obserwujemy różnice istotne statystycznie pomiędzy grupami. Dotyczy to podskal: poznania emocji i zachowania. W przypadku pierwszej wyższe wyniki uzyskują córki z grupy kontrolnej. Oznacza to, iż cechują je bardziej negatywne opinie dotyczące własnego ciała. Interesującym jest podkreślenie, że komponent ten budowany jest z udziałem uczuć dotyczących własnego ciała, i chociaż emocje odczuwane w grupie kontrolnej są znacząco pozytywne, to nie przekłada się to na odczucia kobiet względem własnego ciała. Udział tego czynnika nie wywiera jednak wpływu na ogólny wynik skali w stopniu, który uprawniałby do wysuwania wniosków o istotnie gorszym poziomie wizerunku własnego ciała wśród badanych kobiet. Drugą z podskal, w której widoczne są istotne statystycznie różnice pomiędzy grupami, jest podskala zachowania. Córki kobiet po mastektomii uzyskują tu wyższy wynik niż córki w grupie kontrolnej. Podskala ta odnosi się do zdrowego stylu życia i zachowań podejmowanych w celu utrzymania tego stylu. Wynik ten można wiązać ze strachem o własne zdrowie i życie. Kolejnym etapem analizy wyników badania było sprawdzenie siły związków pomiędzy wizerunkiem ciała i komponentami dobrostanu psychicznego w badanych grupach. Wizerunek ciała jest reprezentowany tu przez wynik testu KWCO i jego komponenty. Poznawczy element dobrostanu psychicznego przedstawia wynik testu SWLS, a element afektywny widoczny jest w czynnikach testu PA- NAS-X dotyczących emocji i nastroju, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych (zob. tab. 4).

Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała 153 Tabela 4. Współczynnik korelacji r-pearsona dla testu KWCO i testu SWLS oraz wybranych czynników testu PANAS-X dla matek grupy kontrolnej. KWCO SWLS Nastrój pozytywny Nastrój negatywny Emocje pozytywne Emocje negatywne r p r p r p r p r p wynik ogólny 0,40 * 0,027 0,46 * 0,011 0,27 0,144 0,43 * 0,017 0,11 0,565 poznanie emocje 0,59 *** 0,001 0,39 * 0,034 0,20 0,302 0,53 ** 0,003 0,08 0,618 krytyka otoczenia 0,08 0,665 0,07 0,700 0,54 ** 0,002 0,33 0,077 0,08 0,681 stereotyp ładny brzydki 0,03 0,887 0,75 *** 0,000 0,02 0,922 0,44 * 0,016 0,13 0,496 zachowanie 0,16 0,409 0,73 *** 0,000 0,36 * 0,050 0,53 ** 0,002 0,29 0,116 * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001 W tabeli 4 przedstawiono korelację zmiennych obserwowaną u matek w grupie kontrolnej. Wynik ogólny testu KWCO koreluje ujemnie z wynikiem testu SWLS (r = 0,40; p = 0,027) oraz nastrojem pozytywnym (r = 0,46; p = 0,011) i emocjami pozytywnymi (r = 0,43; p = 0,017). Siła związku jest umiarkowana. Oznacza to, iż wysoki poziom poznawczego i emocjonalnego komponentu dobrostanu psychicznego współwystępuje z pozytywnym wizerunkiem ciała w tej grupie kobiet. Wynik czynnika poznania emocji koreluje ujemnie z wynikiem testu SWLS (r = 0,60; p = 0,001) oraz emocjami pozytywnymi (r = 0,53; p = 0,003) i nastrojem pozytywnym (r = 0,39; p = 0,034). Oznacza to, że pozytywne opinie kobiety na temat własnego ciała współwystępują z odczuwaniem przez nią pozytywnych stanów afektywnych. Wynik czynnika krytyki otoczenia testu KWCO koreluje silnie dodatnio z nastrojem negatywnym (r = 0,54; p = 0,002). Jak wynika