Wybrane elementy pomocy społecznej i pieczy zastępczej w województwie kujawsko-pomorskim

Wybrane elementy pomocy społecznej i pieczy zastępczej w województwie kujawsko-pomorskim w latach 2009-2011 - analiza porównawcza na tle innych województw Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu TORUŃ, 2013 ROK

Niniejsze opracowanie zostało przygotowane na podstawie następujących danych: Sprawozdania MPiPS-03 za rok 2009, 2010, 2011 Sprawozdanie z Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie za lata 2009-2011 Dane GUS, Bank Danych Lokalnych za lata 2009-2011 Opracowanie: Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu ul. Słowackiego 114 87-100 Toruń

SPIS TREŚCI: WSTĘP 5 WOJEWÓDZTWO KUJAWSKO-POMORSKIE NA TLE INNYCH WOJEWÓDZTW - W UJĘCIU TERYTORIALNYM I LUDNOŚCIOWYM 7 1. NATĘŻENIE KORZYSTANIA Z POMOCY SPOŁECZNEJ 9 1.1 Natężenie korzystania z pomocy społecznej w kraju 9 1.2 Natężenie korzystania z pomocy społecznej w województwie 12 2. CHARAKTERYSTYKA KLIENTÓW POMOCY SPOŁECZNEJ 14 2.1 Klienci pomocy społecznej z miast i obszarów wiejskich 14 2.2 Liczebność i skład rodzin 17 3. ŚRODKI FINANSOWE PRZEZNACZONE NA ŚRODOWISKOWĄ POMOC SPOŁECZNĄ NA ZADANIA WŁASNE 25 4. WYBRANE POWODY KORZYSTANIA ZE ŚWIADCZEŃ POMOCY SPOŁECZNEJ 26 4.1 Ubóstwo 26 4.2 Bezrobocie 29 4.3 Niepełnosprawność 31 4.4 Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego 34 5. KADRA POMOCY SPOŁECZNEJ 37 5.1 Pracownicy ośrodków pomocy społecznej w kraju 37 w latach 2009-2011 37 5.2 Pracownicy ośrodków pomocy społecznej w województwie kujawsko pomorskim 39 6. WYBRANE FORMY POMOCY ŚWIADCZONE PRZEZ INSTYTUCJE POMOCY SPOŁECZNEJ I PIECZY ZASTĘPCZEJ 41 6.1 Praca socjalna 41 6.2 Poradnictwo specjalistyczne 47 6.3 Opieka zastępcza nad dziećmi 51 6.4 Usługi opiekuńcze 60 6.5 Kierowanie do domów pomocy społecznej 65

7. INFRASTRUKTURA POMOCY SPOŁECZNEJ 68 7.1 Domy pomocy społecznej 68 7.2 Dzienne domy pomocy społecznej 71 7.3 Środowiskowe domy samopomocy 74 7.4 Ośrodki interwencji kryzysowej 76 7.5 Schroniska, noclegownie, domy dla osób bezdomnych 80 7.6 Punkty konsultacyjne 84 7.7 Mieszkania chronione 87 WNIOSKI KOŃCOWE 90 REKOMENDACJE 96

Wstęp Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu jako jednostka organizacyjna Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego realizuje m.in. zadania z zakresu pomocy społecznej. W ramach tych zadań do obowiązków ROPS należy m.in. prowadzenie analiz oraz monitorowanie sytuacji w pomocy społecznej w naszym województwie. Niniejsze opracowanie zawiera wybrane elementy pomocy społecznej i pieczy zastępczej w województwie kujawsko-pomorskim na tle innych województw w latach 2009 2011 celem przedstawienia zmian zachodzących na przestrzeni tych trzech lat. Materiał składa się z siedmiu rozdziałów, zawierających dane na temat natężenia korzystania z pomocy społecznej, charakterystyki klientów pomocy społecznej, środków finansowych przeznaczonych na środowiskową pomoc społeczną, wybranych powodów korzystania ze świadczeń pomocy społecznej, kadry pomocy społecznej, wybranych form pomocy świadczonych przez instytucje pomocy, a także infrastruktury pomocy społecznej. Biorąc pod uwagę fakt, iż niniejsze opracowanie dotyczy wybranych elementów pomocy społecznej, część zagadnień zawartych w analizie została przedstawiona jedynie w kontekście 2011 roku. Należą do nich m.in.: dane dot. natężenia korzystania z pomocy społecznej w poszczególnych gminach województwa kujawsko-pomorskiego, liczba mieszkańców przypadających na 1 pracownika socjalnego w poszczególnych gminach województwa kujawsko-pomorskiego, dane dotyczące pieczy zastępczej w podziale na powiaty województwa kujawskopomorskiego, liczba osób w rodzinach korzystających ze świadczeń pomocy społecznej przypadająca na 10 tys. mieszkańców w poszczególnych województwach, liczba pracowników socjalnych ops przypadająca na 10 tys. mieszkańców w poszczególnych województwach, statutowa liczba miejsc w dps/ddps/śds/oik w poszczególnych województwach, liczba osób korzystających z dps/ddps/śds/oik w poszczególnych województwach, statutowa liczba miejsc w schroniskach i noclegowniach oraz liczba osób korzystających z miejsc w schroniskach i noclegowniach oraz miejsc wydzielonych na nocleg dla osób bezdomnych w poszczególnych województwach, liczba osób korzystających z tytułu przemocy w rodzinie z poradnictwa świadczonego w punktach konsultacyjnych w poszczególnych województwach, 5

liczba osób korzystających z mieszkań chronionych w poszczególnych województwach, liczba miejsc w dps/ddps/oik przypadająca na 10 tys. mieszkańców w poszczególnych województwach, liczba osób bezdomnych przypadająca na 1 miejsce noclegowe w poszczególnych województwach, liczba punktów konsultacyjnych przypadająca na 100 tys. mieszkańców w poszczególnych województwach, liczba mieszkań chronionych przypadająca na 100 tys. mieszkańców w poszczególnych województwach. Prezentacja powyższych danych odnosząca się do stanu na rok 2011 została podyktowana koniecznością ograniczenia objętości materiału oraz brakiem potrzeby prezentowania podobnego zakresu danych w ujęciu trzyletnim (zwłaszcza w odniesieniu do infrastruktury uzasadnione było zaprezentowanie w formie wykresów najbardziej aktualnego stanu na koniec 2011 roku). Pozostałe zagadnienia, kluczowe dla analizy wybranych aspektów pomocy społecznej, zostały uwzględnione z perspektywy danych za lata 2009, 2010 i 2011. Dodatkowym walorem tego opracowania jest prezentacja danych na tle innych regionów. W ten sposób stworzona została możliwość do porównania niektórych aspektów funkcjonowania systemu pomocy społecznej i pieczy zastępczej w poszczególnych województwach. Tego rodzaju opracowania analityczne są niezbędne do wytyczania kierunków regionalnej polityki społecznej oraz planowania działań pomocowych w takim zakresie, w jakim zdiagnozowano największe zapotrzebowanie i najmniejszą skalę realizowanych usług. Opracowanie powstało przede wszystkim w oparciu o sprawozdania MPiPS-03 za lata 2009-2011, dane ze sprawozdanie z Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie za lata 2009-2011 rok, dane GUS pochodzące z Banku Danych Lokalnych za lata 2009-2011. 6

Województwo kujawsko-pomorskie na tle innych województw - w ujęciu terytorialnym i ludnościowym Pod względem terytorialnym w naszym kraju największym z województw jest mazowieckie (35 558 km 2 ), po nim wielkopolskie (29 826 km 2 ) i lubelskie (25 122 km 2 ). Województwo kujawsko pomorskie jest dziesiąte z kolei pod względem powierzchni. Wśród 3 województw o największej liczbie ludności w naszym kraju są: województwo mazowieckie województwo śląskie województwo wielkopolskie Podobnie jak pod względem wielkości terytorium, tak również biorąc pod uwagę liczbę ludności nasze województwo plasuje się na 10 miejscu w kraju. W przypadku gęstości zaludnienia można wskazać, iż najgęściej zaludnione jest województwo śląskie (375 osób na km 2 ) i małopolskie (220 osób na km 2 ). Kujawsko pomorskie zajmuje 8 miejsce w tej kategorii, z zaludnieniem 117 osób na km 2. Wyróżniająca cecha wyłania się z analizy danych dotyczących gęstości zaludnienia dla terenów miejskich, która dla województwa kujawsko-pomorskiego osiągnęła wartość 1 533 osób na 1 km², co znacznie przekracza średnią wartość dla kraju (1 085) oraz sytuuje nasze województwo na drugiej pozycji zaraz po województwie mazowieckim (z gęstością zaludnienia w miastach na poziomie 1 568 osób na 1 km²). Poniżej wykaz województw naszego kraju obrazujący podział terytorialny (liczbę powiatów i gmin, w tym miejskich, wiejskich i miejsko wiejskich, w poszczególnych województwach). 7

Tabela 1 Wykaz województw w ujęciu terytorialnym Województwo Polska Dolnośląskie Kujawskopomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińskomazurskie Wielkopolskie Liczba Liczba gmin 1 powiatów 1 ogółem miejskie wiejskie miejskowiejskie Zachodniopomorskie Powierzchnia Ludność 2 Gęstość w km² 1 zaludnienia na km² 312 679 38 511 824 123 314 2 479 306 1 571 602 19 947 2 915 241 146 26 169 36 78 55 17 972 2 097 635 117 19 144 17 92 35 25 122 2 175 700 87 20 213 20 171 22 13 988 1 022 843 73 12 83 9 41 33 18 219 2 538 677 139 21 177 18 133 26 15 183 3 337 471 220 19 182 14 121 47 35 558 5 268 660 148 37 314 35 229 50 9 412 1 016 212 108 11 71 3 36 32 17 846 2 127 286 119 21 160 16 110 34 20 187 1 202 365 60 14 118 13 78 27 18 310 2 276 174 124 16 123 25 81 17 12 333 4 630 366 375 17 167 49 96 22 11 711 1 280 721 109 13 102 5 71 26 24 173 1 452 147 60 19 116 16 67 33 29 826 3 447 441 116 31 226 19 117 90 22 892 1 722 885 75 18 114 11 50 53 1 Dane za 2011 rok pochodzące ze strony Głównego Urzędu Statystycznego na dzień 8 listopad 2012 r. (http://www.stat.gov.pl/gus) 2 Dane za 2011 rok pochodzące ze strony Głównego Urzędu Statystycznego (http://www.stat.gov.pl/gus), na dzień 8 listopad 2012 r. 8

