Żywność i żywienie w XXI wieku Scenariusze rozwoju polskiego sektora rolno-spożywczego Lech Michalczuk (red.) Łódź 2011
Publikacja jest współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Redakcja: Lech Michalczuk Recenzja: Stanisław Zięba Projekt okładki: Monika Piasecka Korekta: Renata Karolewska Skład i łamanie: Stanisław Wnuk Copyrigt by Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi ISBN 978-83-62916-20-7 Publikacja bezpłatna.
SPIS TREŚCI 1. Wstęp - Lech Michalczuk... 7 2. Metodyka pracy - Lech Michalczuk... 10 2.1. Logika prac... 11 2.2. Wybrane elementy metodyki badań... 14 2.2.1. Ocena powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi... 14 2.2.2. Pozycjonowanie technologii pod względem siły konkurencyjnej oraz gotowości technologicznej... 15 2.2.2.1. Ocena gotowości technologicznej... 16 2.2.2.2. Siła konkurencyjna technologii... 18 2.2.3. Cykl życia technologii... 18 2.2.4. Podstawowe determinanty sukcesu... 19 2.3. Struktura respondentów... 20 3. Budowa scenariusza rozwoju dla obszaru Innowacyjne technologie produkcji i zagospodarowania odpadów - Tomasz Klajbor... 21 3.1. Wprowadzenie... 21 3.1.1. Najważniejsze wnioski z poprzednich zadań projektu... 21 3.1.2. Prezentacja technologii krytycznych... 22 3.1.3. Technologie krytyczne obszaru Innowacyjne technologie produkcji i zagospodarowania odpadów z szansą na silną pozycję konkurencyjną polskiego przemysłu... 25 3.1.3.1. Ocena powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi.. 25 3.2. Technologie krytyczne z obszaru Innowacyjne technologie produkcji i zagospodarowania odpadów, dla których polski przemysł spożywczy może osiągnąć pozycję lidera... 30 3.3. Ocena prawdopodobnego okresu wdrożenia poszczególnych technologii krytycznych... 33 3.4. Pozycjonowanie technologii... 34 3.4.1. Mapy pozycjonowania technologii wraz podsumowaniem analizy dróg rozwoju technologii... 34 3.4.2. Technologie z potencjałem na sukces polskiego przemysłu... 41 3.5. Wizja sukcesu obszaru Innowacyjne technologie produkcji i zagospodarowania odpadów w perspektywie do 2030 roku wraz z uwzględnieniem podstawowych, globalnych i krajowych trendów... 41 3.5.1. Determinanty sukcesu wizja sukcesu... 41 3.5.2. Miary sukcesu... 42 3.5.3. Trendy, czynniki sprawcze i zagrożenia... 42 3.6. Plan akcji dla realizacji wizji... 43 3.7. Podsumowanie... 43 4. Scenariusz rozwoju dla obszaru Innowacyjne surowce, innowacyjne produkty - Jacek Jettmar, Jerzy Koszałka, Tomasz Klajbor... 45 4.1. Wprowadzenie... 45 4.2. Najważniejsze wnioski z poprzednich zadań projektu... 45 4.2.1. Prezentacja technologii krytycznych... 46 4.3. Technologie krytyczne z obszaru Innowacyjne surowce, innowacyjne produkty, w ramach których polski przemysł spożywczy ma szansę uzyskani silnej pozycji konkurencyjnej... 48 3
4.3.1. Ocena powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi z obszaru.. 48 4.3.2. Ocena prawdopodobnego okresu wdrożenia poszczególnych technologii krytycznych... 52 4.3.3. Technologie krytyczne, w obrębie których polski przemysł będzie w stanie osiągnąć pozycję lidera... 53 4.4. Pozycjonowanie technologii... 55 4.4.1. Mapy pozycjonowania technologii wraz podsumowaniem analizy dróg rozwoju technologii... 55 4.4.2. Technologie z potencjałem na sukces polskiego przemysłu rolno-spożywczego. 59 4.5. Wizja sukcesu dla obszaru Innowacyjne surowce, innowacyjne produkty w perspektywie do 2030 roku z uwzględnieniem podstawowych (globalnych i krajowych) trendów.. 59 4.5.1. Determinanty sukcesu wizja sukcesu... 59 4.5.2. Miary sukcesu... 60 4.5.3. Trendy, czynniki sprawcze i zagrożenia... 61 4.6. Podsumowanie... 61 5. Scenariusz rozwoju dla obszaru Innowacyjne opakowania - Jerzy Koszałka... 63 5.1. Wprowadzenie... 63 5.1.1. Najważniejsze wnioski z wcześniejszych badań wykonywanych w ramach projektu etapów projektu Żywność i Żywienie w XXI wieku... 63 5.1.2. Prezentacja technologii krytycznych... 65 5.2. Technologie krytyczne obszaru Innowacyjne opakowania z szansą na silną pozycję konkurencyjną polskiego przemysłu... 66 5.2.1. Podsumowanie oceny powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi... 66 5.2.2. Technologie krytyczne, dla których polski przemysł spożywczy będzie w stanie osiągnąć pozycję lidera... 69 5.2.3. Ocena prawdopodobnego okresu wdrożenia poszczególnych technologii krytycznych... 71 5.3. Pozycjonowanie technologii... 72 5.3.1. Mapy pozycjonowania technologii... 73 5.3.2. Technologie z potencjałem na sukces Polski... 79 5.4. Wizja sukcesu dla obszaru Innowacyjne opakowania w perspektywie do 2030 roku 80 5.4.1. Determinanty sukcesu... 81 5.4.2. Miary sukcesu... 81 5.4.3. Trendy, czynniki sprawcze i zagrożenia... 81 5.5. Plan akcji dla realizacji wizji... 82 5.6. Podsumowanie... 82 6. Scenariusz rozwoju dla obszaru Żywienie i zdrowie człowieka - Tomasz Klajbor... 84 6.1. Wprowadzenie... 84 6.1.1. Najważniejsze wnioski z poprzednich zadań projektu... 84 6.1.2. Prezentacja technologii krytycznych... 85 6.2. Technologie krytyczne z obszaru Żywienie i zdrowie człowieka z szansą na budowę silnej pozycji konkurencyjnej polskiego przemysłu... 87 6.2.1. Podsumowanie oceny powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi... 87 6.2.2. Ocena prawdopodobnego okresu wdrożenia poszczególnych technologii 4
