Wprowadzenie Wprowadzenie Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz Powołanie i funkcjonowanie w Polsce obszarów uprzywilejowanych w postaci specjalnych stref ekonomicznych (SSE) wywołuje żywą dyskusję co do ich celowości i efektów. Mają strefy swoich zdeklarowanych zwolenników, ale i też zaciętych krytyków. Inaczej problem specjalnych stref ekonomicznych wygląda z perspektywy krajowej, a inaczej z punktu widzenia środowisk lokalnych, które wiążą z nimi duże nadzieje na przezwyciężenie zapaści gospodarczej. W roku bieżącym mija dziesięć lat od utworzenia w Mielcu pierwszej specjalnej strefy ekonomicznej w Polsce. Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Mielec, która powstała w wyniku działań różnych instytucji i osób na szczeblu lokalnym i krajowym, jest dziś ważnym elementem krajobrazu gospodarczego i społecznego Mielca oraz województwa podkarpackiego. Brakuje tymczasem pogłębionych analiz funkcjonowania stref ekonomicznych w Polsce i ich efektów. Nie powstała jak dotąd praca, która podjęłaby się wszechstronnej oceny wpływu specjalnej strefy ekonomicznej na jej otoczenie lokalne i regionalne w oparciu o różne źródła danych, z wykorzystaniem różnych metod i technik badawczych. W tej sytuacji, zespół Zakładu Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Jagiellońskiego przyjął zaproszenie mieleckiego oddziału Agencji Rozwoju Przemysłu do realizacji projektu badawczego, mającego na celu określenie wpływu specjalnej strefy ekonomicznej na gospodarkę Mielca i powiatu mieleckiego. Propozycja była interesująca nie tylko z racji tego, że badania miały dotyczyć pierwszej polskiej SSE. Strefa funkcjonuje w mieście, które posiada silne tradycje przemysłowe w prestiżowej branży, a równocześnie szczególnie boleśnie doświadczyło szoku transformacji. Nie bez znaczenia jest to, że Mielec jest miastem średniej wielkości, względnie izolowanym od dużych aglomeracji miejskich, co pozwala uchwycić efekty nowatorskiego w polskich warunkach eksperymentu, jakiemu poddano miasto przed dziesięciu laty. 9
Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 Cele i zakres badań Celem projektu było poznanie efektów funkcjonowania SSE Euro-Park Mielec, a w szczególności jej oddziaływania na rozwój gospodarczy Mielca i powiatu mieleckiego. Realizacja tak postawionego celu wymagała zbadania następujących zjawisk: 1) wpływu specjalnej strefy ekonomicznej na rynek pracy 2) lokalnych i regionalnych powiązań firm zlokalizowanych w SSE Euro-Park Mielec 3) zaopatrzeniowych i dochodowych efektów mnożnikowych tworzonych przez firmy SSE 4) wpływu strefy ekonomicznej na budżet, infrastrukturę i wizerunek Mielca 5) oddziaływania firm SSE na środowisko naturalne 6) zmian poziomu rozwoju gospodarczego i poziomu życia mieszkańców Mielca i gmin powiatu mieleckiego w porównaniu do innych miast i gmin w województwie podkarpackim 7) czynników składających się na zakorzenienie działalności inwestorów w Mielcu 8) postrzegania SSE przez mieszkańców miasta i miejscowe elity. Przedstawiono również genezę i rozwój SSE Euro-Park Mielec oraz efekty jej funkcjonowania na tle innych specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Jak wszystkie specjalne strefy ekonomiczne działające w Polsce, SSE Euro-Park Mielec jest obecnie strefą rozproszoną i obejmuje podstrefy w Gorlicach, Dębicy, Pustkowie, Sanoku, Jarosławiu i Leżajsku. Ze względu na krótki czas funkcjonowania i bardzo niewielką skalę aktywności w nowych podstrefach badania skoncentrowano wyłącznie na podstrefie mieleckiej. Skupia ona 99% kapitału