Bogusław TOMASZEWSKI 1 Szczecin MATERIAŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO GRANICA PAŃSTWOWA MIĘDZY RZECZĄPOSPOLITĄ POLSKĄ I KRÓLESTWEM RUMUNII 1921 1939 Chociaż o granicę z Rumunią Polska nie toczyła krwawych bojów, to wydarzenia na froncie wojny polsko bolszewickiej miały wpływ na ostateczny kształt tej granicy. W sierpniu 1919 roku wojska rumuńskie przekazują Pokucie Wojsku Polskiemu. W dniu 21 listopada 1919 roku Rada Najwyższa konferencji pokojowej w Paryżu przyznała Polsce na 25 lat tereny wschodniej Galicji. W sierpniu 1920 roku po zwycięskiej Bitwie Warszawskiej wojska Armii Czerwonej zostają odrzucone na wschód. Zawarty zostaje rozejm, a w marcu 1921 roku w Rydze podpisano Traktat pokojowy. Rosja i Ukraina zrzekły się roszczeń do Galicji Wschodniej. Decyzją Rady Ambasadorów z dnia 15 marca 1921 roku zatwierdzony zostaje przebieg wschodniej granicy i uznanie suwerenności II Rzeczypospolitej nad wschodnią Galicją. Polska opiera swoją granicę z Rumunią o Dniestr aż do Zbrucza. Przebieg i sposób oznakowania granicy Licząca 346,6 km długości polsko rumuńska granica państwowa była piątą (po granicach z: Niemcami, ZSRR, Czechosłowacją i Litwą, a przed granicami z Wolnym Miastem Gdańsk i Łotwą) co do długości granicą II Rzeczypospolitej Polskiej. Granica ta rozpoczynała się w punkcie znajdującym się szczycie góry Stoh (Stóg), kota 1655, będącym jednocześnie punktem wyjścia dla granic Rzeczypospolitej Polskiej, Królestwa Rumunii i Republiki Czechosłowackiej (punkt ten określany był także jako Triplex Confinium polsko rumuńsko czechosłowackie). Od tego miejsca kierowała się generalnie w kierunku południowo wschodnim idąc wzdłuż szczytów Gór Czywczyńskich, które przed I wojną światową stanowiły granicę katastralną między Galicją i Węgrami, następnie za szczytem Hnatsia, kota 1769, dochodziła do źródeł niewielkiego potoku Munczelus. 1 Wybitny znawca historii kształtowania się granic Polski i ich oznakowania na przestrzeni dziejów. - 225 -
Tutaj granica zmieniała gwałtownie kierunek ku północnemu wschodowi, i idąc wzdłuż wspomnianego potoku, następnie Perkałabu, Czeremoszu Białego oraz Czeremoszu, podążała na północ, a następnie ku wschodowi. Granica polsko rumuńska. Na wysokości miejscowości Kuty skalisty gorset stromo opadających ku granicznemu Czeremoszowi zboczy rozstępuje się i rzeka płynąc przez równiny, będąc nieuregulowaną, meandruje. Tutaj linia granicy opuszczała koryto rzeki Czeremosz i na dystansie około 50 km przebiegała początkowo wzdłuż sztucznego kanału na lewym brzegu rzeki, poczym przechodziła na prawy brzeg, włączając do Polski wieś Serafińce, by następnie znaleźć się na brzegu lewym. Po dojściu do Prutu granica ponownie zawracała ku północy i, zostawiając Śniatyń po polskiej stronie, idąc początkowo wzdłuż Tureckiego potoku, biegła aż do Dniestru śladem dawnej granicy katastralnej między Galicją i Bukowiną. Ponownie kierując się ku wschodowi granica podążała w dół tej rzeki i docierała do miejsca gdzie rzeka Zbrucz wpada do Dniestru, to jest punktu styku granic: Rzeczypospolitej Polskiej, Królestwa Rumunii i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. - 226 -
Góra Stóg (Stoh) - miejsce styku granic Polski, Rumunii i Czechosłowacji. Polsko - rumuńska granica państwowa podzielona została na 3 sekcje, które oznaczono cyframi rzymskimi od I do III. I tak: Sekcja I zawierała się między punktem Stoh, a punktem zejścia się Czeremoszu Białego z Czeremoszem Czarnym. Długość tej sekcji wynosiła 115 168 m; Sekcja II zawierała się między końcem sekcji I, a punktem wspólnym dla granic katastru polskich wsi: Horodnica, Żeżawa i Pieczarna, gminy rumuńskiej Babin oraz linii środkowej Dniestru. Długość tej sekcji wynosiła 119 065 m; Sekcja III zawierała się między końcem sekcji II, a ujściem do Dniestru rzeki Zbrucz. Długość tej sekcji wynosiła 112 370 m. Delimitację, czyli dokładne określenie przebiegu granicy, a następnie demarkację, czyli oznaczenie w terenie wyznaczonej granicy, przeprowadziła powołana do tego, składająca się z kierownictwa i 10 techników oraz personelu pomocniczego z każdej strony, Polsko - Rumuńska Mieszana Komisja Delimitacyjna. - 227 -