29 108 29 796 27 734 94 106 96 058 92 462 159 920 161 537 155 328 1. Natężenie korzystania z pomocy społecznej 1.1 Natężenie korzystania z pomocy społecznej w kraju Przyglądając się zmianom zachodzącym w liczbie rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej na przestrzeni lat 2009 2011, zauważamy, iż o ile w roku 2010 nastąpił spadek liczby rodzin zaledwie w 4 województwach (należą do nich: lubuskie - spadek o 2,9%; dolnośląskie - spadek o 1,5%; lubelskie - spadek o 1,3%; warmińsko mazurskie - spadek o 0,5%), o tyle liczba osób w tych rodzinach zmniejszyła się aż w 11 województwach naszego kraju. Należą do nich: lubuskie (spadek o 8,6%) świętokrzyskie (spadek o 2,2%) dolnośląskie (spadek o 4,4%) wielkopolskie (spadek o 2%) warmińsko- mazurskie (spadek o 3,1%) podlaskie (spadek o 1,6%) lubelskie (spadek o 2,8%) mazowieckie (spadek o 1,1%) podkarpackie (spadek o 2,5%) opolskie (spadek o 0,9%) kujawsko-pomorskie (spadek o 2,2%) Wykres 1 Liczba rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w latach 2009 2011 w poszczególnych województwach 200 000 160 000 120 000 80 000 40 000 0 2009 rok 2010 rok 2011 rok Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Rok 2011 natomiast, w stosunku do roku poprzedniego, przyniósł spadek liczby rodzin korzystających z pomocy społecznej i jednocześnie osób w tych rodzinach we wszystkich regionach naszego kraju. Najwyższy spadek - powyżej 5%, odnotowano w województwach: opolskim (o 6,9% rodzin korzystających) lubuskim (o 5,6%) podkarpackim (o 6,2%) dolnośląskim (o 5,3%) 9

małopolskim (o 5,3%) świętokrzyskim (o 5%). Najniższy spadek, poniżej 2%, zarejestrowano w województwach: zachodniopomorskim (o 1%) pomorskim (o 1%) podlaskim (o 1,7%). W 2011 roku w kujawsko pomorskim spadek liczby rodzin korzystających z pomocy społecznej w stosunku do roku 2010, wyniósł 3,7%. Tabela 2 Rodziny korzystające ze świadczeń pomocy społecznej w latach 2009-2011 Województwo Liczba rodzin - ogółem Świadczenia przyznane w ramach zadań zleconych i zadań własnych (bez względu na ich rodzaj, formę, liczbę oraz źródło finansowania) 2009 2010 2011 Liczba osób w rodzinach Liczba rodzin - ogółem Liczba osób w rodzinach Liczba rodzin - ogółem Liczba osób w rodzinach KRAJ 1 310 442 3 737 808 1 327 992 3 681 464 1 278 745 3 457 170 Dolnośląskie 95 283 237 787 93 859 227 425 88 877 207 004 kujawsko-pomorskie 94 106 269 884 96 058 263 927 92 462 249 981 Lubelskie 77 844 246 993 76 867 239 971 73 576 227 358 Lubuskie 46 146 126 925 44 786 115 984 42 257 106 822 Łódzkie 93 286 234 649 95 025 235 158 90 697 219 037 Małopolskie 85 006 257 279 87 501 259 381 82 879 245 459 Mazowieckie 159 920 441 827 161 537 436 956 155 328 409 908 Opolskie 29 108 76 488 29 796 75 836 27 734 68 733 Podkarpackie 80 440 280 464 81 683 273 459 76 647 255 071 Podlaskie 45 618 136 681 46 008 134 477 45 245 129 000 Pomorskie 78 821 223 798 81 245 226 576 80 436 215 210 Śląskie 112 063 302 452 116 547 304 646 113 720 281 424 Świętokrzyskie 55 625 169 364 57 028 165 698 54 170 152 018 warmińsko- mazurskie 80 376 232 103 80 003 225 004 78 117 212 877 Wielkopolskie 105 848 303 622 106 046 297 431 103 329 280 966 zachodnio-pomorskie 70 952 197 492 74 003 199 535 73 71 196 2 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Rozpatrując zróżnicowanie regionalne w zakresie udziału liczby osób w rodzinach korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w 2011 roku, w ogólnej liczbie mieszkańców można zauważyć, iż najwięcej osób korzystających ze świadczeń w stosunku do liczby mieszkańców występuje na ścianie wschodniej naszego kraju. Najmniejszą liczbę natomiast obserwujemy w województwach położonych w południowej i centralnej Polsce. W województwie kujawsko pomorskim na 10 tysięcy mieszkańców przypada 1 208 osób korzystających z pomocy społecznej. 10

Mapa 1. Liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej przypadająca na 10 tys. mieszkańców w roku 2011 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011, Dane GUS, Bank Danych Lokalnych za rok 2010 11

1.2 Natężenie korzystania z pomocy społecznej w województwie Na podstawie danych ze sprawozdania MPiPS-03 za 2011 rok, analizując je pod kątem korzystających z pomocy społecznej można zauważyć, iż w województwie kujawsko pomorskim najkorzystniej sytuacja wygląda w gminach leżących w okolicy dwóch głównych miast Torunia i Bydgoszczy. Do gmin o najniższej liczbie korzystających z pomocy społecznej (do 100 korzystających na 1 000 mieszkańców) należą: Bydgoszcz Dąbrowa Białe Błota Janikowo Toruń Nowa Wieś Wielka Osielsko Zławieś Wielka Lubicz Nakło nad Notecią Solec Kujawski gmina Chełmża Obrowo Górzno miasto Brodnica Wielka Nieszawka Ciechocinek Sicienko miasto Inowrocław Mogilno Z kolei gminy leżące na peryferiach województwa, najbardziej oddalone od ośrodków przemysłowych, obrazują trudniejszą sytuację pod kątem liczy osób korzystających ze świadczeń pomocowych. Najwyższa liczba osób korzystających z pomocy społecznej (powyżej 301 korzystających na 1 000 mieszkańców) występuje w 5 gminach naszego województwach, należą do nich: gmina Radziejów Rogowo (pow. rypiński) Wielgie Radzyń Chełmiński gmina Rypin 12

Mapa 1 Liczba osób w rodzinach korzystających ze świadczeń pomocy społecznej przypadająca na tysiąc mieszkańców w województwie kujawsko - pomorskim w roku 2011 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011, Dane GUS, Bank Danych Lokalnych za rok 2010 13

2. Charakterystyka klientów pomocy społecznej 2.1 Klienci pomocy społecznej z miast i obszarów wiejskich W roku 2009 w województwie kujawsko-pomorskim łącznie 94 106 rodzin korzystało z pomocy społecznej, z czego 45% pochodziło z terenów wiejskich. Liczba osób w tych rodzinach to 269 884. W roku następnym 2010 liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej wzrosła do 96 058, z czego odsetek mieszkańców z terenów wiejskich spadł do 44%. Liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2010 roku również spadła do poziomu 263 927. Rok 2011 to spadek liczby rodzin korzystających z pomocy społecznej do 92 462. Ludność z terenów wiejskich to 45%, a liczba osób w rodzinach to 249 981. Porównując omówione trzy lata widzimy, że na przestrzeni lat 2009-2011 nastąpił spadek liczby rodzin korzystających z pomocy społecznej o 2%. Na tle innych województw jest to wynik przeciętny. Przyglądając się strukturze rodzin korzystających z pomocy społecznej pod względem miejsca zamieszkania (miasto/wieś) w 2009 roku widzimy, że w większości województw (9 z 16) od 40 do 50% rodzin zamieszkuje tereny wiejskie. W czterech województwach rodziny z terenów wiejskich stanowią powyżej 50% rodzin korzystających, w tym w województwie lubelskim i podkarpackim jest to odpowiednio 60 i 67%. Z kolei w trzech województwach odsetek rodzin korzystających z pomocy społecznej zamieszkujących na terenach wiejskich wyniósł od 19 do 36% (śląskie, dolnośląskie i łódzkie). W kolejnych latach stosunek liczby rodzin korzystających z pomocy społecznej z terenów wiejskich i miejskich nie uległ znaczącym zmianom. Dane liczbowe przedstawiają poniższe tabele. Tabela 3 Świadczenia przyznane w ramach zadań zleconych i zadań własnych (bez względu na ich rodzaj, formę, liczbę oraz źródło finansowania) w 2009 roku Województwo Liczba rodzin ogółem Wieś Miasto Liczba osób w rodzinach dolnośląskie 95 283 31 469 63 814 237 787 kujawsko-pomorskie 94 106 42 206 51 900 269 884 lubelskie 77 844 46 336 31 508 246 993 lubuskie 46 146 19 793 26 353 126 925 łódzkie 93 286 33 496 59 790 234 649 małopolskie 85 006 44 795 40 211 257 279 mazowieckie 159 920 67 361 92 559 441 827 opolskie 29 108 13 486 15 622 76 488 podkarpackie 80 440 54 059 26 381 280 464 podlaskie 45 618 19 491 26 127 136 681 14