i 97% miejsc pracy w całej SSE Euro-Park Mielec. Źródła informacji i metody analizy Realizacja projektu obejmowała cztery podstawowe etapy. Pierwszym było zebranie materiałów źródłowych. Obejmowały one: roczne sprawozdania finansowe firm, publikowane w Monitorze Polskim B; obejmują one głównie spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością a także niektóre inne podmioty gospodarcze.w SSE Euro-Park Mielec sprawozdania te składa 16 podmiotów (bez firm powstałych z WSK PZL-Mielec), które łącznie reprezentują 80% zatrudnionych i 95% nakładów inwestycyjnych; bilans każdej firmy obejmuje m.in. informacje o wartości środków trwałych, przychodach i zyskach (stratach) oraz strukturze kosztów raporty Ministerstwa Gospodarki i Pracy, dotyczące efektów funkcjonowania SSE w Polsce; szczególnie cenne były dane na temat wielkości zatrudnienia oraz nakładów inwestycyjnych w poszczególnych podstrefach i obszarach przemysłowych według stanu na 30 września 2004 roku dokumenty udostępnione przez Zarządzającego SSE Euro-Park Mielec, obejmujące m.in. materiały z okresu powstania i pierwszych lat działania SSE oraz raporty roczne systematycznie dokumentujące kolejne fazy jej rozwoju 10
Wprowadzenie niepublikowane dokumenty mieleckich instytucji samorządowych, zwłaszcza Urzędu Miejskiego w Mielcu, Starostwa Powiatowego i Powiatowego Urzędu Pracy w Mielcu; dotyczyły one m.in. budżetu miasta, mieleckiego rynku pracy, aktywności budowlanej oraz stanu środowiska w Mielcu i powiecie mieleckim strategie rozwoju miasta Mielec, gminy wiejskiej Mielec, powiatu mieleckiego oraz województwa podkarpackiego dane statystyczne Banku Danych Regionalnych (BDR), udostępniane przez Główny Urząd Statystyczny oraz wyniki spisów powszechnych z 1988 i 2002 roku informacje pozyskane z baz danych o firmach, głównie HBI Bonnier, TeleAdreson oraz biznes.mielec.pl raporty roczne i inne dane, pochodzące od poszczególnych przedsiębiorstw, a publikowane na ich witrynach internetowych akty prawne normujące funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce dane źródłowe zebrane przez Agnieszkę Sobalę-Gwosdz w ramach projektu badawczego KBN Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim (3 P04E 048 25), dotyczące m.in. pozyskanych przez gminy i przedsiębiorstwa środków pomocowych z funduszy UE oraz wielkości, struktury i rozmieszczenia inwestycji zagranicznych w województwie podkarpackim. Równolegle prowadzono przegląd prasy, publikowanych materiałów źródłowych oraz dotychczasowego dorobku badawczego. Autorzy przeprowadzili systematyczną kwerendę prasy krajowej ogólnej i branżowej (dzienniki Rzeczpospolita i Puls Biznesu), a także prasy regionalnej (Gazeta Codzienna Nowiny) i lokalnej (Korso, Echo Dnia, Nadwisłocze). Artykuły, zamieszczone w prasie lokalnej i regionalnej, traktowano nie tylko jako źródło informacji, ale również jako wyraz społecznego obrazu sytuacji w Mielcu. Strefie Euro-Park Mielec poświęcono dotychczas szereg prac naukowych podejmujących różne zagadnienia szczegółowe. Jednakże do tej pory brakuje całościowego opracowania na temat jej wpływu na gospodarkę i społeczeństwo Mielca oraz powiatu mieleckiego. Opracowanie takie wymaga bowiem badań na szeroką skalę, co jest trudne do zrealizowania w przypadku pojedynczych osób lub małych zespołów. Istniejący dorobek był jednak ważnym punktem wyjścia dla autorów niniejszych badań. Wykorzystaną literaturę można podzielić na cztery grupy tematyczne. 