z założeń testu, oznacza to, iż wysoki poziom krytyki ze strony otoczenia wymierzonej w wygląd zewnętrzny badanej kobiety współwystępuje z odczuwaniem przez nią częstszych lub silniejszych emocji negatywnych. Wynik czynnika stereotypu ładny brzydki koreluje w badanej grupie z wynikami podskal nastroju pozytywnego i emocji pozytywnych. Obserwowana korelacja ma kierunek ujemny i różną siłę. Bardzo silna korelacja nastroju pozytywnego ze zinternalizowanymi standardami urody współczesnej kultury (stereotyp ładny brzydki) (r = 0,75; p = 0,000) wskazuje, iż odczuwanie pozytywnych stanów afektywnych współwystępuje z niską identyfikacją i poddawaniem się kanonom urody promowanym przez współczesne mass media. Dodatkowo widoczna w tabeli 4 jest ujemna korelacja czynnika zachowania z nastrojem pozytywnym (r = 0,73; p = 0,000) i emocjami pozytywnymi (r = 0,53; p = 0,002). Zachowania mierzone przez tą skalę mają prowadzić do dopaso-

154 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec wania swojego wyglądu kanonom piękna pożądanym w naszej kulturze. Wskazuje to na pragnienie bycia pięknym i akceptowanym przez środowisko i poprawę samopoczucia za pomocą stosowania technik mających tą akceptację zapewnić. Zrozumiały wydaje się więc związek afektywnego komponentu dobrostanu psychicznego z tą podskalą. Pojawia się tu również umiarkowana dodatnia korelacja tego czynnika z nastrojem negatywnym (r = 0,36; p = 0,050). Oznacza to, iż promowanie zachowań prozdrowotnych współwystępuje nie tylko z częstymi pozytywnymi stanami afektywnymi ale i z rzadszym odczuwaniem negatywnych stanów emocjonalnych w badanej grupie. W kolejnym etapie analiz sprawdzono korelacje między wizerunkiem ciała i dobrostanem psychicznym w grupie córek matek niechorujących onkologicznie (zob. tab. 5). Tabela 5. Współczynnik korelacji r-pearsona dla testu KWCO oraz testu SWLS i wybranych czynników testu PANAS-X dla córek grupy kontrolnej. KWCO SWLS Nastrój pozytywny Nastrój negatywny Emocje pozytywne Emocje negatywne r p r p r p r p r p wynik ogólny 0,13 0,506 0,19 0,324 0,26 0,168 0,52 ** 0,003 0,20 0,286 poznanie emocje 0,26 0,162 0,14 0,456 0,31 0,101 0,36 * 0,049 0,30 0,114 krytyka otoczenia 0,33 0,077 0,08 0,676 0,11 0,548 0,16 0,412 0,02 0,926 stereotyp ładny brzydki 0,40 * 0,031 0,34 0,066 0,19 0,329 0,67 0,000 0,02 0,904 zachowanie 0,32 0,088 0,31 0,092 0,09 0,648 0,12 0,532 0,16 0,388 * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001 W grupie córek matek niechorujących onkologicznie wynik ogólny testu KWCO koreluje silnie dodatnio z emocjami pozytywnymi (r = 0,52; p = 0,003) (tab. 5). Oznacza to, że negatywny wizerunek ciała współwystępuje z odczuwaniem emocji pozytywnych. W tym miejscu sprawdzono różnice między grupą matek niechorujących onkologicznie i ich córek w zakresie wizerunku ciała. Córki uzyskały istotnie wyższe wyniki w skali ogólnej testu KWCO (t = 3,11; p = 0,003), podskali poznania emocji (t = 3,19; p = 0,002), podskali krytyki otoczenia (t = 2,50; p = 0,015) oraz nższe wyniki w podskali zachowania (t = 2,72; p = 0,009). Wyniki te oznaczają, że córki w grupie kontrolnej posiadają istotnie bardziej negatywny wizerunek ciała niż ich matki, częściej oceniają swoje ciało negatywnie i odbierają krytyczne uwagi

Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała 155 ze strony otoczenia dotyczące ich wyglądu zewnętrznego, jednocześnie podejmują mniej zachowań prozdrowotnych niż ich matki. Mimo tak negatywnych wyników w skali KWCO odczuwają one ciągle emocje pozytywne, które odznaczają się silniej niż negatywne stany emocjonalne. W tym miejscu może być widoczny wpływ korelacji wieku z nastrojem pozytywnym w tej grupie. Być może związek ten rzutuje na pojawienie się dodatniej korelacji pozytywnych stanów emocjonalnych z negatywnym wizerunkiem ciała i jego komponentami. Wyniki korelacji dla czynnika poznania emocji wskazują na związek z emocjami pozytywnymi jest to znowu korelacja dodatnia o umiarkowanej sile (r = 0,36; p = 0,049). Ponadto obserwujemy związek pomiędzy czynnikiem stereotypu ładny brzydki i wynikami testu SWLS (r = 0,40; p = 0,031) oraz emocjami pozytywnymi (r = 0,67; p = 0,000). Choć wyniki korelacji dobrostanu psychicznego i wizerunku ciała u córek grupy kontrolnej nie są spójne z założeniami testów, to prezentują spójność wewnątrzgrupową. Konsekwentnie bowiem pojawia się dodatnia zależność podskal testu KWCO z komponentem emocjonalnym i poznawczym wizerunku ciała. W następnym etapie analiz sprawdzono korelacje między wizerunkiem ciała i dobrostanem psychicznym w grupie matek chorujących onkologicznie (zob. tab. 6). Tabela 6. Współczynnik korelacji r-pearsona dla testu KWCO i testów SWLS i wybranych czynników testu PANAS-X dla matek grupy badawczej. KWCO SWLS Nastrój pozytywny Nastrój negatywny Emocje pozytywne Emocje negatywne r p r p r p r p r p wynik ogólny 0,32 0,085 0,43* 0,017 0,11 0,569 0,44 * 0,016 0,28 0,129 poznanie emocje 0,30 0,111 0,17 0,367 0,05 0,783 0,26 0,174 0,16 0,414 krytyka otoczenia 0,35 0,061 0,50 ** 0,005 0,26 0,168 0,47 ** 0,009 0,46 * 0,011 stereotyp ładny brzydki 0,20 0,286 0,46 * 0,011 0,02 0,899 0,44 * 0,016 0,23 0,230 zachowanie 0,39 * 0,034 0,63 *** 0,000 0,75 *** 0,000 0,61 *** 0,000 0,75 *** 0,000 * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001 Jak widać w tabeli 6, w grupie kobiet po mastektomii wynik ogólny testu KWCO koreluje ujemnie z umiarkowaną siłą, z wynikami podskal nastroju pozytywnego (r = 0,43; p = 0,017) oraz emocji pozytywnych (r = 0,44; p = 0,016). Wynik ten jest spójny z teorią i wynikami grupy kontrolnej. Siła związku pomiędzy tymi grupami jest podobna. Można również zauważyć ujemny wynik korelacji

156 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec pomiędzy czynnikiem krytyki otoczenia a nastrojem pozytywnym (r = 0,50; p = 0,005), emocjami pozytywnymi (r = 0,47; p = 0,009) i emocjami negatywnymi (r = 0,46; p = 0,011). Widoczna jest spójność wyniku z założeniami teoretycznymi skali KWCO. Obserwujemy bowiem współwystępowanie negatywnych informacji dotyczących wyglądu zewnętrznego kobiet z odczuwaniem emocji negatywnych i niższym poziomem odczuwania emocji pozytywnych. Obserwując wyniki dotyczące czynnika zachowania widzimy, że koreluje on zarówno z komponentem poznawczym (r = 0,39; p = 0,034), jak i afektywnym dobrostanu psychicznego (nastrój pozytywny: r = 0,63; p = 0,000; nastrój