Województwo Liczba rodzin ogółem Wieś Miasto Liczba osób w rodzinach pomorskie 78 821 35 154 43 667 223 798 śląskie 112 063 21 646 90 417 302 452 świętokrzyskie 55 625 30 923 24 702 169 364 warmińsko- 80 376 40 031 40 345 232 103 mazurskie wielkopolskie 105 848 48 068 57 780 303 622 zachodniopomorskie 70 952 29 894 41 058 197 492 RAZEM 1 310 442 578 208 732 234 3 737 808 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2009 Tabela 4 Świadczenia przyznane w ramach zadań zleconych i zadań własnych (bez względu na ich rodzaj, formę, liczbę oraz źródło finansowania) w 2010 roku Województwo Liczba rodzin ogółem Wieś Miasto Liczba osób w rodzinach dolnośląskie 93 859 31 040 62 819 227 425 kujawsko-pomorskie 96 058 42 095 53 963 263 927 lubelskie 76 867 46 032 30 835 239 971 lubuskie 44 786 19 720 25 066 115 984 łódzkie 95 025 33 833 61 192 235 158 małopolskie 87 501 46 926 40 575 259 381 mazowieckie 161 537 68 151 93 386 436 956 opolskie 29 796 13 957 15 839 75 836 podkarpackie 81 683 53 537 28 146 273 459 podlaskie 46 008 19 603 26 405 134 477 pomorskie 81 245 36 542 44 703 226 576 śląskie 116 547 22 732 93 815 304 646 świętokrzyskie 57 028 33 234 23 794 165 698 warmińskomazurskie 80 003 39 988 40 015 225 004 wielkopolskie 106 046 47 944 58 102 297 431 zachodniopomorskie 74 003 30 376 43 627 199 535 RAZEM 1 327 992 585 710 742 282 3 681 464 Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2010 15

Tabela 5 Świadczenia przyznane w ramach zadań zleconych i zadań własnych (bez względu na ich rodzaj, formę, liczbę oraz źródło finansowania) w 2011 roku Województwo Liczba rodzin ogółem Wieś Miasto Liczba osób w rodzinach dolnośląskie 88 877 29 437 59 440 207 004 kujawsko-pomorskie 92 462 41 314 51 148 249 981 lubelskie 73 576 43 761 29 815 227 358 lubuskie 42 257 18 742 23 515 106 822 łódzkie 90 697 32 251 58 446 219 037 małopolskie 82 879 44 235 38 644 245 459 mazowieckie 155 328 65 835 89 493 409 908 opolskie 27 734 12 903 14 831 68 733 podkarpackie 76 647 51 253 25 394 255 071 podlaskie 45 245 18 629 26 616 129 000 pomorskie 80 436 35 774 44 662 215 210 śląskie 113 720 21 573 92 147 281 424 świętokrzyskie 54 170 31 544 22 626 152 018 warmińsko-mazurskie 78 117 38 768 39 349 212 877 wielkopolskie 103 329 45 894 57 435 280 966 zachodniopomorskie 73 271 29 794 43 477 196 302 RAZEM 1 278 745 561 707 717 038 3 457 170 Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011 16

2.2 Liczebność i skład rodzin Porównując rok 2011 do roku 2009 liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej w województwie kujawsko-pomorskim zmalała o 1,1%. W większości pozostałych województw (w dwunastu) również odnotowano spadek tej liczby największy o 6,2% w województwie lubuskim. W trzech województwach liczba rodzin korzystających z pomocy wzrosła najwięcej o 4% w województwie pomorskim. Szczegółowe dane przedstawia poniższa tabela. Tabela 6 Liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej na przestrzeni lat 2009-2011 (porównanie roku 2011 z rokiem 2009) Województwo Liczba rodzin ogółem 2009 Liczba rodzin ogółem 2010 Liczba rodzin ogółem 2011 Wzrost/spadek w % dolnośląskie 103 733 102 042 97 471-6,0 kujawsko-pomorskie 100 988 102 939 99 877-1,1 lubelskie 84 686 84 234 81 637-3,6 lubuskie 49 430 48 434 46 352-6,2 łódzkie 100 172 102 333 100 532 0,4 małopolskie 102 307 111 004 104 199 1,8 mazowieckie 193 983 194 061 189 614-2,3 opolskie 32 690 32 434 30 961-5,3 podkarpackie 92 100 94 953 90 159-2,1 podlaskie 48 880 48 141 47 826-2,2 pomorskie 85 526 88 786 88 957 4,0 śląskie 128 661 130 828 124 056-3,6 świętokrzyskie 56 836 59 298 54 873-3,5 warmińsko- 95 891 94 336 90 649-5,5 mazurskie wielkopolskie 121 673 120 814 116 952-3,9 zachodniopomorskie 72 912 77 204 73 998 1,5 RAZEM 1 470 468 1 491 841 1 438 113-2,2 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009 2011 Większość rodzin korzystających z pomocy społecznej w województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku to rodziny składające się z 4 i więcej osób 35% wszystkich rodzin korzystających z pomocy. Na drugiej pozycji uplasowały się rodziny jednoosobowe stanowiące 33% ogółu rodzin. Rodziny 2 i 3-osobowe stanowiły w 2009 roku po 16%. Rok 2010 przyniósł ze sobą zmianę dominującą kategorią wśród rodzin korzystających z pomocy stanowiły rodziny 1-osobowe (35,2%). Rodziny składające się z 4 i więcej osób to 17

w omawianym roku 33,2% ogółu. Z kolei rodziny 2-osobowe i 3-osobowe stanowiły odpowiednio 15,3% i 16,3% ogółu. W roku 2011 przybyło rodzin 1-osobowych i ich udział w całości wzrósł do 38%, przy jednoczesnym spadku rodzin z 4 i więcej osobami do 31% ogółu. Rodziny 2-osobowe i 3-osobowe to odpowiednio 15% i 16% wszystkich rodzin. Wśród pozostałych województw możemy wskazać na trzy typy: Województwa, w których wśród rodzin korzystających z pomocy w ciągu trzech lat dominują rodziny 1-osobowe, a rodziny z 4 osobami i więcej zajmują drugą pozycję są to: dolnośląskie, łódzkie, mazowieckie, opolskie, pomorskie, śląskie, warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie. Województwa, w których wśród rodzin korzystających z pomocy w ciągu trzech lat dominują rodziny z 4 osobami i więcej, a rodziny 1-osobowe zajmują drugą pozycję są to: lubelskie i podkarpackie. Województwa, w których pozycję dominującą zajmują zamiennie w poszczególnych latach bądź to rodziny 1-osobowe, bądź rodziny z 4 i więcej osobami, są to: lubuskie, małopolskie, podlaskie, świętokrzyskie, wielkopolskie. Dane za poszczególne lata dla wszystkich województw przedstawiają poniższe wykresy. Wykres 2 Typy rodzin korzystających z pomocy społecznej w 2009 roku (wyrażone w procentach) zachodniopomorskie wielkopolskie warmińsko- mazurskie świętokrzyskie śląskie pomorskie podlaskie podkarpackie opolskie mazowieckie małopolskie łódzkie lubuskie lubelskie kujawsko-pomorskie dolnośląskie 37 33 34 32 38 38 35 25 38 37 33 43 34 30 33 42 12 15 16 16 13 17 14 13 14 15 15 17 16 16 14 14 17 16 16 15 15 14 16 14 16 17 13 15 16 16 18 15 33 35 33 39 29 34 38 48 29 31 38 28 33 41 35 26 Rodziny 1-os. % całości Rodziny 2-os. % całości Rodziny 3-os. % całości Rodziny 4-os. i więcej % całości Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2009 0 20 40 60 80 100 18

Wykres 3 Typy rodzin korzystających z pomocy społecznej w 2010 roku (wyrażone w procentach) zachodniopomorskie wielkopolskie warmińsko-mazurskie świętokrzyskie śląskie pomorskie podlaskie podkarpackie opolskie mazowieckie małopolskie łódzkie lubuskie lubelskie kujawsko - pomorskie dolnośląskie 39 35 35 35 40 39 36 27 41 39 36 45 40 32 35 44 16 15 16 16 17 16 14 15 17 16 15 14 13 14 13 14 17 17 16 15 16 13 15 14 15 14 14 15 15 16 17 15 30 34 32 36 28 33 36 46 28 30 35 26 29 40 33 24 Rodziny 1-os. % całości Rodziny 2-os. % całości Rodziny 3-os. % całości Rodziny 4-os. i więcej % całości Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2010 0 20 40 60 80 100 Wykres 4 Typy rodzin korzystających z pomocy społecznej w 2011 roku (wyrażone w procentach) zachodniopomorskie wielkopolskie warmińsko-mazurskie 40 36 38 16 16 16 15 15 16 30 32 31 Rodziny 1-os. % całości świętokrzyskie śląskie 36 43 14 17 15 15 35 25 Rodziny 2-os. % całości pomorskie podlaskie podkarpackie 28 42 38 13 15 13 15 13 14 31 35 44 Rodziny 3-os. % całości opolskie mazowieckie małopolskie 45 40 38 16 16 15 14 14 13 25 29 34 Rodziny 4-os. i więcej % całości łódzkie 45 15 14 25 lubuskie 42 16 15 27 lubelskie 33 13 15 39 kujawsko - pomorskie 38 15 16 31 dolnośląskie 46 17 14 23 0 20 40 60 80 100 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011 19

W województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku rodziny z dziećmi stanowiły 50% wszystkich rodzin korzystających z pomocy społecznej. Z roku na rok udział ten malał do 48% w roku 2010 i 47% w roku 2011. W większości pozostałych województw udział rodzin z dziećmi w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy również malał, tylko dwa województwa odnotowały niewielki wzrost śląskie i zachodniopomorskie. Szczegółowe dane przedstawia poniższa tabela. Tabela 6 Udział rodzin z dziećmi w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy w latach 2009-2011 Rodziny z Rodziny z Rodziny z Województwo dziećmi % dziećmi % dziećmi % całości całości całości 2009 2010 2011 KRAJ 46 44 44 dolnośląskie 39 37 36 kujawsko-pomorskie 50 48 47 lubelskie 52 49 49 lubuskie 47 44 43 łódzkie 43 41 40 małopolskie 45 42 41 mazowieckie 44 44 43 opolskie 43 40 38 podkarpackie 56 53 53 podlaskie 51 49 48 pomorskie 46 46 43 śląskie 39 38 42 świętokrzyskie 53 47 47 warmińsko- mazurskie 46 46 45 wielkopolskie 48 47 46 zachodniopomorskie 39 40 40 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Wśród rodzin z dziećmi w naszym województwie w 2009 roku najwięcej, bo 37% ogółu rodzin korzystających stanowiły rodziny z jednym dzieckiem. Rodziny z dwójką dzieci to 34% ogółu rodzin z dziećmi, a rodziny wielodzietne to 29% wszystkich rodzin z dziećmi korzystających z pomocy. Rok 2010 to niewielkie zmiany tej struktury: 38% to rodziny z jednym dzieckiem, 34% to rodziny z dwójką dzieci, a 28% to rodziny wielodzietne. Podobnie w roku 2011 udział odpowiednio dla wspomnianych wyżej typów rodzin: 38,5%, 34,5% i 27%. Wśród województw, w których w przeciągu omawianych trzech lat proporcje pomiędzy typami rodzin z dziećmi rozkładały się podobnie jak w kujawsko-pomorskim znalazły się: dolnośląskie, lubuskie, łódzkie, opolskie, śląskie, warmińsko-mazurskie oraz zachodniopomorskie. W województwie małopolskim, podkarpackim i podlaskim proporcje te układały się odwrotnie 20

w okresie 2009-2011 największy odsetek wśród rodzin z dziećmi korzystających z pomocy stanowiły rodziny wielodzietne, następnie rodziny z 2 dzieci i rodziny z jednym dzieckiem. Wyjątkiem jest tu rok 2011 w województwie podkarpackim, gdzie dominującą kategorią były rodziny z dwójką dzieci, rodziny wielodzietne uplasowały się na drugiej pozycji, a rodziny z 1 dzieckiem na trzeciej pozycji. W pozostałych województwach (lubelskie, mazowieckie, pomorskie, świętokrzyskie i wielkopolskie) nie odnotowano prawidłowości w procentowym udziale poszczególnych typów rodzin z dziećmi w ogóle rodzin z dziećmi korzystających z pomocy. Szczegółowe dane przedstawia poniższa tabela. 21

Województwo Tabela 7 Typy rodzin z dziećmi i ich udział w ogóle rodzin z dziećmi korzystających z pomocy społecznej w latach 2009-2011 Rodziny z 1 dzieckiem % ogółu rodzin z dziećmi 2009 2010 2011 Rodziny z 2 dzieci % ogółu rodzin z dziećmi Rodziny wielodzietne % ogółu rodzin z dziećmi Rodziny z 1 dzieckiem % ogółu rodzin z dziećmi Rodziny z 2 dzieci % ogółu rodzin z dziećmi Rodziny wielodzietn e % ogółu rodzin z dziećmi Rodziny z 1 dzieckiem % ogółu rodzin z dziećmi Rodziny z 2 dzieci % ogółu rodzin z dziećmi Rodziny wielodzietn e % ogółu rodzin z dziećmi dolnośląskie 40 32 28 40 32 27 41 33 26 kujawsko-pomorskie 37 34 29 38 34 28 38,5 34,5 27 lubelskie 32 33 35 32 34 34 32 35 33 lubuskie 38 33 29 39 33 28 40 33 27 łódzkie 49,5 35 25,5 40 35 25 41 35 24 małopolskie 29 30 41 30 31 39 30,5 31 38,5 mazowieckie 33,25 32,5 34,25 34,5 32,5 33 35 33 32 opolskie 38 33,5 28,5 38,5 34,5 27 39 33,5 27,5 podkarpackie 29 33 38 31 33 36 31 35 34 podlaskie 30 33 37 31 33 36 32 33 35 pomorskie 33 32 35 34 32 34 33 33 34 śląskie 37 34 29 37 34 29 39,5 33 27,5 świętokrzyskie 33 36 31 35,5 36 28,5 37 36 27 warmińsko- mazurskie 36 33 31 38 33 29 39 33,5 27,5 wielkopolskie 34 33 33 35 34 31 35 35 30 zachodniopomorskie 39 32 29 41 33 26 41 33 26 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 22

Warto jeszcze przyjrzeć się, jaki procent rodzin korzystających z pomocy społecznej stanowią rodziny niepełne oraz rodziny emerytów i rencistów. W województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku rodziny niepełne stanowiły 17% wszystkich rodzin korzystających z pomocy społecznej. W pozostałych województwach udział ten wynosił od 12% (województwo podkarpackie) do 18% (województwo lubuskie). W roku następnym 2010 w naszym województwie udział rodzin niepełnych wyniósł 16%, a w następnym 2011 było to 15%, także możemy odnotować niewielki spadek (o 2% w okresie 2009-2011) procentowego udziału rodzin niepełnych wśród rodzin korzystających z pomocy społecznej. Spadek odnotowano także w ogólnej liczbie rodzin niepełnych korzystających z pomocy w roku 2009 było ich 16 778, w roku 2010 16 177, a w roku 2011 15 070. Pozostałe województwa również na przestrzeni omawianych trzech lat odnotowały spadki procentowego udziału rodzin niepełnych w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy. Największy spadek dotyczy województwa opolskiego (o 4%), najmniejszy zaś (o 1%) województw: mazowieckiego, podlaskiego, śląskiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego. Z kolei udział rodzin emerytów i rencistów w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy dla województwa kujawsko-pomorskiego w roku 2009 wynosił 20%. Rok później było to 17%, by w roku 2011 spaść o jeszcze jeden punkt procentowy do 16%. Zaznaczyć należy, że zmalała też ogólna liczba rodzin emerytów i rencistów wśród rodzin korzystających z pomocy społecznej z 19 833 w roku 2009 do 16 369 w roku 2011. W każdym z pozostałych województw również na przestrzeni lat 2009-2011 procentowy udział rodzin emerytów i rencistów w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy malał. Największy spadek o 5% odnotowano w województwie pomorskim, zaś najmniejsze spadki o 1 punkt procentowy dotyczyły województw: małopolskiego, opolskiego, podlaskiego i wielkopolskiego. Szczegółowe dane przedstawia poniższa tabela. 23

Województwo Tabela 8 Udział rodzin niepełnych i rodzin emerytów i rencistów wśród ogółu rodzin korzystających z pomocy społecznej w latach 2009-2011 Rodziny ogółem Rodziny niepełne ogółem Rok 2009 Rok 2010 Rok 2011 % całości Rodziny emerytów i rencistów ogółem % całości Rodziny ogółem Rodziny niepełne ogółem % całości Rodziny emerytów i rencistów ogółem % całości Rodziny ogółem Rodziny niepełne ogółem % całości Rodziny emerytów i rencistów ogółem KRAJ 1470468 226064 15 317985 22 1491841 211330 14 294169 20 1438113 197557 14 274399 19 dolnośląskie 103733 17672 17 22016 21 102042 15875 16 19612 19 97471 14502 15 18229 19 kujawsko- 100988 16778 17 19833 20 102939 16177 16 17370 17 99877 15070 15 16369 16 pomorskie lubelskie 84686 12425 15 19884 23 84234 11255 13 18643 22 81637 10329 13 17594 22 lubuskie 49430 8894 18 9790 20 48434 8061 17 8655 18 46352 7358 16 7995 17 łódzkie 100172 16287 16 22078 22 102333 15018 15 19248 19 100532 13769 14 18331 18 małopolskie 102307 13506 13 25236 25 111004 12352 11 26349 24 104199 11947 11 25411 24 mazowieckie 193983 26961 14 42014 22 194061 25631 13 39963 21 189614 24624 13 36775 19 opolskie 32690 5689 17 7486 23 32434 4546 14 7041 22 30961 4117 13 6804 22 podkarpackie 92100 11218 12 23595 26 94953 10325 11 22263 23 90159 9165 10 20078 22 podlaskie 48880 7684 16 7729 16 48141 7124 15 7019 15 47826 7050 15 6929 14 pomorskie 85526 13645 16 19793 23 88786 12622 14 16849 19 88957 11808 13 16182 18 śląskie 128661 21968 17 25744 20 130828 20868 16 23888 18 124056 19852 16 22183 18 świętokrzyskie 56836 7590 13 12881 23 59298 7410 12 11109 19 54873 6485 12 10328 19 warmińsko- 95891 15440 16 18605 19 94336 14384 15 17206 18 90649 13185 15 14383 16 mazurskie wielkopolskie 121673 17716 15 27163 22 120814 17335 14 25636 21 116952 16595 14 24549 21 zachodniopomorskie 72912 12591 17 14138 19 77204 12347 16 13318 17 73998 11701 16 12259 17 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 % całości 24