krytycznych... 88 6.2.3. Technologie krytyczne, dla których polski przemysł może osiągnąć pozycję lidera... 89 6.3. Pozycjonowanie technologii... 90 6.3.1. Mapy pozycjonowania technologii wraz podsumowaniem analizy dróg rozwoju technologii... 90 6.3.2. Technologie z potencjałem na sukces polskiego przemysłu... 93 6.4. Wizja sukcesu obszaru Żywienie i zdrowie człowieka w perspektywie do 2030 roku wraz z uwzględnieniem podstawowych (globalnych i krajowych) trendów... 93 6.4.1. Determinanty sukcesu wizja sukcesu... 93 6.4.2. Miary sukcesu... 94 6.4.3. Trendy, czynniki sprawcze i zagrożenia... 94 6.5. Plan akcji dla realizacji wizji sukcesu obszaru... 94 6.6. Podsumowanie... 95 7. Scenariusz rozwoju dla obszaru Bezpieczeństwo żywności - Jerzy Koszałka, Michał Klepka... 97 7.1. Wprowadzenie... 97 7.1.1. Najważniejsze wnioski z poprzednich badań... 97 7.1.2. Technologie krytyczne wzięte pod uwagę przy budowaniu wizji scenariusza rozwoju dla obszaru Bezpieczeństwo żywności... 98 7.2. Technologie krytyczne z obszaru Bezpieczeństwo żywności z szansą na budowę silnej pozycji konkurencyjną polskiego przemysłu... 99 7.2.1. Ocena powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi... 99 7.2.2. Ocena prawdopodobnego okresu wdrożenia poszczególnych technologii krytycznych... 102 7.2.3. Prezentacja listy technologii krytycznych, dla których polski przemysł będzie w stanie osiągnąć pozycję lidera... 103 7.3. Pozycjonowanie technologii... 104 7.3.1. Mapy pozycjonowania technologii... 105 7.3.2. Technologie z potencjałem na sukces polskiego przemysłu... 108 7.4. Wizja sukcesu obszaru Bezpieczeństwo żywności w perspektywie do 2030 roku... 109 7.4.1. Determinanty sukcesu wizja sukcesu... 109 7.4.2. Miary sukcesu... 110 7.4.3. Trendy, czynniki sprawcze i zagrożenia... 110 7.5. Podsumowanie... 110 8. Scenariusz rozwoju dla obszaru Zarządzanie procesem produkcji, dystrybucja i marketing - Tomasz Klajbor, dr inż. Jerzy Koszałka... 112 8.1. Wprowadzenie... 112 8.1.1. Najważniejsze wnioski z poprzednich zadań projektu... 112 8.1.2. Technologie krytyczne z obszaru Zarządzanie procesem produkcji, dystrybucja i marketing przyjęte do analiz przy tworzeniu scenariusza rozwoj... 113 8.2. Technologie krytyczne obszaru Zarządzanie procesem produkcji, dystrybucja i marketing, w ramach których polski przemysł ma szansę na silną pozycję konkurencyjną... 115 8.2.1. Ocena powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi... 115 8.2.2. Ocena prawdopodobnego okresu wdrożenia poszczególnych technologii kry- 5
tycznych... 116 8.2.3. Technologie krytyczne, dla których polski przemysł będzie w stanie osiągnąć pozycję lidera... 116 8.3. Pozycjonowanie technologii... 117 8.3.1. Mapy pozycjonowania technologii... 118 8.3.2. Technologie, w ramach których polski przemysł spożywczy na szanse osiągnąć sukces... 121 8.4. Wizja sukcesu w dziedzinie żywności i żywienia przy uwzględnieniu oddziaływania obszaru technologicznego Zarządzanie procesem produkcji, dystrybucja i marketing... 121 8.4.1. Determinanty sukcesu wizja sukcesu... 121 8.4.2. Miary sukcesu... 123 8.4.3. Trendy, czynniki sprawcze i zagrożenia... 123 8.5. Plan akcji dla realizacji wizji... 124 8.6. Podsumowanie... 124 9. Scenariusz rozwoju polskiego sektora rolno-spożywczego - Lech Michalczuk, Tomasz Klaibor... 126 9.1. Wprowadzenie... 126 9.2. Budowa scenariuszy rozwoju dla polskiego przemysłu spożywczego... 135 9.2.1. Scenariusz optymistyczny... 137 9.2.2. Scenariusz realistyczny - średniego wzrostu... 138 9.2.3. Scenariusz małego wzrostu... 140 9.3. Podsumowanie... 142 6
1. Wstęp Przemysł spożywczy jest jednym z najważniejszych działów Polskiej gospodarki. Wytwarza blisko 20% wartości sprzedanej całego przemysłu przy zatrudnieniu ok. 385 tys. osób, co stanowi ok. 4,9% ogółu zatrudnionych w gospodarce i 19,4% zatrudnionych w przemyśle. Wartość dodana przemysłu spożywczego wynosi ok. 6 mld USD, co stanowi ok. 4% wartości dodanej brutto wytworzonej w całej gospodarce narodowej i ok. 6% PKB 1. Polska produkcja żywności wartościowo stanowi 6,5% produkcji UE, w porównaniu do 4% udziału Polski w produkcie unijnym brutto 2. Polska jest też jednym z głównych producentów rolnych w Unii Europejskiej. Powierzchnia gruntów zajętych pod uprawę w Polsce stanowi ok. 9,5% powierzchni uprawnej w UE, na której nasi rolnicy wytwarzają ponad 10,5% unijnej produkcji zbóż, 20,7% ziemniaków, 11,5% buraków cukrowych, 13,4% rzepaku, blisko 10% owoców i warzyw oraz ponad 8% mięsa, mleka i jaj. Udział rolnictwa w PKB jest w Polsce prawie dwukrotnie wyższy niż