1. Prace poświęcone uprzywilejowanym obszarom ekonomicznym w Polsce i na świecie. Odwołano się tu do rozważań M. Guangwena (2003), I. Knotha (2000), a także wątków interesującej dyskusji Do the benefits of special economic zones outweigh their costs? (Czy korzyści specjalnych stref ekonomicznych przewyższają ich koszty?). W Polsce najszersze dotąd opracowanie, poświęcone specjalnym strefom ekonomicznym, zawiera praca pod redakcją E. Kryńskiej (2000) oraz artykuł J. Kiryło (2000). Najczęściej analizowano uwarunkowania ekonomiczne i prawne SSE (Olszewski 1995; A. Grabowski 1996; Budzowski, Światowiec 1997; Korenik 1998; Robotowska 2000; Ofiarska 2000), niektóre 11
Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 prace poświęcone były szczegółowym zagadnieniom, jak np. wpływ SSE na przyciąganie kapitału zagranicznego (Domański 2001, Warżała 2003), budżety gmin (Cieślukowski 2001), rozwój lokalny (Kryńska 2001), krajobraz miejski (Mazur 2003). Obszernej literatury doczekało się funkcjonowanie SSE w świetle warunków przystąpienia Polski do UE (m.in. Kamińska 2001; Holik, Nowak 2004a, 2004b). O poszczególnych strefach pisali m.in. A. Kowaluk (1998), M. Bubel (1999), B. Rogoda (1999), F. Adamczuk (2000), H. Chwistecka-Dudek i M. Stolarczyk (2000), H. Sobocka-Szczapa (2001) oraz A. Sołoma (2003). 2. Opracowania dotyczące SSE Euro-Park Mielec. Szeroka jej analiza po pięciu latach funkcjonowania zawarta została w pracy W. Dziemianowicza, J. Hausnera i J. Szlachty (2000), a także w opracowaniach A. Bazydło (2000a, 2000b). Jednymi z pierwszych były prace A. Błaszkiewicz (1996) i S. Stachowicza (1998). Oddziaływanie strefy na rozwój społeczno-ekonomiczny subregionu mieleckiego badali R. Królikowski (2001), P. Białynicki-Birula i Ł. Mamica (2002) oraz A. Prusek i W. Nelec (2004). A. Prusek (2001) oraz A. Prusek i W. Nelec (2001) zajmowali się ponadto konkurencyjnością firm SSE. Strefie ekonomicznej w Mielcu poświęcono także co najmniej kilkanaście prac magisterskich i licencjackich realizowanych m.in. w WSGiZ w Mielcu, KUL w Lublinie, AE i UJ w Krakowie. 3. Publikacje związane z funkcjonowaniem i przemianami Mielca i subregionu mieleckiego. Na uwagę zasługują tutaj prace zajmujące się mieleckim rynkiem pracy autorstwa K. Leśniak-Moczuk (1997a, 1997b), M. Kujdy (1994) oraz Raportu z badań rynku pracy w powiecie mieleckim (2004). Restrukturyzację przemysłu lotniczego przedstawił B. Ostrowski (2001). Warte wymienienia jest także studium rozwoju przedsiębiorczości w regionie mieleckim pod redakcją J. Skrzypczaka (2004). Skorzystano ponadto z Encyklopedii miasta Mielca, autorstwa J. Witka (2004), oraz pracy Mielec. Studia z dziejów miasta i regionu pod redakcją F. Kiryka (1988). 4. Prace dotyczące różnych zagadnień rozwoju lokalnego i regionalnego. Odwołano się tu do autorów, zajmujących się efektami mnożnikowymi (Lloyd, Dicken 1977; Stryjakiewicz 2004), rynkiem pracy (Kryńska 2001, 2003; Jerzak 2004), zakorzenieniem firm i trwałością inwestycji (Dicken i in. 1994; Phelps 2000; Wortman i in. 2000; Zimmermann 2002; Domański 2005a, 2005b). Badania terenowe, stanowiące trzeci i podstawowy etap niniejszego projektu, przeprowadzono w miesiącach luty kwiecień 2005 roku. Badania oparte były na technice wywiadu strukturyzowanego oraz ankietach. Objęły one cztery grupy podmiotów: firmy działające na terenie SSE Euro-Park Mielec, przedsiębiorstwa funkcjonujące w Mielcu i gminach wiejskich otaczających miasto, liderów i ekspertów lokalnych oraz mieszkańców Mielca. Firmy SSE, które zgodziły się wziąć udział w badaniach, w liczbie 33 podmiotów, reprezentują 80% nowych miejsc pracy, utworzonych w SSE Euro-Park Mielec i 94% zainwestowanego tu kapitału (bez firm wywodzących się z WSK PZL-Mielec). Tylko jedna z firm, zatrudniających powyżej 250 osób, nie zgodziła się na udostępnienie informacji. Badaniami objęto także wszystkie spółki infrastrukturalne, działające w strefie. 12