3. Środki finansowe przeznaczone na środowiskową pomoc społeczną na zadania własne Zróżnicowanie regionalne w zakresie kwoty środków finansowych przeznaczonych na świadczenia w ramach zadań własnych w przeliczeniu na 1 rodzinę korzystającą z pomocy społecznej Poniższe zestawienie zostało opracowane przy uwzględnieniu środków na udzielone świadczenia w ramach zadań własnych gmin zestawionych z liczbą rodzin korzystających z pomocy (sprawozdanie MPiPS-03, dział 2B). W województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku średnio rocznie na jedną rodzinę korzystającą z pomocy wydano 1820 zł. Średnia dla całego kraju wyniosła 1874 zł. Widzimy zatem, że w naszym województwie wydatkowana kwota była nieco niższa niż średnia dla kraju. W pozostałych województwach środki te kształtowały się na poziomie od 1691 złotych w województwie łódzkim do 2224 złotych w województwie opolskim, przy czym poniżej średniej dla kraju znajdowało się 9 województw, a powyżej tej średniej 6 województw. W następnych latach (zarówno w roku 2010 jak i w roku 2011) w całym kraju nastąpił wzrost kwoty środków przeznaczonych na świadczenia w ramach zadań własnych gmin w przeliczeniu na jedną rodzinę korzystającą z pomocy. W województwie kujawsko-pomorskim w 2010 roku kwota ta wzrosła do 2219 złotych, a następnie w roku 2011 do 2335 złotych, a więc o 28% w stosunku do roku 2009. W pozostałych województwach wzrost ten wahał się w przedziale od 13% w województwie śląskim do niespełna 50% w województwie lubuskim. Średnia dla kraju wyniosła 28%. Szczegółowe dane dla województw przedstawia poniższa tabela. Tabela 9 Środki finansowe przeznaczone na świadczenia w ramach zadań własnych w przeliczeniu na jedną rodzinę korzystającą z pomocy społecznej Województwo Kwota za rok 2009 Kwota za rok 2010 Kwota za rok 2011 Wzrost między rokiem 2009 a 2011 w % dolnośląskie 1999 2514 2571 28,6 kujawsko-pomorskie 1820 2219 2335 28,3 lubelskie 1727 2090 2184 26,5 lubuskie 1725 2482 2579 49,5 łódzkie 1691 2272 2383 40,9 małopolskie 1711 2134 2332 36,2 mazowieckie 1773 2277 2287 29,0 opolskie 2224 2566 2853 28,3 25

Województwo Kwota za rok 2009 Kwota za rok 2010 Kwota za rok 2011 Wzrost między rokiem 2009 a 2011 w % podkarpackie 1831 2095 2238 22,2 podlaskie 2034 2385 2418 18,9 pomorskie 1828 2404 2460 34,5 śląskie 2218 2500 2515 13,4 świętokrzyskie 1748 2140 2312 32,3 warmińsko- mazurskie 1838 2390 2464 34,1 wielkopolskie 1993 2351 2430 21,9 zachodniopomorskie 1980 2452 2524 27,5 Średnia dla kraju 1874 2318 2405 28,3 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009 2011 4. Wybrane powody korzystania ze świadczeń pomocy społecznej 4.1 Ubóstwo W województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku na 94 106 rodzin korzystających z pomocy społecznej 62% stanowiły rodziny, dla których powodem sięgania po tę pomoc było ubóstwo (57 999 rodzin). W pozostałych województwach odsetek korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy zawierał się w przedziale od 46% w województwie wielkopolskim do 64% w województwie pomorskim. Średnia dla kraju wynosiła 53%. Rok 2010 przyniósł ze sobą wzrost zarówno ogólnej liczby rodzin korzystających z pomocy, jak i wzrost liczby rodzin korzystających z pomocy z powodu ubóstwa. Jednak ta tendencja wzrostowa nie przełożyła się na wzrost procentowego udziału rodzin korzystających z pomocy z powodu ubóstwa w stosunku do ogólnej liczby rodzin, który wyniósł 61% - jest to bardzo niewielki spadek w porównaniu z rokiem poprzednim. W roku 2011 odnotowujemy dalszy spadek procentowego udziału rodzin korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa w stosunku do ogólnej liczby rodzin do 60%, przy jednoczesnym spadku ogólnej liczby rodzin jak i liczby rodzin korzystających z pomocy z tytułu ubóstwa. W pozostałych województwach na przestrzeni lat 2009-2011 wyróżnić możemy zarówno takie, w których odsetek rodzin korzystających z pomocy z powodu ubóstwa malał, jak i takie, w których mamy do czynienia z odwrotną tendencją gdzie odsetek rodzin korzystających z pomocy z powody ubóstwa wzrastał. Do pierwszej grupy zaliczyć możemy województwa: 26

łódzkie (z 51% w 2009 roku do 50% w roku 2011) świętokrzyskie (z 51% w roku 2009 do 41% w roku 2011) zachodniopomorskie (z 54% w roku 2009 do 53% w roku 2011) Do drugiej grupy zaliczają się: dolnośląskie (z 50% w roku 2009 do 57% w roku 2011) lubelskie (z 51% w roku 2009 do 58% w roku 2011) lubuskie (z 58% w roku 2009 do 62% w roku 2011) małopolskie (z 53% w roku 2009 do 55% w roku 2011) mazowieckie (z 51% w roku 2009 do 53% w roku 2011) opolskie (z 50% w roku 2009 do 52% w roku 2011) podlaskie (z 58% w roku 2009 do 61% w roku 2011) pomorskie (z 64% w roku 2009 do 65% w roku 2011) śląskie (z 50% w roku 2009 do 51% w roku 2011) warmińsko-mazurskie (z 47% w roku 2009 do 48% w roku 2011) wielkopolskie (z 46% w roku 2009 do 50% w roku 2011) W województwie podkarpackim odsetek ten utrzymywał się na stałym poziomie 54%. Szczegółowe dane dla poszczególnych województw przedstawia poniższa tabela. 27

Województwo Tabela 10 Procentowy udział rodzin korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy Liczba rodzin korzystających z pomocy ogółem 2009 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu ubóstwa 2009 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 2009 2010 2011 Liczba rodzin Liczba rodzin Liczba rodzin korzystających Liczba rodzin korzystających Liczba rodzin korzystających z pomocy korzystających z pomocy korzystających z pomocy z powodu z pomocy z powodu z pomocy z powodu ubóstwa ogółem ubóstwa ogółem ubóstwa 2009 2010 2010 2011 2010 % ogółu % ogółu Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu ubóstwa 2011 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu ubóstwa 2011 % ogółu KRAJ 1 310 442 691 457 53 1 327 992 710 588 54 1 278 745 692 613 54 dolnośląskie 95 283 47 791 50 93 859 49 757 53 88 877 50 258 57 kujawsko-pomorskie 94 106 57 999 62 96 058 59 053 61 92 462 55 866 60 lubelskie 77 844 39 983 51 76 867 43 770 57 73 576 42 684 58 lubuskie 46 146 26 641 58 44 786 27 805 62 42 257 25 997 62 łódzkie 93 286 47 506 51 95 025 48 478 51 90 697 45 334 50 małopolskie 85 006 45 201 53 87 501 48 229 55 82 879 45 378 55 mazowieckie 159 920 81 925 51 161 537 84 077 52 155 328 82 469 53 opolskie 29 108 14 692 50 29 796 15 095 51 27 734 14 360 52 podkarpackie 80 440 43 515 54 81 683 42 508 52 76 647 41 568 54 podlaskie 45 618 26 384 58 46 008 28 418 62 45 245 27 619 61 pomorskie 78 821 50 665 64 81 245 53 047 65 80 436 51 913 65 śląskie 112 063 56 006 50 116 547 58 447 50 113 720 58 128 51 świętokrzyskie 55 625 28 197 51 57 028 23 230 41 54 170 22 412 41 warmińsko- 80 376 37 451 47 80 003 37 240 47 78 117 37 660 48 mazurskie wielkopolskie 105 848 49 022 46 106 046 50 143 47 103 329 51 809 50 zachodniopomorskie 70 952 38 479 54 74 003 41 291 56 73 271 39 158 53 28

4.2 Bezrobocie W województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku na 94 106 rodzin korzystających z pomocy społecznej 57% stanowiły rodziny, dla których powodem sięgania po tę pomoc było bezrobocie (53 633 rodzin). Jest to najwyższy odsetek w całym kraju. W pozostałych województwach odsetek korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy zawierał się w przedziale od 34% w województwie małopolskim do 52% w województwie warmińsko-mazurskim. Średnia dla kraju wynosiła 45%. Rok 2010 przyniósł ze sobą wzrost zarówno ogólnej liczby rodzin korzystających z pomocy, jak i wzrost liczby rodzin korzystających z pomocy z powodu bezrobocia. Ta tendencja wzrostowa przełożyła się również na wzrost procentowego udziału rodzin korzystających z pomocy z powodu bezrobocia w stosunku do ogólnej liczby rodzin, który wyniósł 58% - jest to jednak bardzo niewielki wzrost w porównaniu z rokiem poprzednim. W roku 2011 odnotowujemy dalszy wzrost procentowego udziału rodzin korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia w stosunku do ogólnej liczby rodzin do 59%, przy jednoczesnym spadku ogólnej liczby rodzin korzystających z pomocy oraz spadku liczby rodzin korzystających z pomocy z tytułu bezrobocia w porównaniu do roku 2010 (w zestawieniu z rokiem 2009 ciągle jest to większa liczba). We wszystkich pozostałych województwach na przestrzeni lat 2009-2011 odsetek rodzin korzystających z pomocy z powody bezrobocia w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy wzrastał. Szczegółowe dane dla poszczególnych województw przedstawia poniższa tabela. 29