średnio w Unii Europejskiej, co wskazuje na dużo większe niż średnio w Unii znaczenie ekonomiczne i społeczne tego sektora gospodarki 3. Polscy producenci żywności dobrze wykorzystali szansę, jaką jest nieograniczony dostęp do wspólnego rynku europejskiego po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Po 1 maja 2004 r. dźwignią polskiego eksportu okazała się branża rolno-spożywcza, a dynamika wzrostu eksportu tej grupy artykułów po wejściu Polski do UE przekroczyła 40% 4. W efekcie, zyski netto przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego przekraczają w ostatnim okresie 4 mld zł rocznie, a rentowność 3,5% wartości obrotów netto 5. Są to wskaźniki dwukrotnie wyższe niż w latach poprzedzających wejście Polski do UE, osiągnięte w warunkach stałego umacniania się złotówki oraz niższego wzrostu cen zbytu przemysłu spożywczego niż cen płaconych rolnikom. Wskazuje to, że poprawa wyników sektora jest efektem lepszego wykorzystania czynników wytwórczych i prowadzonej restrukturyzacji przedsiębiorstw. Badania przeprowadzone w ramach projektu Competitiveness of the European Food Industry. An economic and legal assessment, finansowanego przez Komisję Europejską wykazały, że pozycja konkurencyjna polskich 1 Knap-Stefaniuk A. (2008)., Przemysł spożywczy w Polsce. Cz. I. Problemy i Wyzwania, Biuletyn POU 4(16), http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn 2 Ministerstwo Gospodarki, Polska 2007 - Raport o stanie gospodarki, http://www.mg.gov.pl/ NR/rdonlyres/C14A5DE8-7236-4770-A72D- 3 EUROSTAT yearbook 2009. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/publications/ eurostat_yearbook 4 Bielska A., Byrt A., Kępa J., Wójcik K. (2007), Ogólna sytuacja gospodarcza. [w:] Bielska A. (red.), Trzy lata członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Bilans korzyści i kosztów społeczno-gospodarczych związanych z członkostwem w Unii Europejskiej. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa, pp. 20-50. 5 Polish Information and Foreign Investment Agency 2006. Poland s food production and processing industry. www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=8085 7
prof. dr hab. Lech Michalczuk producentów należy do najwyższych wśród krajów Unii, aczkolwiek ciągle stosunkowo niski jest udział eksportu w sprzedaży ogółem 6. Daje to realne szanse dalszego rozwoju eksportu polskiej żywności, która jest nie tylko tania, ale także zdrowa i bezpieczna, co wynika z bardziej niż gdzie indziej naturalnego sposobu jej wytwarzania w środowisku o mniejszym zanieczyszczeniu. Jednak polscy producenci żywności opierają swoją konkurencyjność głównie na przewagach cenowych, co może być skuteczne tylko w bliskiej i średniej perspektywie. Szczególnie, zważywszy na szybko rosnące koszty pracy w Polsce oraz bardzo wysoką konkurencyjność światowego rynku żywności. Aby jej sprostać, polscy producenci żywności muszą rozwijać i wdrażać innowacyjne technologie pozwalające obniżyć koszty produkcji i zwiększyć jakość produktów przy jednoczesnym ograniczeniu negatywnego wpływu na środowisko. Wymaga to podjęcia skutecznych działań radykalnie podnoszących potencjał innowacyjny polskich firm, włączając w to producentów rolnych oraz wypracowania nowych i innowacyjnych koncepcji. Tego jednak nie da się rozwinąć i wdrożyć bez znacznych, właściwie ukierunkowanych inwestycji badawczo-rozwojowych. Jednakże dominujące w sektorze firmy małe i mikro, stanowiące ponad 92% ogółu przedsiębiorstw z reguły nie generują zysków pozwalających na inwestycje w B+R. Rozdrobnienie produkcji utrudnia też współpracę pomiędzy przedsiębiorstwami i zapleczem B+R w postaci instytutów badawczo-rozwojowych i uczelni. Także w sferze nauki brak jest koordynacji badań, czego wynikiem są często prace przyczynkowe niegwarantujące kompleksowego rozwiązywania problemów. Dlatego niezbędne jest opracowanie strategicznego planu, który pozwoli na skoncentrowanie wysiłków na wybranych, priorytetowych kierunkach. Prace nad stworzeniem takiej wizji rozwoju dla polskiego przemysłu rolno-spożywczego były wcześniej podejmowane przez Polską Platformę Technologiczną Żywności, jednakże nie wyszły one poza stadium początkowe. Tematyka żywności i żywienia była także przedmiotem badań w regionalnych projektach foresight, jak Foresight - priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego 7 czy LORIS Wizja. Regionalny foresight technologiczny 8 oraz częściowo Pilotażowego Projektu Foresight w polu badawczym Zdrowie i Życie 9, jednakże nie doprowadziły one do stworzenia spójnych scenariuszy rozwoju. Przyczyną tego było przede wszystkim ogromne zróżnicowanie przemysłu i stosowanych w nim technologii, przez co zakres 6 Wijnands J.H.M., van der Meulen B.M.J., Poppe K. J. (2007), Competitiveness of the European food industry. An economic and legal assessment 2007. Office for Official Publications of the European Communities, Luxemburg. 7 Więcej informacji na stronie www.prz.edu.pl/foresight 8 Więcej informacji na stronie www.loriswizja.eedri.pl 9 Matczewski A., Raport końcowy z realizacji Pilotażowego Projektu Foresight w polu badawczym Zdrowie i Życie (2005), www.nauka.gov.pl/mn/_gallery/12/34/12344.pdf (12.03.2007). 8