negatywny: r = 0,75; p = 0,000; emocje pozytywne: r = 0,61; p = 0,000; emocje negatywne: r = 0,75; p = 0,000). Oznacza to, iż zachowania prozdrowotne podejmowane przez kobiety współwystępują z częstszymi pozytywnymi stanami emocjonalnymi i rzadszymi negatywnymi stanami emocjonalnymi. Następnie obliczono współczynniki korelacji r-pearsona dla grupy córek kobiet po mastektomii, co przedstawia tabela 7. Tabela 7. Współczynnik korelacji r-pearsona dla testu KWCO oraz testu SWLS i wybranych czynników testu PANAS-X dla córek grupy badawczej. KWCO SWLS Nastrój pozytywny Nastrój negatywny Emocje pozytywne Emocje negatywne r p r p r p r p r p wynik ogólny 0,30 0,107 0,20 0,266 0,67 *** 0,000 0,40 * 0,028 0,53 ** 0,003 poznanie emocje 0,32 0,087 0,17 0,365 0,55 ** 0,002 0,37 * 0,042 0,50 ** 0,005 krytyka otoczenia 0,54 0,002 0,22 0,242 0,79 *** 0,000 0,43 * 0,017 0,69 *** 0,000 stereotyp ładny brzydki 0,15 0,416 0,04 0,834 0,36 0,051 0,01 0,986 0,16 0,388 zachowanie 0,40 * 0,028 0,46 ** 0,010 0,35 0,660 0,57 *** 0,001 0,28 0,141 * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001 Wynik ogólny testu KWCO koreluje silnie dodatnio z nastojem negatywnym (r = 0,67; p = 0,000) i emocjami negatywnymi (r = 0,53; p = 0,003). Korelacja ogólnego wizerunku ciała z wynikiem emocji pozytywnych ma kierunek ujemny o umiarkowanej sile (r = 0,40; p = 0,028). Oznacza to współwystępowanie negatywnego wizerunku ciała z negatywnymi stanami emocjonalnymi i rzadkimi pozytywnymi stanami afektywnymi. Podobnie kształtuje się związek czynnika stereotypu ładny brzydki z nastrojem negatywnym (r = 0,55; p = 0,002), emocjami negatywnymi (r = 0,50; p = 0,005) i emocjami pozytywnymi (r = 0,37; p = 0,042). Widzimy tutaj, że siła związku stereotypu z negatywnymi stanami emocjonalnymi

Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała 157 jest silniejsza niż ze stanami pozytywnymi. Silną korelację obserwujemy również w związku czynnika krytyki otoczenia z negatywnymi stanami afektywnymi (nastrój negatywny: r = 0,79; p = 0,000; emocje negatywne: r = 0,69; p = 0,000). Korelacja czynnika z emocjami pozytywnymi jest nieco słabsza i ma ujemny kierunek (r = 0,43; p = 0,017). Widoczna jest w tym miejscu siła związku własnych przekonań dotyczących wizerunku własnego ciała i informacji płynących z zewnątrz na afektywny komponent wizerunku ciała. Negatywne sądy i opinie na temat ciała współwystępują z częstszymi negatywnymi stanami emocjonalnymi. Istotne korelacje widzimy również w przypadku czynnika zachowania z poznawczym komponentem dobrostanu psychicznego (r = 0,40; p = 0,028) oraz składnikiem emocjonalnym, głównie nastrojem pozytywnym (r = 0,46; p = 0,010) oraz emocjami pozytywnymi (r = 0,57; p = 0,001). Na wykresach 1 i 2 usytuowano graficzne porównanie wyników siły korelacji poszczególnych czynników określających dobrostan psychiczny z czynnikami kształtującymi poziom wizerunku ciała kobiet badanych. Wykres 1. Współczynniki korelacji r-pearsona kolejno dla: KWCO i SWLS, KWCO i PA- NAS-X (nastrój pozytywny), KWCO i PANAS-X (nastrój negatywny) dla poszczególnych grup (KM matki grupy kontrolne, KC córki grupy kontrolnej, BM matki grupy badawczej, BC córki grupy badawczej).