Wprowadzenie Celem uzyskania jak najpełniejszych i wiarygodnych informacji opracowano dwa kwestionariusze wywiadu dla firm SSE. Pierwszy z nich, liczący 63 pytania, nastawiony był głównie na badanie opinii osób zarządzających firmami. Obejmował siedem głównych zagadnień: (i) przyczyny lokalizacji w SSE Euro-Park Mielec i ocenę tej lokalizacji ex post, (ii) powiązania z dostawcami i odbiorcami, (iii) kompetencje pozaprodukcyjne zakładu w Mielcu, (iv) pozycję rynkową firmy i jej innowacyjność, (v) kwestie pracownicze i ocenę lokalnego rynku pracy, (vi) korzystanie z usług dla firm oraz (vii) lokalne i regionalne sieci współpracy. Dwadzieścia osiem z trzydziestu trzech rozmów przeprowadzono na najwyższym szczeblu, tzn. wzięli w nich udział właściciele, prezesi oraz dyrektorzy zarządzający firmami SSE. W pozostałych przypadkach rozmówcami były inne osoby zajmujące wysokie stanowiska menedżerskie. Drugi kwestionariusz, skierowany do firm SSE (16 pytań), zawierał wyłącznie pytania o dane ilościowe, dotyczące wpływu przedsiębiorstwa na lokalny rynek pracy oraz jego powiązań produkcyjnych i usługowych. Odpowiedzi zostały przygotowane przez pracowników odpowiednich departamentów przedsiębiorstwa, np. działu kadr lub zaopatrzenia w formie pisemnej, co gwarantowało ich rzetelność i kompletność. Ważnym elementem badań było poznanie opinii miejscowych przedsiębiorców, funkcjonujących poza strefą, na temat roli, jaką w gospodarce miasta i regionu odgrywają podmioty zlokalizowane w SSE. Do ponad 200 firm, działających w Mielcu i powiecie mieleckim, zwrócono się z pisemną ankietą na temat wpływu SSE Euro-Park Mielec na ich funkcjonowanie. Kwestionariusz ankiety zawierał 21 pytań, poświęconych m.in. powiązaniom dostawczym z firmami SSE, korzyściom i niekorzyściom współpracy z tymi firmami oraz konkurencji na rynku pracy. Na ankietę odpowiedziały 54 firmy. W niektórych działalnościach, na które SSE mogła mieć szczególny wpływ, przeprowadzono dodatkowo pogłębione wywiady z właścicielami lub osobami z kadry zarządzającej. Rozmówcy pełnili w tym przypadku rolę ekspertów, oceniających wpływ SSE na branżę, którą reprezentowali. Wytypowane branże obejmowały hotele i restauracje, banki i towarzystwa ubezpieczeniowe, firmy budowlane i projektowe, biura nieruchomości, hurtownie, przedsiębiorstwa informatyczne i telekomunikacyjne, producentów wyrobów z metalu, maszyn i urządzeń itp., firmy serwisujące urządzenia, transportowe, ochroniarskie oraz świadczące usługi sprzątania. Pytania dla liderów i ekspertów lokalnych objęły w standardowym kwestionariuszu 18 zagadnień, dotyczących oceny wpływu SSE na rozwój Mielca i powiatu z punktu widzenia instytucji reprezentowanej przez respondenta, m.in. korzyści i niekorzyści funkcjonowania SSE, ocenę relacji pomiędzy firmami SSE i zarządem strefy a innymi instytucjami w mieście, ocenę trwałości inwestycji w SSE Euro-Park Mielec. Przeprowadzono łącznie ponad 30 wywiadów z respondentami, reprezentującymi wysokie stanowiska w następujących instytucjach (w kolejności alfabetycznej): Agencja Rozwoju Przemysłu Oddział w Mielcu, Mielecka Agencja Rozwoju Regionalnego i Inkubator Przedsiębiorczości, NSZZ Solidarność, organizacje pozarządowe, Powiatowy Urząd Pracy, redakcja tygodnika Korso, Starostwo Powiatowe, Urząd Miejski w Mielcu i podległe mu jednostki organizacyjne. Przeprowadzono ponadto wywiady 13
Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 z osobami, które czynnie uczestniczyły w procesie tworzenia SSE Euro-Park Mielec lub zajmowały w tym czasie wysokie stanowiska we władzach lokalnych i centralnych. W celu poznania postaw społeczności Mielca wobec SSE przeprowadzono badania ankietowe wśród mieszkańców. Ankiety rozprowadzono poprzez szkoły podstawowe i gimnazja, wręczając je uczniom wybranej szkoły z prośbą o wypełnienie ich przez rodziców lub dziadków i zwrot w dostarczonej kopercie z powrotem do szkoły. Wybrano cztery szkoły, tak by reprezentowały dzielnice o różnym statusie społecznym mieszkańców, okresie powstania i odmiennej lokalizacji w stosunku do SSE. Rozdano 520 kwestionariuszy uzyskując wysoki, 65% zwrot. Kolejnym etapem badań była analiza zebranych materiałów, połączona z wizualizacją wyników. Jej rezultatem jest między innymi kilkadziesiąt tabel, map i wykresów, sporządzonych na podstawie wymienionych wyżej źródeł danych. Dodatkowo opracowano bazę lokalnych podmiotów gospodarczych. W trakcie badań zagwarantowano przedsiębiorcom nieujawnianie indywidualnych danych, co do których zastrzegli sobie poufność. W takich przypadkach podawane tu dane pochodzą ze źródeł wtórnych: publikowanych w Monitorze Polskim B rocznych sprawozdań finansowych przedsiębiorstw, informacji udostępnionych na stronach internetowych Ministerstwa Gospodarki i Pracy, źródeł prasowych lub bezpośrednio z witryn internetowych firm. Układ pracy Książka składa się z dwóch części. Pierwsza z nich obejmuje trzy początkowe rozdziały. Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie do problematyki specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Pokazuje zmieniające się podejście do tego instrumentu rozwoju regionalnego oraz skutki jego zastosowania, porównując wielkość inwestycji i zatrudnienia w poszczególnych strefach. Przedmiotem rozważań w rozdziale drugim jest kontekst powstania pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. W rozdziale trzecim, wykorzystując model cyklu życiowego strefy, pokazano poszczególne etapy rozwoju SSE Euro-Park Mielec. Znajduje się tu także podstawowa charakterystyka inwestorów obecnych na terenie strefy. Zasadniczą, składającą się z siedmiu rozdziałów, część pracy stanowi ocena efektów funkcjonowania strefy w Mielcu. Rozdział czwarty omawia wpływ SSE na lokalny rynek pracy. Rozważane są w nim m.in. zagadnienia wielkości i struktury zatrudnienia w strefie, cechy firm SSE jako pracodawców, geograficzny zasięg dojazdów do pracy oraz ocena rynku pracy przez zarządzających przedsiębiorstwami. Najobszerniejszy jest rozdział piąty, poświęcony oddziaływaniu strefy na otoczenie lokalne poprzez powiązania firm i efekty mnożnikowe. Przedmiotem szczegółowej analizy są zaopatrzeniowe efekty produkcyjne i usługowe, efekty dochodowe, świadczenia na rzecz społeczności lokalnej oraz aktywność ekonomiczna mieszkańców i jej związek z SSE. Dynamikę rozwoju gospodarczego Mielca i gmin powiatu mieleckiego oraz zmiany poziomu życia ich mieszkańców na tle innych obszarów w województwie podkarpackim pokazuje rozdział szósty. W kolejnym rozdziale rozważany jest wpływ SSE na budżet Mielca, jego infrastrukturę i przestrzeń miejską. Dalsze fragmenty 14