1. Wstęp prac przekraczał możliwości powoływanych ad hoc zespołów niedysponujących odpowiednimi środkami na sfinansowanie prac badawczych. Stworzenie takiej wizji i wytypowanie priorytetowych kierunków dla prac B+R na okres najbliższych kilkunastu lat było celem projektu Żywność i żywienie w XXI wieku - wizja rozwoju polskiego sektora spożywczego, realizowanego w latach 2009-2011 przez konsorcjum, w którego skład wchodziły: Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa (od 1.01.2011 r. Instytut Ogrodnictwa) ze Skierniewic, Politechnika Łódzka, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania z Łodzi i Spółdzielnia Mleczarska MLEKPOL z Grajewa. Na wcześniejszych etapach realizacji projektu, tj. w toku inwentaryzacji istniejących zasobów, priorytetyzacji technologii i w badaniach delfickich, zidentyfikowano tzw. technologie krytyczne. Popularna definicja technologii krytycznych określa tym mianem technologie istotne dla przyszłości jakiegoś kraju, regionu, sektora gospodarki itd. W ramach projektu Żywność i żywienie w XXI wieku technologie krytyczne utożsamia się z technologiami generycznymi i przedkonkurencyjnymi 10, ze szczególnym zwróceniem uwagi na obszary badań warunkujących rozwój technologii, w których istnieje wysokie prawdopodobieństwo uruchomienia/rozwoju produkcji nowych wyrobów/usług, które w perspektywie najbliższych 10 do 20 lat będą stanowić istotną część rynku (technologie wyłaniające się). Kolejnym etapem jest opracowanie scenariuszy rozwoju, zarówno dla poszczególnych obszarów technologicznych, jak i dla całej dziedziny żywności i żywienia Scenariusze rozwoju są swego rodzaju przewidywaniami opisującymi możliwe przyszłości, opracowanymi w sposób systematyczny i mającymi za zadanie uchwycenie holistycznego charakteru analizowanych warunków, w tym dominujące trendy, słabe sygnały, złożoność rzeczywistości i wielorakość łączących je związków. Uogólniony proces wypracowania scenariusza rozwoju obejmuje: zawężenie/grupowanie technologii, w które warto inwestować środki wraz z uzasadnieniem dla takiego wyboru (budowanie przewagi w skali globalnej), określenie wizji rozwoju technologii z potencjałem na zbudowanie przewagi konkurencyjnej polskiego przemysłu w skali globalnej (analiza dróg rozwoju pomiędzy stanem aktualnym a pożądanym), zbudowanie ramowego planu działań dla ukierunkowania rozwoju technologii w pożądanym kierunku. 10 Technologie generyczne to technologie o dużym potencjale wszechstronnego zastosowania w szerokim spektrum produktów i procesów wykorzystywanych w różnych przemysłach, wywołujące szereg efektów zewnętrznych nieograniczających się do pojedynczych zastosowań. Faktyczne wykorzystanie (komercjalizacja) technologii generycznych wymaga dalszych badań naukowych i prac rozwojowych; określenie przedkonkurencyjne, czyli takie technologie, które są przed komercjalizacją i są już na etapie podejmowania działań typu: badania rynku, wykonywanie prototypu itd. 9
Zadanie to było realizowane w ramach warsztatów scenariuszowych, których celem było wskazanie potencjalnych technologii, w których polski przemysł i nauka w perspektywie do 2030 r. może osiągnąć przywództwo technologiczne i/lub silną, globalną pozycję konkurencyjną (wizja). Założono przy tym, że dla technologii o powyższym potencjale dedykowane będzie silne wsparcie ze środków publicznych. Końcowy efekt - wypracowane scenariusze rozwoju stanowić będą elementy strategicznego programu badawczego w dziedzinie żywności i żywienia. 2. Metodyka pracy Metodyka opracowania scenariuszy bazowała na przewodniku metodycznym, przygotowanym na potrzeby projektu Żywność i żywienie w XXI wieku przez A. Rogut i B. Piaseckiego 11. Warsztaty scenariuszowe, w których wzięło udział łącznie 42 ekspertów, odbyły się w trzech sesjach: dwie pierwsze sesje prowadzono on-line przy wykorzystaniu platformy internetowej, jedną sesję stacjonarną zrealizowano w sposób tradycyjny na terenie Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach. W ramach pierwszej sesji eksperci mieli za zadanie: zweryfikować listę technologii krytycznych, ocenić prawdopodobny okres wdrożenia technologii krytycznych, ocenić powiązania pomiędzy technologiami, ocenić poziom gotowości technologicznej poszczególnych technologii. W ramach drugiej sesji oceniano pozycje konkurencyjne technologii krytycznych w trzech wymiarach: pozycja aktualna, prof. dr hab. Lech Michalczuk pozycja pożądana/możliwa do osiągnięcia przez polski przemysł pod warunkiem spełnienia określonych warunków, pozycja przewidywana, czyli najbardziej prawdopodobna do osiągnięcia przez polski przemysł. Przed realizacją sesji trzeciej (stacjonarnej) opracowano materiały warsztatowe zawierające m.in. uśrednione wyniki sesji internetowych. W trakcie sesji stacjonarnej uzgodniono m.in. wyniki dwóch poprzednich sesji elektronicznych, dyskutowano na temat wizji sukcesu w każdym z obszarów oraz trendów mogących wpływać pozytywnie i negatywnie na realizację scenariuszy sukcesu oraz wypracowano ramowe plany działań dla realizacji tychże scenariuszy. 11 Rogut A., Piasecki B. (2009), Żywność i żywienie w XXI wieku wizja rozwoju polskiego sektora spożywczego. Przewodnik metodyczny, maszynopis. 10