Województwo Tabela 11 Procentowy udział rodzin korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy Liczba rodzin korzystających z pomocy ogółem 2009 2009 2010 2011 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezrobocia 2009 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezrobocia 2009 % ogółu Liczba rodzin korzystających z pomocy ogółem 2010 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezrobocia 2010 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezrobocia 2010 % ogółu Liczba rodzin korzystających z pomocy ogółem 2011 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezrobocia 2011 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezrobocia 2011 % ogółu KRAJ 1 310 442 594 590 45 1 327 992 637 827 48 1 278 745 621 022 49 dolnośląskie 95 283 46 416 49 93 859 49 683 53 88 877 48 035 54 kujawsko-pomorskie 94 106 53 633 57 96 058 56 068 58 92 462 54 303 59 lubelskie 77 844 34 335 44 76 867 35 269 46 73 576 35 061 48 lubuskie 46 146 22 256 48 44 786 23 998 54 42 257 22 210 53 łódzkie 93 286 44 435 48 95 025 46 764 49 90 697 45 274 50 małopolskie 85 006 29 022 34 87 501 31 480 36 82 879 31 479 38 mazowieckie 159 920 61 427 38 161 537 64 193 40 155 328 62 752 40 opolskie 29 108 14 959 51 29 796 15 623 52 27 734 15 105 54 podkarpackie 80 440 38 541 48 81 683 40 548 50 76 647 39 394 51 podlaskie 45 618 19 434 43 46 008 22 759 49 45 245 22 699 50 pomorskie 78 821 32 120 41 81 245 35 628 44 80 436 35 969 45 śląskie 112 063 53 847 48 116 547 58 114 50 113 720 56 688 50 świętokrzyskie 55 625 24 229 44 57 028 26 415 46 54 170 25 209 47 warmińsko- 80 376 42 185 52 80 003 45 706 57 78 117 44 819 57 mazurskie wielkopolskie 105 848 42 741 40 106 046 46 516 44 103 329 44 488 43 zachodniopomorskie 70 952 35 010 49 74 003 39 063 53 73 271 37 537 51 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 30

4.3 Niepełnosprawność W województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku na 94 106 rodzin korzystających z pomocy społecznej 29% stanowiły rodziny, dla których powodem sięgania po tę pomoc była niepełnosprawność (27 163 rodzin). W pozostałych województwach odsetek korzystających z pomocy społecznej z powodu niepełnosprawności w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy zawierał się w przedziale od 25% w województwie podlaskim do 40% w województwie małopolskim. Średnia dla kraju wynosiła 31%. Rok 2010 przyniósł ze sobą wzrost ogólnej liczby rodzin korzystających z pomocy, przy jednoczesnym spadku liczby rodzin korzystających z pomocy z powodu niepełnosprawności. Jednocześnie mieliśmy do czynienia z niewielkim spadkiem procentowego udziału rodzin korzystających z pomocy z powodu niepełnosprawności w stosunku do ogólnej liczby rodzin, który wyniósł 27% - w porównaniu z rokiem poprzednim jest to spadek o dwa punkty procentowe. W roku 2011 odnotowujemy wzrost o jeden procent udziału rodzin korzystających z pomocy społecznej z powodu niepełnosprawności w stosunku do ogólnej liczby rodzin jest to 28%, przy jednoczesnym spadku ogólnej liczby rodzin, jak i liczby rodzin korzystających z pomocy z tytułu niepełnosprawności. W pozostałych województwach na przestrzeni lat 2009-2011 wyróżnić możemy zarówno takie, w których odsetek rodzin korzystających z pomocy z powodu niepełnosprawności malał, takie, w których mamy do czynienia z odwrotną tendencją gdzie odsetek rodzin korzystających z pomocy z powody niepełnosprawności wzrastał, jak i takie, gdzie utrzymywał się na stałym poziomie. Do pierwszej grupy zaliczyć możemy województwa: małopolskie (z 40% w 2009 roku do 39% w roku 2011) śląskie (z 34% w roku 2009 do 32% w roku 2011). Do drugiej grupy zaliczają się: dolnośląskie (z 30% w roku 2009 do 31% w roku 2011) lubuskie (z 32% w roku 2009 do 34% w roku 2011) mazowieckie (z 29% w roku 2009 do 30% w roku 2011) podlaskie (z 25% w roku 2009 do 26% w roku 2011) pomorskie (z 38% w roku 2009 do 39% w roku 2011) świętokrzyskie (z 29% w roku 2009 do 30% w roku 2011) warmińsko-mazurskie (z 29% w roku 2009 do 30% w roku 2011). Do trzeciej grupy zaliczamy województwa: lubelskie (31%) łódzkie (31%) 31

opolskie (26%) podkarpackie (28%) wielkopolskie (29%) zachodniopomorskie (29%). Szczegółowe dane dla poszczególnych województw przedstawia poniższa tabela. 32

Tabela 12 Procentowy udział rodzin korzystających z pomocy społecznej z powodu niepełnosprawności w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy Województwo Liczba rodzin korzystający ch z pomocy ogółem 2009 2009 2010 2011 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu niepełnosprawności 2009 Liczba rodzin korzystającyc h z pomocy z powodu niepełnosprawności 2009 % ogółu Liczba rodzin korzystającyc h z pomocy ogółem 2010 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu niepełnosprawności 2010 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu niepełnosprawności 2010 % ogółu Liczba rodzin korzystającyc h z pomocy ogółem 2011 Liczba rodzin korzystającyc h z pomocy z powodu niepełnospra - wności 2011 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu niepełnosprawności 2011 % ogółu KRAJ 1 310 442 403 257 31 1327992 405 937 31 1 278 745 397 590 31 dolnośląskie 95 283 28 213 30 93 859 28 807 31 88 877 27 885 31 kujawsko-pomorskie 94 106 27 163 29 96058 26 401 27 92 462 25 812 28 lubelskie 77 844 24 334 31 76867 23 864 31 73 576 23 008 31 lubuskie 46 146 14 654 32 44786 14 993 33 42 257 14 529 34 łódzkie 93 286 28 789 31 95025 29 141 31 90 697 27 920 31 małopolskie 85 006 33 958 40 87501 33 607 38 82 879 32 442 39 mazowieckie 159 920 46 342 9 161537 46 457 29 155 328 46 194 30 opolskie 29 108 7 444 26 29796 7 404 25 27 734 7 234 26 podkarpackie 80 440 22 164 28 81683 22 113 27 76 647 21 506 28 podlaskie 45 618 11 339 25 46008 11 830 26 45 245 11 777 26 pomorskie 78 821 30 019 38 81245 31 088 38 80 436 31 509 39 śląskie 112 063 38 159 34 116547 37 580 32 113 720 36 458 32 świętokrzyskie 55 625 16 166 29 57028 16 165 28 54 170 16 311 30 warmińsko- 80 376 23 126 29 80003 23 921 30 78 117 23 582 30 mazurskie wielkopolskie 105 848 30 520 29 106046 31 151 29 103 329 30 186 29 zachodniopomorskie 70 952 20 867 29 4003 21 415 29 73 271 21 237 29 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 33

4.4 Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego W województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku na 94 106 rodzin korzystających z pomocy społecznej 20% stanowiły rodziny, dla których powodem sięgania po tę pomoc była bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego (18 741 rodzin). W pozostałych województwach odsetek korzystających z pomocy społecznej z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy zawierał się w przedziale od 14% w województwie świętokrzyskim do 23% w województwie małopolskim i śląskim. Średnia dla kraju wynosiła 20%. Rok 2010 przyniósł ze sobą wzrost ogólnej liczby rodzin korzystających z pomocy, przy jednoczesnym spadku liczby rodzin korzystających z pomocy z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego. Jednocześnie mieliśmy do czynienia z niewielkim spadkiem procentowego udziału rodzin korzystających z pomocy z powodu bezradności w stosunku do ogólnej liczby rodzin, który wyniósł 19% - w porównaniu z rokiem poprzednim jest to spadek o jeden punkt procentowy. W roku 2011 odnotowujemy dalszy spadek o jeden procent udziału rodzin korzystających z pomocy społecznej z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego w stosunku do ogólnej liczby rodzin jest to 18%, przy jednoczesnym spadku ogólnej liczby rodzin, jak i liczby rodzin korzystających z pomocy z tytułu bezradności. W pozostałych województwach na przestrzeni lat 2009-2011 wyróżnić możemy zarówno takie, w których odsetek rodzin korzystających z pomocy z powodu bezradności malał, takie, w których mamy do czynienia z odwrotną tendencją gdzie odsetek rodzin korzystających z pomocy z powodu bezradności wzrastał, jak i takie, gdzie utrzymywał się na stałym poziomie. Do pierwszej grupy zaliczyć możemy województwa: lubelskie (z 21% w 2009 roku do 20% w roku 2011) łódzkie (z 20% w 2009 roku do 19% w roku 2011) mazowieckie (z 21% w roku 2009 do 20% w roku 2011) podlaskie (z 19% w 2009 roku do 18% w roku 2011) śląskie (z 23% w 2009 roku do 21% w roku 2011) warmińsko-mazurskie (z 18% w 2009 roku do 17% w roku 2011) wielkopolskie (z 20% w 2009 roku do 19% w roku 2011) zachodniopomorskie (z 16% w 2009 roku do 15% w roku 2011) 34

Do drugiej grupy zaliczają się: dolnośląskie (z 17% w roku 2009 do 18% w roku 2011) lubuskie (z 18% w roku 2009 do 19% w roku 2011) pomorskie (z 22% w roku 2009 do 23% w roku 2011). Do trzeciej grupy zaliczamy województwa: małopolskie (23%) opolskie (17%) podkarpackie (17%) świętokrzyskie (14%). Szczegółowe dane dla poszczególnych województw przedstawia poniższa tabela. 35