158 Dariusz Krok, Wiktoria Kubiec Wykres 2. Współczynniki korelacji r-pearsona dla testu KWCO z wybranymi czynnikami testu PANAS-X dla poszczególnych grup (KM matki grupy kontrolne, KC córki grupy kontrolnej, BM matki grupy badawczej, BC córki grupy badawczej). Analizując wykresy 1 i 2 pod względem siły korelacji wyników matek i córek grupy kontrolnej oraz matek i córek grupy badawczej widzimy, iż pojawiają się korelacje zgodne z podziałem na grupy. Dodatkowo grupa badawcza prezentuje zgodniejsze wyniki niż grupa kontrolna. Można zatem powiedzieć, że przebyta mastektomia matki wpływa na poprawę zgodności wyników korelacji analizowanych zmiennych z wynikami tych korelacji u ich córek. Obserwowana jest zatem większa zgodność wewnątrzgrupowa w grupie badawczej. 4. Dyskusja wyników Przeprowadzone badania wykazały istnienie pewnych prawidłowości w badanych grupach. Postawione hipotezy badawcze potwierdziły się częściowo. Kobiety po mastektomii charakteryzują się niższym poziomem wizerunku ciała w zakresie informacji dotyczących ich wyglądu, płynących z otoczenia, oraz niższym poziomem afektywnego komponentu dobrostanu psychicznego. Pozwala to stwierdzić, że hipoteza pierwsza została potwierdzona częściowo. Kobiety w grupie badawczej uzyskały niższy wynik tylko w skali emocji pozytywnych i negatywnych oraz skal

Dobrostan psychiczny i wizerunek ciała 159 wchodzących w skład tych dwóch czynników, składających się na afektywny wymiar dobrostanu psychicznego. Podobna sytuacja wystąpiła w przypadku córek obydwóch grup kobiet. Córki kobiet po mastektomii uzyskały wyższy wynik w skali emocji negatywnych i nastroju negatywnego oraz budujących je czynników, składających się na afektywny czynnik dobrostanu psychicznego. Mimo iż czynnik poznawczy dobrostanu, jak i wizerunek ciała nie wykazały istotnych statystycznie różnic pomiędzy grupami, wynik ten jest spójny z wynikiem ich matek. Na tej podstawie można wysunąć wniosek, że hipoteza druga została potwierdzona częściowo. Zarówno kobiety po mastektomii, jak i ich córki, wykazały poziom wizerunku ciała nieodbiegający w sposób istotny statystycznie od wyniku w grupie kontrolnej. Różnice pojawiły się natomiast w poszczególnych skalach testu KWCO. Kobiety po mastektomii charakteryzowały się wyższą wrażliwością na uwagi krytyczne dotyczące ich wyglądu fizycznego, płynące z otoczenia. Można w tym miejscu postawić przypuszczenie, iż zjawisko to mogłoby być zniwelowane poprzez odpowiednie wsparcie społeczne otrzymywane od bliskich osób (Walden-Gałuszko, Majkowicz, Trojanowski, Trzebiatowska, 1994). Wyniki badań wskazują jednak, iż wsparcie społecznie nie koreluje w sposób istotny statystycznie z zadowoleniem z ciała w tej grupie (Tarnopolska, 2007). Oznacza to, że bez względu na poziom otrzymywanego wsparcia społecznego kobiety po zabiegu odjęcia piersi są wrażliwe na wszelką krytykę ich wyglądu płynącą z otoczenia. Być może są one przewrażliwione i pewne komunikaty wysyłane w ich kierunku są błędnie interpretowane, jednak brak jest badań potwierdzających to przypuszczenie. Córki kobiet po mastektomii charakteryzowały się bardziej negatywnymi opiniami na temat swojego wyglądu niż córki w grupie kontrolnej. Jednocześnie cechowało je częstsze podejmowanie zachowań prozdrowotnych, mających na celu zmianę wyglądu w kierunku pożądanego wizerunku. Trudno konfrontować ten wynik z danymi w literaturze, ponieważ brak jest podobnych badań. Widoczna jest natomiast różnica w postawach matek grupy badawczej i ich córek w odniesieniu do własnego ciała. Kobiety po amputacji piersi opierają się na opiniach czerpanych z otoczenia, jednak nie widzi się wzmożonej aktywności behawioralnej, która mogłaby wpłynąć na ich ciało, co mogłoby doprowadzić do zmiany pojawiających się opinii. Córki natomiast nie wykazują podwyższonych wyników ani w skali krytyki otoczenia, ani w skali stereotypu ładny brzydki, trudno zatem wnioskować o źródle ich ocen dotyczących własnego ciała. Możliwe, iż opierają się one na subiektywnej ocenie opartej o własne spostrzeżenia dotyczące swojego wyglądu i związane z tym interpretacje. Córki prezentują aktywną postawę, stosując metody zmieniające wygląd. Dieta, aktywność fizyczna, makijaż lub odpowiednio dopasowane ubrania mogą oddziaływać na ich stany afektywne, poprawiając samopoczucie. Podejmowanie tych