Wprowadzenie pracy poświęcone są wpływowi firm SSE na środowisko naturalne (rozdział ósmy). W rozdziale dziewiątym rozważane jest zakorzenienie inwestorów w Mielcu m.in. w świetle roli miejscowych zakładów w ramach całej firmy, analizy kosztów utopionych, powiązań lokalnych i oceny lokalizacji ze strony przedsiębiorców. Zwrócono ponadto uwagę na wrażliwość lokalnej gospodarki na ewentualne ograniczenie działalności przez dużych inwestorów. Analizę empiryczną kończy rozdział dziesiąty, w którym skupiono uwagę na postrzeganiu SSE przez mieszkańców i liderów lokalnych. Ostatni fragment pracy, podsumowujący dotychczasowe rozważania, w sposób syntetyczny pokazuje rolę specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu. W celu uzyskania większej klarowności i zwięzłości wywodu stosowane są w pracy następujące terminy: lokalny odnosi się do przestrzeni geograficznej, zawartej w granicach administracyjnych powiatu mieleckiego subregion mielecki używany jest jako synonim powiatu mieleckiego region i regionalny odnoszą się do województwa podkarpackiego w jego aktualnych granicach administracyjnych firma SSE oznacza firmę, posiadającą zezwolenie na prowadzenie działalności na terenie specjalnej strefy ekonomicznej w Mielcu, bez spółek powstałych w wyniku restrukturyzacji dawnej WSK; przez termin SSE lub strefa należy rozumieć specjalną strefę ekonomiczną skrót WSK oznacza WSK PZL-Mielec; w odniesieniu do firm powstałych w wyniku restrukturyzacji WSK PZL-Mielec, stosowane bywa określenie firmy post-wsk. Podziękowania Książka jest wynikiem pracy licznego zespołu osób oraz wsparcia i współpracy różnych instytucji. Inicjatorem całego przedsięwzięcia był kierowany przez Dyrektora Mariusza Błędowskiego mielecki oddział Agencji Rozwoju Przemysłu S.A., który też sfinansował podstawowe badania. Agencja jest wraz z Urzędem Miejskim w Mielcu wydawcą niniejszej publikacji. Instytucje te oraz Starostwo Powiatowe i Powiatowy Urząd Pracy w Mielcu udostępniły liczne dane i opracowania własne. Badania terenowe przeprowadzone zostały przez pracowników i doktorantów Zakładu Rozwoju Regionalnego Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, będących również autorami książki. Autorzy chcą wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, bez zaangażowania których praca ta nie mogłaby powstać. Na początek wymienić trzeba pracowników ARP, Danutę Borowiec i Małgorzatę Hoszowską, które od wstępnego etapu opracowywania koncepcji badań, poprzez ich realizację na terenie Mielca, po końcowe prace nad ostatecznym redagowaniem tekstu, służyły nieustanną pomocą w kwestiach praktycznych i merytorycznych. Trudne do przecenienia były wielokrotne konsultacje, jakich udzielali autorom Wiesław Magda ze Starostwa Powiatowego, Tadeusz Witek oraz Józef Witek z Urzędu Miejskiego, Grzegorz Durak z Powiatowego Urzędu Pracy w Mielcu i Bogumiła Tuczyńska z ARP Oddział w Mielcu. Podziękowania należą się 15
Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005 menedżerom oraz pracownikom licznych firm i instytucji, którzy poświęcili swój czas przygotowując i udostępniając informacje wykorzystane w pracy. Projekt wydawniczy książki opracowała Małgorzata Ciemborowicz z Pracowni Wydawniczej Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Agnieszka Sobala-Gwosdz i Grzegorz Micek dokonali komputerowego składu książki. Tytaniczną pracę korekty językowej całej książki wykonał w ekspresowym tempie Andrzej Jarczewski. Wiele wymienionych osób wniosło znaczący wkład w kształt niniejszego dzieła, zgłaszając liczne uwagi do pierwotnej wersji tekstu, co pozwoliło wyeliminować błędy i dokonać istotnych uzupełnień. Tym niemniej opinie wyrażone w pracy nie muszą pokrywać się z ich opiniami, a odpowiedzialność za wszelkie niedoskonałości spada wyłącznie na autorów. 16