2.1. Logika prac 2. Metodyka pracy Realizację zadania polegającego na opracowaniu scenariuszy rozwoju poszczególnych obszarów technologicznych w dziedzinie żywności i żywienia podzielono na cztery główne etapy: 1. Przygotowanie/uszczegółowienie metodyki budowy scenariuszy, 2. Internetowe sesje warsztatowe (I i II), 3. Tradycyjne warsztaty scenariuszowe (sesja III), 4. Opracowanie scenariuszy rozwoju dla poszczególnych obszarów technologicznych i dla całego sektora rolno-spożywczego. Logikę budowy scenariuszy rozwoju przedstawiono poniżej w formie graficznej. Rysunek 1. Schemat logiczny budowy scenariuszy rozwoju. Etap 1. Przygotowanie i uszczegółowienie metodyki budowy scenariuszy W ramach etapu 1 została uszczegółowiona metodyka operacyjna dla wypracowania scenariuszy, w tym także opracowano ankiety do badań on-line dla sesji I i II. Zadanie zakończyło się opracowaniem 6 scenariuszy rozwoju poszczególnych obszarów technologicznych oraz 3 wariantów scenariusza rozwoju dla całego sektora żywności i żywienia. 11
Etap 2. Internetowe sesje warsztatowe (I i II) Na wstępie tego etapu prac: skonstruowano platformę internetową do realizacji sesji on-line, opracowano ankiety, zaproszono do współpracy ekspertów posiadających specjalistyczną wiedzę w zakresie technologii krytycznych z dziedziny żywności i żywienia człowieka. Ankiety dla sesji warsztatowych on-line uwzględniały wyniki realizacji wcześniejszych zadań projektu, w tym zdefiniowane wcześniej krytyczne technologie dla każdego z 6 poniższych obszarów: Innowacyjne technologie produkcji i zagospodarowania odpadów. Innowacyjne surowce, innowacyjne produkty. Innowacyjne opakowania. Żywienie i zdrowie człowieka. Bezpieczeństwo żywności. Zarządzanie procesem produkcji, dystrybucja i marketing. W sesji warsztatowej I eksperci mieli za zadanie: A1. Weryfikację wstępnej listy technologii krytycznych dla każdego z ww. obszarów i ewentualne uzupełnienie jej o dodatkowe technologie, A2. Ocenę prawdopodobnego okresu wdrożenia poszczególnych technologii, A3. Ocenę powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi, A4. Ocenę poziomu gotowości technologicznej poszczególnych technologii, Sesja warsztatowa II miała na celu: prof. dr hab. Lech Michalczuk B1. Ocenę możliwości budowania przywództwa technologicznego/silnej pozycji konkurencyjnej wokół grup powiązanych technologii/technologii autonomicznych dla każdego z obszarów (ocena pozycji pożądanej), B2. Zweryfikowanie i ewentualnie uzupełnienie listy determinantów sukcesu dla pozycji pożądanej, B3. Ocenę aktualnej i przewidywanej pozycji konkurencyjnej polskiego przemysłu w odniesieniu do każdej grupy technologii i technologii autonomicznych stanowiących bazę przywództwa technologicznego/silnej pozycji konkurencyjnej w perspektywie roku 2030 oraz wskazanie luki zasobowej i kompetencyjnej. Wyniki obydwu sesji internetowych zostały opracowane statystycznie i posłużyły do przygotowania materiałów dla III sesji stacjonarnej. 12
Etap 3. Stacjonarne warsztaty scenariuszowe (sesja III) W ramach etapu 3 zrealizowano sześć warsztatów scenariuszowych trwających łącznie trzy dni (po dwa równolegle prowadzone warsztaty każdego dnia). Każdy z warsztatów prowadzony był przez 2 moderatorów. Każda z sesji przebiegała według następującego schematu: 1. Wprowadzenie/zapoznanie uczestników z założeniami projektu i metodyką pracy. 2. Obszary przywództwa technologicznego/silnej pozycji konkurencyjnej: - weryfikacja wstępnej listy technologii krytycznych, - dyskusja dodatkowo zaproponowanych technologii, - ocena powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi. 3. Pozycjonowanie technologii: - ocena prawdopodobnego okresu wdrożenia poszczególnych technologii krytycznych, - wykluczenie technologii, w których Polska nie będzie w stanie osiągnąć pozycji lidera, - prezentacja map pozycjonowania technologii, w których Polska mogłaby osiągnąć pozycję lidera, - określenie przyczyn/luk w pozycjach technologii krytycznych, - wytypowanie technologii z potencjałem na sukces. 4. Wizja sukcesu w perspektywie do 2030 roku wraz z uwzględnieniem podstawowych (globalnych i krajowych) trendów: - prezentacja/dyskusja determinantów sukcesu, - paradygmat rynku przyszłości dla przetwórstwa rolno-spożywczego, - dyskusja - arkusz z pytaniami. 2. Metodyka pracy 5. Opracowanie planu akcji dla realizacji wizji. 6. Podsumowanie i zakończenie warsztatu. Warsztaty stacjonarne zostały zrealizowane na terenie Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach. Etap 4. Opracowanie scenariuszy dla poszczególnych obszarów technologicznych z dziedziny żywności i żywienia człowieka Na podstawie wniosków z dyskusji warsztatowych moderatorzy opracowali wstępne wersje scenariuszy dla każdego z obszarów technologicznych, które z kolei zostały przesłane drogą elektroniczną do uczestników sesji warsztatowych w celu weryfikacji/ konsultacji. Zebrane uwagi zostały uwzględnione w wersji ostatecznej scenariuszy, przedstawionych w rozdziałach 3-8. 13