Tabela 13 Procentowy udział rodzin korzystających z pomocy społecznej z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy Województwo Liczba rodzin korzystających z pomocy ogółem 2009 2009 2010 2011 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezradności 2009 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezradności 2009 % ogółu Liczba rodzin korzystających z pomocy ogółem 2010 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezradności 2010 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezradności 2010 % ogółu Liczba rodzin korzystających z pomocy ogółem 2011 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezradności 2011 Liczba rodzin korzystających z pomocy z powodu bezradności 2011 % ogółu KRAJ 1 310 442 255 656 20 1 327 992 252 842 19 1 278 745 242 618 19 dolnośląskie 95 283 16 621 17 93 859 16 565 18 88 877 15 900 18 kujawsko-pomorskie 94 106 18 741 20 96 058 18 509 19 92 462 16 532 18 lubelskie 77 844 16 196 21 76 867 15 027 20 73 576 14 779 20 lubuskie 46 146 8 532 18 44 786 8 466 19 42 257 7 960 19 łódzkie 93 286 18 280 20 95 025 18 115 19 90 697 17 663 19 małopolskie 85 006 19 188 23 87 501 19 691 23 82 879 19 209 23 mazowieckie 159 920 33 068 21 161 537 32 070 20 155 328 30 827 20 opolskie 29 108 5 068 17 29 796 4 900 16 27 734 4 670 17 podkarpackie 80 440 13 899 17 81 683 13 390 16 76 647 13 268 17 podlaskie 45 618 8 705 19 46 008 8 698 19 45 245 8 273 18 pomorskie 78 821 17 462 22 81 245 17 907 22 80 436 18 368 23 śląskie 112 063 25 620 23 116 547 25 247 22 113 720 23 983 21 świętokrzyskie 55 625 7 771 14 57 028 7 223 13 54 170 7 528 14 warmińsko- 80376 14 323 18 80 003 14 360 18 78 117 12 947 17 mazurskie wielkopolskie 105 848 20 982 20 106 046 20 792 20 103 329 19 565 19 zachodniopomorskie 70 952 11 200 16 74 003 11 882 16 73 271 11 146 15 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 36

5. Kadra pomocy społecznej 5.1 Pracownicy ośrodków pomocy społecznej w kraju w latach 2009-2011 W ośrodkach pomocy społecznej w naszym kraju w 2011 roku było zatrudnionych 49 004 pracowników. Na przestrzeni lat 2009-2011 zatrudnienie to systematycznie rosło z 46 772 w roku 2009 do 49 004 w 2011 roku, co daje 5% w skali kraju. Największy wzrost odnotowano w województwie wielkopolskim o 17% oraz małopolskim o 10%. Województwo kujawsko pomorskie uplasowało się poniżej średniej wzrost na poziomie 4%. Tabela 14 Zatrudnienie w ośrodkach pomocy społecznej w kraju w latach 2009-2011 Województwo 2009 2010 2011 KRAJ 46 772 48 244 49 004 dolnośląskie 3 574 3 613 3 681 kujawsko - pomorskie 2 791 2 870 2 894 lubelskie 2 641 2 766 2 746 lubuskie 1 194 1 290 1 289 łódzkie 2 901 3 009 3 043 małopolskie 3 093 3 291 3 387 mazowieckie 5 585 5 732 5 766 opolskie 1 196 1 212 1 244 podkarpackie 2 623 2 723 2 742 podlaskie 1 472 1 645 1 596 pomorskie 2 875 2 885 2 933 śląskie 6 073 6 076 6 115 świętokrzyskie 2 000 2 118 2 151 warmińsko-mazurskie 2 627 2 688 2 625 wielkopolskie 3 455 3 560 4 030 zachodniopomorskie 2 672 2 766 2 762 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Na podstawie sprawozdania MPiPS-03-R można wnioskować, iż liczba pracowników ops wzrosła w dużej mierze przez zwiększenie liczby pracowników socjalnych. Średni wzrost w kraju wyliczono na poziomie 9%. Największy wzrost pracowników socjalnych odnotowano w województwie wielkopolskim o 28%, a także świętokrzyskim o 16%. W województwie kujawsko pomorskim liczba pracowników socjalnych zatrudnionych w ops wzrosła zaledwie o 3%. 37

Tabela 15 Zatrudnienie pracowników socjalnych w ośrodkach pomocy społecznej w kraju w latach 2009-2011 Województwo 2009 2010 2011 KRAJ 17 882 18 667 19 379 dolnośląskie 1 335 1 365 1 406 kujawsko - pomorskie 1 082 1 092 1 117 lubelskie 1 133 1 265 1 293 lubuskie 468 478 500 łódzkie 1 230 1 258 1 352 małopolskie 1 506 1 640 1 675 mazowieckie 2 123 2 166 2 222 opolskie 394 413 430 podkarpackie 1 061 1 104 1 121 podlaskie 575 607 622 pomorskie 1 012 1 076 1 090 śląskie 2 353 2 407 2 419 świętokrzyskie 637 706 737 warmińsko-mazurskie 835 859 867 wielkopolskie 1 254 1 304 1 599 zachodniopomorskie 884 927 929 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Jak pokazują dane sprawozdania MPiPS-03 za 2011 rok, najwięcej pracowników socjalnych zatrudnionych w ops (powyżej 6) na 10 tysięcy mieszkańców przypada w województwach: warmińsko mazurskim oraz lubelskim. Najmniejszą liczbę tychże pracowników (poniżej 5) odnotowano w województwach: opolskim mazowieckim wielkopolskim pomorskim dolnośląskim lubuskim Wykres 5 Liczba pracowników socjalnych ops przypadająca na 10 tys. mieszkańców w poszczególnych województwach w 2011 roku 6,07 6,01 5,82 5,49 5,40 5,33 5,33 5,23 5,22 5,06 4,95 4,89 4,87 4,68 4,24 4,18 liczba pracowników socjalnych ops przypadająca na 10 tys. mieszkańców Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011 38

5.2 Pracownicy ośrodków pomocy społecznej w województwie kujawsko pomorskim Według zapisów art. 110 ust. 11 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 z późn. zm.) Ośrodek pomocy społecznej zatrudnia pracowników socjalnych proporcjonalnie do liczby ludności gminy w stosunku jeden pracownik socjalny na 2 tys. mieszkańców, nie mniej jednak niż trzech pracowników. Mapa 3 Liczba mieszkańców przypadająca na jednego pracownika socjalnego ops w roku 2011 w województwie kujawsko - pomorskim Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011, dane GUS, Bank Danych Lokalnych za rok 2010 39

W województwie kujawsko pomorskim średnia liczba mieszkańców na jednego pracownika socjalnego wynosi 1 853. Rozpatrując poszczególne gminy naszego województwa, większość (109 gmin) spełnia w/w kryterium ustawowe. Najmniejsza liczba mieszkańców na pracownika socjalnego przypada w gminach: Bobrowniki (760); Brzozie (911); Nieszawa (995) W 36 gminach (w tym 3 miastach grodzkich) występuje sytuacja przekroczenia ustawowego limitu 2 tys. mieszkańców na pracownika socjalnego. Należą do nich: miasto Toruń (2 074) miasto Grudziądz (2 147) miasto Bydgoszcz (2 600) Strzelno (2 020) Tuchola (2 021) Solec Kujawski (2 051) miasto Rypin (2 066) Chodecz (2 068) Książki (2 073) Obrowo (2 084) Mogilno (2 086) Nowe (2 117) gmina Wąbrzeźno (2 132) miasto Brodnica (2 133) Czernikowo (2 161) Ciechocinek (2 168) Papowo Biskupie (2 209) Bądkowo (2 244) Osielsko (2 257) Łysomice (2 276) Unisław (2 285) Wielka Nieszawka (2 295) Kowalewo Pomorskie (2 296) Zbiczno (2 316) Lubanie (2 319) gmina Brodnica (2 330) gmina Chełmża (2 371) miasto Chełmża (2 517) Stolno (2 584) Choceń (2 619) Białe Błota (2 850) Bobrowo (3 082) Zławieś Wielka (3 095) Łabiszyn (3 185) Boniewo (3 495) Lubień Kujawski (3 659) 40

Wśród nich, w 5 gminach liczba mieszkańców na 1 pracownika socjalnego przekroczyła 3 tys. Są to: Bobrowo (3 082) Zławieś Wielka (3 095) Łabiszyn (3 185) Boniewo (3 495) Lubień Kujawski (3 659) 6. WYBRANE FORMY POMOCY ŚWIADCZONE PRZEZ INSTYTUCJE POMOCY SPOŁECZNEJ I PIECZY ZASTĘPCZEJ 6.1 Praca socjalna Praca socjalna jest profesjonalną pomocą świadczoną przez pracowników służb społecznych ukierunkowaną na przywrócenie lub wzmocnienie zdolności adresatów pomocy do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz poprawę ich sytuacji życiowej. Zakres działań podejmowanych w ramach pracy socjalnej sprowadza się do szerokiego spektrum: od opracowania diagnozy społecznej, poprzez wypracowanie właściwych i skutecznych form pomocy według ustalonego z klientem planu pomocy, a kończąc na monitoringu podejmowanych starań mających na celu eliminowanie lub ograniczenie przyczyn niewydolności finansowej, przeciwdziałanie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu osób i rodzin pozostających w kręgu zainteresowania pomocy społecznej. Praca socjalna jest formą wsparcia świadczoną osobom i rodzinom bez względu na posiadany dochód. Na mocy ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku (art. 119) jednym z zadań przypisanym do realizacji przez pracownika socjalnego jest prowadzenie pracy socjalnej oraz dokonywanie analizy i oceny zjawisk, które powodują zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy społecznej. Obecnie, zwłaszcza od czasu możliwości finansowania działań ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, przywiązuje się szczególną wagę do tego rodzaju zadań pracownika socjalnego, tj. do pracy socjalnej oraz profesjonalnej praktyki planowania społecznego 3. Jest to wyznacznik zdecydowanych zmian w misji służb społecznych, które nie mają ograniczać się do zarządzania świadczeniami z pomocy społecznej, ale skupić się na realizacji profesjonalnej pracy socjalnej. 3 A. Kanios, M. Czechowska-Bieluga, Praca socjalna Kształcenie-działanie-konteksty, Wyd. impuls Kraków 2010, s.260. 41