Stronie polskiej przewodniczył Leon Wasilewski (zastąpiony przez Mirosława Arciszewskiego), kierownikiem technicznym był inż. Jan Stanisław Medyński. Stronie rumuńskiej przewodniczył min. Alexandre Iacovaky, kierownikiem technicznym był płk George Draganescu. Podczas uzgodnień na tzw. etapie gabinetowym okazało się, że na 347 km granicy, 180 km było sporne. Kwestie te usunięto dopiero po pięciu konferencjach polsko rumuńskich, po czym w maju 1927 roku przystąpiono do przeprowadzenia prac polowych. Dla wykonania czynności delimitacyjnych w terenie powołano kilka grup pomiarowych, których zadaniem było wykonanie stabilizacji znaków granicznych, dokonanie niezbędnych przecinek oraz sporządzenie pomiarów geodezyjnych. Granica państwowa między Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Rumunii oznaczona została za pomocą żelaznych słupów granicznych (dużych głównych i małych pośrednich), kopców i tablic żelaznych przytwierdzonych na mostach przerzuconych przez wody stanowiące granicę. Numerację słupów granicznych i kopców przeprowadzono oddzielnie w każdej sekcji (numerację kopców poprzedzono dodatkowo dużą literą K). Przy oznaczeniu przebiegu granicy zastosowano demarkację pojedynczą, podwójną lub naprzemienną. 1. Przy oznaczeniu pojedynczym (wspólne słupy graniczne) granica przebiegała w zasadzie linią prostą, łączącą środki znaków granicznych po sobie następujących. W miejscach, w których granicę tworzyły linia środkowa krętych rowów lub krawędzie skarp, przebiegała ona linią łamaną. Spośród słupów granicznych wspólnych, słupy główne zaopatrzone były w herby obu państw, zaś słupy pośrednie w duże litery początkowe Polski i Rumunii, odpowiednio P i R. 2. Gdy granica przebiegała szerszymi jarami, w terenie bagnistym lub zalewowym, rowami lub potokami bądź biegiem wód wspólnych dla obu państw, linia granicy oznaczona została za pomocą słupów podwójnych ustawionych naprzeciw siebie. Słupy główne i pośrednie na tych odcinkach granicy zaopatrzone były tylko w herb lub literę początkową tego państwa, na którego terytorium się znajdowały. Słupy te nosiły identyczne numery. 3. Na odcinkach gdzie granicę tworzyły wąskie rowy lub potoki graniczne, słupy graniczne ustawiono na przemian na obszarze jednego i drugiego państwa (oznaczenie naprzemienne). Naprzeciw każdego słupa, na obszarze drugiego państwa, znajdował się kopiec graniczny. Słupy takie oznaczone były identycznymi herbami i literami jak przy oznaczeniu podwójnym. - 228 -
Oba graniczące państwa zobowiązały się do ochrony, naprawy i odbudowy znaków granicznych, a także do utrzymania widzialności granicy na całej jej długości, na odcinkach, za których utrzymanie dane państwo odpowiadało. W tym celu na odcinkach granicy o oznaczeniu pojedynczym, każde z państw oczyszczać miało z zarośli na swoim obszarze pas o szerokości 2 metrów wzdłuż granicy. Na odcinkach o oznaczeniu podwójnym, każde z państw oczyszczać miało na swoim obszarze pas o szerokości 4 metrów wzdłuż linii łączącej słupy bliźniacze, aby były one obustronnie widoczne. Na odcinkach o oznaczeniu naprzemiennym i podwójnym, każde z obu państw oczyszczać miało na swoim obszarze teren dookoła każdego słupa w promieniu 2 metrów. Kontrola stanu, w jakim znajdowała się granica, jak również znaków granicznych oraz pasa drogi granicznej oczyszczonego z zarośli, a także pasów o szerokości co najmniej 4 metrów wzdłuż linii łączącej słupy bliźniacze, odbywać się miała co 5 lat. Rozpoczęcie pierwszej takiej kontroli wyznaczono na czerwiec 1936 roku. Latem 1929 roku demarkacja granicy została zakończona. Przez kolejne miesiące przeprowadzano jeszcze niwelację wysokiej precyzji. Następnie, już w zaciszu gabinetów, sporządzano obszerną, składającą się z 9 tomów, dokumentację graniczną. W dniu 17 maja 1935 roku w Bukareszcie podpisano Końcowy Protokół Delimitacyjny między Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Rumunii, oraz Konwencję dotyczącą ochrony, konserwacji i odbudowy słupów granicznych i innych znaków służących do oznaczania linii granicznej. Podpisanie Protokołu zakończyło trwające osiem lat prace nad wytyczeniem, oznaczeniem i opisaniem przebiegu granicy polsko rumuńskiej. Dnia 27 listopada 1936 roku w Warszawie nastąpiła wymiana dokumentów ratyfikacyjnych powyższej Konwencji. Ostatecznie granicę na całej jej długości oznaczono za pomocą 570 słupów głównych i 2140 słupów pośrednich. Trudno sobie wyobrazić, jak ciężkie zadanie mieli do wykonania inżynierowie, geodeci i technicy z Polsko Rumuńskiej Komisji Mieszanej. Z blisko 347 km długości, linia granicy państwowej przebiegała na odcinku około 62 km grzbietami wysokich gór, na 255 km była to granica mokra, wytyczona górskimi potokami o skalistych brzegach, wzdłuż Czeremoszu, Prutu i Dniestru. - 229 -
Za każdym razem, odpowiednio do warunków terenowych, musiały być zmieniane sposoby pracy. Sporządzanie pomiarów, budowanie wież triangulacyjnych szczególnie w terenie wysokogórskim natrafiało nieraz na wielkie trudności. Członkowie Komisji pracowali w warunkach niemal koczowniczych, urągającym wszelkim potrzebom kulturalnym, czasami nie odpowiadających nawet potrzebom pierwotnego człowieka. Znaki graniczne Specjalnym znakiem granicznym wyznaczającym punkt początkowy dla granic Rzeczypospolitej Polskiej, Królestwa Rumunii i Republiki Czechosłowackiej znajdujący się na górze Stoh był granitowy monolit. Był to osadzony w okrągłej podstawie walec o wysokości 1 m i średnicy 35 cm. Na boku walca wykute zostały herby graniczących państw: Polski (wg wzoru z 1919 roku), Rumunii (w odmianie średniej), Czechosłowacji (tzw. mały herb przedstawiający czeskiego lwa z herbem Słowacji na piersi). Pod herbem Polski umieszczone zostały: - cyfra 1923, oznaczająca rok formalnego uznania przez mocarstwa przynależności Galicji do II RP (15 marca), - duża litera P. Pod herbem Rumunii: litera R, a pod herbem Czechosłowacji: splecione litery ČS. Między emblematami Rumunii i Czechosłowacji umieszczono: numer tego znaku granicznego - V. 121, a pod nim datę 10 VIII 1920 (dzień podpisania w Sevres traktatu o granicach, ustalającego granice między Rumunią i Czechosłowacją). Poszczególne herby zostały rozdzielone liniami wyznaczającymi kierunki przebiegu granic tych krajów. - 230 -
Znak graniczny wyznaczający styk granic Polski, Rumunii i Czechosłowacji. Poniżej widok rozwiniętej powierzchni bocznej. - 231 -
Jak wspomniano wyżej do wytyczenia przebiegu granicy państwowej między Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Rumunii użyto dwóch rodzajów żelaznych słupów granicznych: dużych - głównych i małych - pośrednich. Duże słupy, osadzone były w betonowych blokach fundamentowych za pomocą czterech stalowych prętów. Słupy te mierzyły 2,5 m wysokości. Zwieńczone były tarczami herbowymi z symbolami obu państw (dla słupów wspólnych), oznaczeniem numeru sekcji i cyframi wskazującymi aktualny numer danego słupa oraz liczbą 1927, tj. rokiem, w którym rozpoczęło się wytyczanie granicy. Emblematy obu państw zostały umieszczone na słupach w ten sposób, iż poprzez ich umiejscowienie, wskazywały faktyczny przebieg linii granicznej. Natomiast przy demarkacji podwójnej, dwa słupy, które ustawione były naprzeciw siebie, nosiły jedynie emblemat państwa, na terenie którego się znajdowały. Dla ułatwienia transportu, każdy główny słup został wykonany z trzech rozłącznych części: podstawy, trzonu, i głowicy. Małe słupy, osadzone zostały również na betonowych blokach fundamentowych za pomocą czterech stalowych prętów. Mierzyły 1,20 m wysokości. Na ich kwadratowych głowicach umieszczono początkowe duże litery P i R oznaczające Polskę i Rumunię. Litery te znajdowały się na tej stronie słupa, która skierowana była w kierunku kraju, na terytorium którego się znajdowała, a także w przykręcane tabliczki z bieżącym numerem stanowiącym ułamek, gdzie: - licznikiem był numer poprzedzającego słupa dużego, głównego, - mianownikiem - numer porządkowy konkretnego słupa pośredniego. Słupy te posiadały poza tym cyfry oznaczające rok 1927. Na poziomym daszku głowicy umiejscowiony był wklęsły krzyżyk, który oznaczał środek, oś znaku, oraz służył jako centr dla ustawionego na nim, podczas demarkacji, teodolitu. Słupy małe wykonano w dwóch wersjach różniących się następującymi detalami: krojem dużych liter R i liczby oznaczającej rok 1927; długością boków kwadratowej głowicy - 16 lub 18,5 cm; przewężeniem poniżej głowicy - odwrócony stożek ścięty lub walec wklęsły; ilością prążków na trzonach i podstawach - 10/14 lub 12/12. - 232 -
Duży słup graniczny (części składowe). Żeliwne elementy słupów dużych, jak i korpusy słupów małych wykonane zostały w odlewni należącej do Fabryki Maszyn i Wagonów Ludwika Zieleniewskiego w Krakowie. - 234 -
Granica polsko rumuńska. Słup główny nr I/56 na Fata Banului, w tle góra Hnitessa. Poniżej: ustawianie słupa małego na granicy przebiegającej wzdłuż granicznej rzeki Biały Czeremosz. Zdjęcie pochodzi ze strony internetowej: http://geoforum.pl/upload/files/site_catalog_text/2217_gran_rumun_ebook.pdf - 235 -
Słupy główne i pośrednie malowane były olejno w następujący sposób: dolna część (podstawa) i ramka górnej części słupa (głowicy) w kolorze ciemnoszarym, godła obu państw w odpowiednich kolorach, liczby i litery P i R w kolorze czarnym, a reszta na biało. W przypadku słupów podwójnych i naprzemiennych, górna część słupa, nie wyposa- - 236 -
żona w herby, nosiła kolory flagi Państwa, na którego terytorium się znajdowały. Słupy graniczne malowano co 5 lat lub w okresach krótszych, gdyby stan słupów tego wymagał. Sposób malowania polsko - rumuńskich znaków granicznych. Wytyczona olbrzymim nakładem sił i środków polsko rumuńska granica państwowa istniała do agresji radzieckiej na Polskę we wrześniu 1939 roku. - 237 -
Mimo burzliwych dziejów i upływu ponad siedemdziesięciu lat od tego wydarzenia, kilkanaście małych słupów granicznych wciąż trzyma straż na przedwojennej granicy. Miejmy nadzieję, że pomimo różnych zakusów pozostaną one na swoim miejscu, jako świadkowie minionych dziejów BIBLIOGRAFIA Konwencja między Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Rumunii, dotycząca ochrony, konserwacji i odbudowy słupów granicznych i innych znaków służących do oznaczania linii granicznej, podpisana w Bukareszcie 17 maja 1935 r. Dz.U. 1937, Nr 2, poz. 19. Podaję za: http://isap.sejm.gov.pl. Oświadczenie Rządowe z dnia 29 grudnia 1936 r. w sprawie wymiany dokumentów ratyfikacyjnych konwencji podpisanej w Bukareszcie 17 maja 1935 r. między Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Rumunii, dotyczącej ochrony, utrzymania i odbudowy słupów granicznych i innych znaków, służących do wskazania linii granicznej (Dz.U. 1937, Nr 2, poz. 20). Podaję za: http://isap.sejm.gov.pl. Końcowy Protokół Delimitacyjny między Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Rumunii, podpisany w Bukareszcie 17 maja 1935 r. (Dz.U. 1937, Nr 3, poz. 27). Podaję za: http://isap.sejm.gov.pl. Wytyczenie granicy polsko rumuńskiej, w: Płaj Nr 35, jesień 2007, s. 171 178. Delimitacja granicy polsko rumuńskiej (1928 1933). Materiały Pani Krystyny Markwart. Ustalenia Autora niniejszego artykułu. Ilustracje i rysunki zamieszczone w publikacji pochodzą ze zbiorów Autora. - 238 -
Tzw. pośredni słup graniczny z wytyczonej w 1927 roku przedwojennej granicy polsko rumuńskiej. Jeden z eksponatów lapidarium znajdującego się przed wejściem do głównego budynku Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego w Koszalinie. - 239 -
Lapidarium znaków granicznych na terenie Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego w Koszalinie. Źródło: archiwum COSSG. Z tyłu: pośredni słup graniczny z wytyczonej w 1927 roku przedwojennej granicy polsko rumuńskiej. - 240
Tomaszewski Bogusław; Granica państwowa między Rzecząpospolitą Polską i Królestwem Rumuni 1921-1939, Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia nr 1-2/2013, Koszalin 2013, s. 225 240.