Scenariusze rozwoju dla poszczególnych obszarów technologicznych były podstawą dla opracowania wariantów scenariusza rozwoju dla całego sektora rolno-spożywczego, przedstawionego w rozdziale 9. 2.2. Wybrane elementy metodyki badań Szczegółowa metodyka realizacji prac została przygotowana w oparciu o przewodnik metodyczny opracowany na potrzeby projektu Żywność i żywienie w XXI wieku 12. Poniżej opisano wybrane, najważniejsze elementy badań, wspólne dla wszystkich obszarów technologicznych z dziedziny żywność i żywienie człowieka, tj.: a) ocena powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi, b) pozycjonowanie technologii pod względem siły konkurencyjnej oraz gotowości technologicznej, c) cykl życia technologii, d) podstawowe determinanty sukcesu dla scenariuszy. 2.2.1. Ocena powiązań między poszczególnymi technologiami krytycznymi Do oceny powiązań została zaadaptowana uproszczona metoda analizy wpływów krzyżowych, oparta na macierzy zależności (tabela 1), gdzie wartość wskaźnika 1 oznacza istnienie powiązania (wpływu, efektu, rezultatu itd.) między daną parą technologii, a wartość zero (0) wskazuje na brak takiego powiązania. Tabela 1. Macierz zależności pomiędzy technologiami. TK1 TK2 TK3 TK4 TK5 TKn Razem ZALEŻNOŚĆ TK1 1 1 1 0 1 4 TK2 0 0 0 0 1 1 TK3 1 1 0 0 0 2 TK4 1 1 0 0 0 2 TK5 0 0 0 0 0 0 TKn 0 0 0 0 0 0 Razem 2 3 1 0 0 1 7 WPŁYW prof. dr hab. Lech Michalczuk Źródło: opracowano na podstawie: Rogut A., Piasecki B. (2009), Żywność i żywienie w XXI wieku wizja rozwoju polskiego sektora spożywczego. Przewodnik metodyczny, maszynopis. Sumy wartości wskaźników powiązań w poszczególnych wierszach charakteryzują siłę zależności konkretnej technologii od pozostałych technologii (np. suma 4 w wierszu 12 Rogut A., Piasecki B. (2009), Żywność i żywienie w XXI wieku wizja rozwoju polskiego sektora spożywczego. Przewodnik metodyczny, maszynopis. 14
2. Metodyka pracy pierwszym oznacza, że technologia TK1 bezpośrednio zależy od czterech innych technologii). Sumy wartości wskaźników w poszczególnych kolumnach charakteryzują siłę wpływu konkretnej technologii na pozostałe (np. suma 2 w pierwszej kolumnie oznacza, że TK1 bezpośrednio wpływa na dwie inne technologie). Sumy wartości wskaźników w wierszu i kolumnie przyporządkowanej każdej technologii dają dwa wskaźniki: całkowitą zależność i całkowity wpływ danej technologii, co jest podstawą do tworzenia grup powiązanych technologii. Generalnie, w danej grupie mogą występować następujące rodzaje technologii: dominujące, czyli mające wysoki poziom wpływu na wiele innych technologii i niski poziom od nich zależności (pozwalają na tworzenie grup), przekaźnikowe, mające zarówno wysoki poziom wpływu na inne technologie, lecz także w wysokim stopniu zależne od nich, regulujące, które mają średni poziom wpływu na inne technologie i średni lub niski stopień zależności od nich, zdominowane, które mają niski poziom wpływu lecz wysoki poziom zależności, autonomiczne o niskim wpływie i niskiej zależności. 2.2.2. Pozycjonowanie technologii pod względem siły konkurencyjnej oraz gotowości technologicznej Wybrane w każdym z obszarów technologie analizowane były w dwóch wymiarach: gotowość technologiczna, rozumiana jako stan zaawansowania rozwoju danej technologii na świecie, siła konkurencyjna technologii, rozumiana jako pozycja konkurencyjna polskiego przemysłu w opanowaniu technologii w porównaniu do innych producentów. Po określeniu powyższych parametrów, dla każdej z technologii budowano mapę pozycjonowania. Na mapach tych przedstawiono każdą technologię w trzech pozycjach: pozycja aktualna (na dzień dzisiejszy), czyli gotowość technologiczna dziś na świecie (oś rzędnych) oraz pozycja konkurencyjna polskiego przemysłu dzisiaj w porównaniu do konkurentów (oś odciętych), pozycja pożądana, możliwa do osiągnięcia przez polski przemysł przy spełnieniu określonych warunków, czyli poziom gotowości technologicznej danej technologii na świecie w ciągu najbliższych lat (oś rzędnych) oraz pożądana do osiągnięcia sukcesu przez polski przemysł rolno-spożywczy pozycja konkurencyjna w porównaniu do konkurentów (oś odciętych), pozycja przewidywana (najbardziej prawdopodobna), czyli przewidywany poziom 15
prof. dr hab. Lech Michalczuk gotowości technologicznej danej technologii na świecie w ciągu najbliższych lat (oś rzędnych) oraz najbardziej prawdopodobna do osiągnięcia przez Polskę pozycja konkurencyjna w porównaniu do konkurentów (oś odciętych). W ramach tworzonych map pozycjonowania technologii w każdym z obszarów dziedziny żywności i żywienia zaprezentowano także: podsumowanie analizy przyczyn dla przewidywanej zmiany pomiędzy aktualną i przewidywaną pozycją konkurencyjną polskiego przemysłu, podsumowanie działań niezbędnych dla realizacji drogi rozwoju technologii pomiędzy stanem aktualnym a pożądanym, czyli znalezieniem się wśród liderów. Poniżej przedstawiono szerzej przyjęte parametry pozycjonowania technologii, wykorzystane dla budowania map pozycjonowania technologii. 2.2.2.1. Ocena gotowości technologicznej Na potrzeby niniejszych badań zdefiniowano następujące poziomy gotowości technologicznej, przedstawione w tabeli 2. Tabela 2. Poziomy gotowości technologicznej. Badania (podstawowe i stosowane) Ocena Definicja TRL Opis 1 Odkrycie i opis Najniższy poziom gotowości technologicznej. Rezultaty podstawowych badań podstawowych dopiero zaczynają być przekładane praw/zasad na badania stosowane i prace rozwojowe, np.: określenie podstawowych praw fizycznych, chemicznych, matematycznych itd. uzasadniających/wspomagających rozwijaną ideę zdefiniowanie możliwych algorytmów działania opracowanie metodyki badań 2 Koncepcja technologii i/lub zastosowania Początek procesu inwencji. Odkrycie podstawowych praw/ zasad prowadzi do pierwszych pomysłów przyszłych zastosowań. Pomysły te mają charakter spekulatywny i na tym etapie nie znajdują potwierdzenia w szczegółowych analizach, np.: identyfikacja potencjalnego systemu lub jego najważniejszych) komponentów studia literaturowe potwierdzające wykonalność rozwiązania pierwsze pomysły rozwiązań projektowych pierwsze interfejsy użytkownika wstępna charakterystyka technologii wraz założeniami dla ich działania itd. 16
2. Metodyka pracy Wczesna komercjalizacja (modele/testy) Pełna komercjalizacja (prototypy/testy/demonstracje) Dyfuzja 3 Faza analityczna i eksperymentalna i/lub weryfikacyjna 4 Faza prób laboratoryjnych części i/lub modeli eksperymentalnych 5 Faza testowania części i/lub modeli eksperymentalnych w symulowanym środowisku pracy 6 Faza sprawdzania modelu systemu/ podsystemu lub projektu technologicznego w docelowym środowisku pracy 7 Faza demonstracji prototypu w docelowym środowisku pracy 8 Faza wdrożenia docelowego systemu/produktu w docelowym środowisku 9 Faza weryfikacji przez konkretne zastosowania 10 Zaakceptowanie technologii przez rynek Początek badań wdrożeniowych i prac rozwojowych. Wykorzystanie prac analitycznych i laboratoryjnych do potwierdzenia założeń analitycznych zdefiniowanych we wcześniejszych fazach, co do poszczególnych komponentów technologii, np.: eksperymenty, modelowanie, symulacje potwierdzające potencjał technologii, jej wykonalności, efektywność itd. studia literaturowe potwierdzające możliwość przygotowania zintegrowanych rozwiązań zdefiniowanie metodyki pomiaru efektywności rozwiązania itd. Integracja podstawowych komponentów technologicznych w celu ustalenia możliwości i zasad działania (pierwsze modele), np.: potwierdzenie w próbach laboratoryjnych funkcjonalności rozwiązania na poziomie systemu i/lub poszczególnych komponentów udokumentowanie kompatybilności rozwiązań udokumentowanie funkcjonalności rozwiązania w środowisku laboratoryjnym itd. Połączenie komponentów technologicznych i wspomagających (wstępny projekt technologiczny) i pierwsze próby w warunkach symulacyjnych, np.: diagnoza, analiza i dokumentacja ewentualnych powiązań z innymi technologiami specyfikacja i dokumentacja wewnątrz- i międzysystemowych procedur komunikacji weryfikacja rozwiązania w warunkach symulacyjnych itd. Rozwiązanie systemowe/ projekt technologiczny, sprawdzany w rzeczywistych warunkach, np.: przygotowanie roboczego projektu technicznego i weryfikacja jego użyteczności w realnych warunkach weryfikacja technicznej wykonalności rozwiązania itd. Przygotowanie i testowanie prototypu w faktycznych warunkach pracy (w samolocie, samochodzie, maszynie wiertniczej itd.) Zakończenie prac rozwojowych, opracowanie dokumentacji konstrukcyjnej, badania i odbiór prototypu, i przygotowanie do komercyjnego wdrożenia Pierwsze wdrożenia (technologiczna renta nowości) Upowszechnienie technologii (korzyści skali) i pojawienie się nowych obszarów zastosowań Źródło: Rogut A., Piasecki B., 2009. Żywność i żywienie w XXI wieku wizja rozwojupolskiego sektora spożywczego. Przewodnik metodyczny, maszynopis. 17
2.2.2.2. Siła konkurencyjna technologii Siła konkurencyjna technologii (opisywana na osi odciętych w mapach pozycjonowania technologii), czyli konkurencyjna pozycja polskiego przemysłu w ramach określonej technologii w porównaniu do konkurentów, oceniana była według pięciostopniowej skali: przodująca (lider) - ustanawia tempo i kierunki rozwoju najlepszej praktyki i jest uznawana za lidera w świecie. Sprawny system komercjalizacji (partnerstwo z przedsiębiorstwami) gwarantuje wdrażanie wynalazków z sukcesem na skalę globalną; silna - zdolna do podejmowania niezależnych działań i ustanawiania nowych kierunków, które dają konkurencyjną korzyść; zadowalająca - generalnie zdolna do utrzymywania konkurencyjności, lecz nie posiada zauważalnych przewag w stosunku do konkurentów; obronna - ciągle w pozycji doganiającego; niezdolna do ustanawiania niezależnych działań; słaba - niezdolna do utrzymania wysokiej jakości technicznych rozwiązań w porównaniu do konkurentów. Krótkoterminowa strategia nastawiona na działanie interwencyjne (gaszenie pożaru). 2.2.3. Cykl życia technologii prof. dr hab. Lech Michalczuk W ramach dyskusji warsztatowej eksperci weryfikowali i uzgodnili przewidywane okresy wdrożenia technologii przedstawionych w scenariuszach, posługując się czterema fazami dojrzałości technologii, obrazowo przedstawionymi na poniższym rysunku. Rysunek 2. Cykl życia technologii w podziale na 4 fazy. Źródło: Rogut A., Piasecki B.( 2009), Żywność i żywienie w XXI wieku wizja rozwoju polskiego sektora spożywczego. Przewodnik metodyczny, maszynopis. 18
2.2.4. Podstawowe determinanty sukcesu Wdrażanie scenariusza rozwoju prowadzącego do osiągnięcia pozycji pożądanej wymaga stworzenia odpowiednich warunków, w tym wykreowania środowiska biznesowego i narzędzi do dobrej współpracy jednostek naukowo-badawczych z przemysłem oraz praktycznego wykorzystania ogromnego potencjału polskiej kadry naukowej. W ramach wypracowywania ogólnej wizji sukcesu dla każdego z obszarów (osiągnięcie pozycji lidera lub znalezienie się w gronie liderów) eksperci zostali poproszeni o weryfikację determinantów sukcesu dla tego obszaru. Zestaw analizowanych ogólnych determinantów przedstawiono poniżej. Tabela 3. Podstawowe determinanty sukcesu dla każdego z obszarów technologicznych z dziedziny żywności i żywienia człowieka. Determinanty Opis Potencjał naukowo-badawczy Kadry Infrastruktura badawczo-naukowa Finansowanie Otwartość sektora B+R na potrzeby gospodarki i współpracę z przemysłem Potencjał produkcyjny polskich firm Potencjał instytucjonalny/jakość otoczenia 2. Metodyka pracy Liczba i jakość wysoko wykwalifikowanego personelu naukowo-badawczego i rozwojowego oraz pracowników technicznych, umożliwiająca prowadzenie zaawansowanych, interdyscyplinarnych badań naukowych i prac rozwojowych Międzynarodowe uznanie i reputacja, aktywność w międzynarodowej współpracy i wymianie pracowników Poziom podstawowej i specjalistycznej infrastruktury badawczej i wyposażenia oraz stopień jej konsolidacji, umożliwiający realizację dużych programów badawczo-rozwojowych Dostępność i różnorodność oraz poziom finansów niezbędnych do prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej i technologicznej Zakres współpracy z krajowymi jednostkami badawczo-rozwojowymi i przemysłem, orientacja na rozwiązywanie problemu w specyficznym kontekście krajowym, regionalnym, sektorowym Zasoby produkcyjne i finansowe; kompetencje technologiczne, organizacyjne i marketingowe, sieci biznesowe i badawczo-rozwojowe Polityka naukowo-technologiczna i innowacyjna, zwłaszcza infrastruktura wsparcia komercjalizacji wyników badań naukowych, polityka fiskalna wobec komercjalizacji rezultatów badań naukowych, system kształcenia dla potrzeb komercjalizacji rezultatów badań naukowych i rozwoju zaawansowanych technologicznie produktów i usług Źródło: Rogut A., Piasecki B.(2009), Żywność i żywienie w XXI wieku wizja rozwoju polskiego sektora spożywczego. Przewodnik metodyczny, maszynopis. 19
2.3. Struktura respondentów W sesjach warsztatowych uczestniczyło 42 ekspertów. Statystycznie uśredniony profil eksperta opisać można następującymi cechami: pracownik naukowy jednostki badawczorozwojowej lub uczelni, mieszkaniec dużego miasta w przedziale wiekowym 40-60 lat. Poniżej przedstawiono szczegółową charakterystykę ekspertów. Tabela 4. Struktura ekspertów w podziale na grupy wiekowe Przedział wiekowy Liczba ekspertów odsetek mniej niż 25 lat 25 40 lat 40 60 lat więcej niż 60 lat 1 2,4% 5 11,9% Tabela 5. Struktura ekspertów w podziale na płeć. 27 64,3% Płeć Mężczyzna kobieta Liczba ekspertów odsetek 21 50,0% 21 50,0% Tabela 6. Struktura ekspertów w podziale na miejsce zamieszkania. Miejsce Zamieszkania Liczba ekspertów odsetek 9 21,4% obszar wiejski małe miasto duże miasto 1 2,4% 10 23,8% Tabela 7. Struktura ekspertów w podziale na miejsce zatrudnienia. Jednostka zatrudnienia Liczba ekspertów odsetek 31 73,8% administracja przemysł Usługi nauka 1 2,4% prof. dr hab. Lech Michalczuk 2 4,8% 2 4,8% Tabela 8. Struktura ekspertów w podziale na typ jednostki zatrudniającej. 37 88,1% Typ jednostki zatrudnienia Liczba ekspertów odsetek uczelnia JBR MŚP duże przedsiębiorstwo 16 38,1% 20 47,6% 0 0,0% 6 14,3% 20