W związku z powyższym warto poddać analizie kilka danych, które mogą obrazować w jaki sposób w poszczególnych regionach rozwinięty jest zakres prowadzenia pracy socjalnej i o ile wiedzie on prym nad przyznawaniem świadczeń pieniężnych jako głównym działaniem adresowanym do klientów ośrodków pomocy społecznej. Analizując kwestię objęcia klientów ops wyłącznie pracą socjalną można stwierdzić, iż wśród ogółu korzystających z pomocy społecznej w poszczególnych regionach taka sytuacja dotyczyła w latach 2009-2011 od ponad 8% do blisko 28% klientów. Tabela 16 Procentowy udział klientów objętych pomocą wyłącznie w postaci pracy socjalnej w ogólnej liczbie osób korzystających z pomocy społecznej Region / Rok 2009 2010 2011 KRAJ 17,01% 16,56% 17,31% dolnośląskie 8,87% 8,99% 10,91% kujawsko-pomorskie 13,93% 14,06% 14,39% lubelskie 8,79% 9,58% 10,96% lubuskie 12,85% 11,70% 14,59% łódzkie 22,70% 19,67% 19,26% małopolskie 24,21% 27,96% 25,72% mazowieckie 21,64% 20,13% 22,07% opolskie 16,00% 8,85% 13,85% podkarpackie 14,50% 16,25% 17,63% podlaskie 14,95% 14,59% 17,37% pomorskie 8,51% 9,28% 10,59% śląskie 18,10% 16,64% 15,79% świętokrzyskie 21,06% 19,62% 23,01% warmińsko- mazurskie 20,65% 20,33% 21,47% wielkopolskie 24,59% 22,90% 21,28% zachodniopomorskie 10,95% 11,32% 11,08% Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Zdecydowanie wyróżnia się pod tym względem na tle kraju 6 województw, które blisko 20% osób zgłaszającym się po pomoc do ops/pcpr oferują wyłącznie objęcie pracą socjalną: województwo małopolskie, województwo świętokrzyskie, województwo mazowieckie, województwo warmińsko-mazurskie, województwo wielkopolskie, województwo łódzkie. 42

Województwo kujawsko-pomorskie plasuje się w drugiej grupie 6 województw, w których wskaźnik ten osiągnął poziom średnio 15%. Powyższe dane prezentuje tabela nr 16 i poniższy wykres. Wykres 6 Procentowy udział osób objętych wyłącznie pracą socjalną w ogólnej liczbie korzystających z pomocy społecznej 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2009-2011 2009 2010 2011 Poza pracą socjalną klientom pomocy społecznej oferowany jest cały wachlarz innych świadczeń niepieniężnych, m.in.: poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa, schronienie, posiłek, niezbędne ubranie, usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, skierowanie i pobyt w domu pomocy społecznej, sprawienie pogrzebu. Częstotliwość udzielania tego rodzaju pomocy i wsparcia świadczy o rozwoju działalności instytucji pomocowych. Od 2011 roku w sprawozdaniu MPiPS-03 zbierane są również dane dotyczące realizacji świadczeń niepieniężnych. 43

Tabela 17 Procentowy udział klientów, którzy uzyskali świadczenia niepieniężne w ogólnej liczbie osób korzystających z pomocy społecznej w roku 2011 Region Ogółem Miasto Wieś KRAJ 49,25% 49,96% 48,34% dolnośląskie 43,38% 42,27% 45,61% kujawsko-pomorskie 50,66% 56,77% 43,10% lubelskie 52,06% 48,51% 54,47% lubuskie 45,76% 44,03% 47,94% łódzkie 44,11% 43,34% 45,52% małopolskie 49,40% 48,32% 50,34% mazowieckie 50,98% 49,89% 52,45% opolskie 40,11% 43,84% 35,82% podkarpackie 50,59% 49,40% 51,18% podlaskie 59,51% 61,93% 56,06% pomorskie 47,46% 43,66% 52,20% śląskie 52,89% 55,13% 43,32% świętokrzyskie 53,71% 64,31% 46,10% warmińsko- mazurskie 45,56% 45,66% 45,46% wielkopolskie 52,14% 56,59% 46,58% zachodniopomorskie 44,95% 45,47% 44,18% Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011 Powyższa tabela prezentuje skalę udzielania świadczeń niepieniężnych w 2011 roku, tj. procentowy udział korzystających z pomocy społecznej, którzy otrzymali w danym roku świadczenie niepieniężne w ogólnej liczbie klientów ops/pcpr. Analizując powyższe dane można stwierdzić, iż sytuacja w poszczególnych regionach nie różni się znacząco. Wśród klientów pomocy społecznej średnio co drugi (tj. ok 50%) uzyskuje jakiegoś rodzaju świadczenia niepieniężne (najczęściej w województwie podlaskim blisko 60%, najrzadziej w województwie opolskim 40%). Możliwa jest również analiza ze względu na miejsce zamieszkania świadczeniobiorców. W tym zakresie można stwierdzić zróżnicowanie regionalne, gdyż w większości województw zakres realizacji świadczeń niepieniężnych dla mieszkańców miast i wsi jest porównywalny. W 4 województwach jednak zauważa się, że częściej wsparcie tego rodzaju formami pomocy oferowane jest osobom mieszkającym w miastach: świętokrzyskie różnica 18 punktów procentowych, śląskie 12 punktów procentowych, wielkopolskie 10 punktów procentowych, kujawsko-pomorskie 14 punktów procentowych. 44

Tego rodzaju zróżnicowanie może świadczyć o większych możliwościach i szerszej ofercie pomocowej świadczonej przez większe ośrodki pomocy społecznej w miastach. Przy realizacji pracy socjalnej wykorzystuje się różne metody i techniki (praca z indywidualnym przypadkiem, metoda pracy grupowej czy środowiskowej). Zgodnie z zapisami ustawy o pomocy społecznej (art.45, ust.2) praca socjalna może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny regulujący wzajemne uprawnienia i zobowiązania, ściśle określone pomiędzy pracownikiem socjalnym a klientem, wskazujący najwłaściwsze w danym wypadku formy pracy z osobą lub rodziną. Tabela 18 Procentowy udział osób objętych kontraktami socjalnymi w ogólnej liczbie klientów pomocy społecznej Region / Rok 2009 2010 2011 KRAJ 2,81% 3,06% 2,95% dolnośląskie 3,04% 2,70% 3,23% kujawsko-pomorskie 2,89% 3,89% 3,73% lubelskie 2,17% 2,66% 2,88% lubuskie 2,40% 3,18% 3,65% łódzkie 2,43% 2,86% 3,25% małopolskie 1,50% 2,01% 2,96% mazowieckie 1,92% 1,82% 1,80% opolskie 2,75% 2,36% 3,27% podkarpackie 2,15% 1,87% 2,13% podlaskie 1,69% 1,94% 1,96% pomorskie 1,94% 2,64% 2,58% śląskie 6,87% 5,97% 4,99% świętokrzyskie 2,64% 3,25% 3,37% warmińsko- mazurskie 2,62% 2,93% 2,91% wielkopolskie 2,20% 2,60% 2,27% zachodniopomorskie 5,48% 6,42% 3,26% Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Analizując powyższe dane można zauważyć brak zdecydowanego zróżnicowania regionalnego w zakresie skali objęcia klientów pomocy społecznej kontraktami socjalnymi. W latach 2009-2011 udział procentowy osób realizujących kontrakty w populacji świadczeniobiorców oscylował w granicach od 1,5 do 6,9% (w 2011 roku przedział ten wynosił 1,8% w województwie mazowieckim i 5% w województwie śląskim). W województwie kujawsko-pomorskim w 2011 roku osiągnięty został drugi najwyższy wynik 3,7% ogółu klientów ops/pcpr realizujących kontrakty socjalne (w naszym regionie w okresie 2009-2011 nastąpił wzrost o 1 punkt procentowy w tym zakresie). 45

Wykres 7 Procentowy udział osób objętych kontraktami socjalnymi w ogólnej liczbie klientów pomocy społecznej 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 2009 2010 2011 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Powyższa tabela i wykres ilustrują występujące w poszczególnych województwach w latach 2009-2011 tendencje w zakresie popularyzacji kontraktów socjalnych: systematyczny spadek liczby klientów obejmowanych kontraktami socjalnymi w województwie śląskim (z blisko 7 do 5%) oraz mazowieckim, systematyczny wzrost liczby osób realizujących kontrakty socjalne wśród świadczeniobiorców pomocy w 6 województwach (lubuskim, świętokrzyskim, łódzkim, małopolskim, lubelskim, podlaskim), w pozostałych regionach występował w latach 2009-2011 niesystematyczny przyrost liczby klientów z kontraktem (kujawsko-pomorskie, opolskie, dolnośląskie, warmińsko-mazurskie, pomorskie), niesystematyczny spadek (zachodniopomorskie) lub liczba ta utrzymała się na względnie podobnym poziomie (wielkopolskie i podkarpackie). Biorąc pod uwagę dążenia ustawodawcy oraz przedstawicieli służb społecznych do dysponowania narzędziami umożliwiającymi dyscyplinowanie oraz efektywne aktywizowanie klientów pomocy społecznej wydaje się być wspólnym interesem rozwój kontraktów socjalnych oraz obejmowanie nimi coraz szerszych grup świadczeniobiorców. 46

6.2 Poradnictwo specjalistyczne Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej (art. 46) jednym z zadań ośrodków pomocy społecznej jest zapewnienie dostępu do poradnictwa specjalistycznego, w szczególności prawnego, psychologicznego i rodzinnego, z którego mogą skorzystać osoby oraz całe rodziny wykazujące potrzebę wsparcia w rozwiązywaniu swoich problemów życiowych, bez względu na posiadany dochód. Zauważane przez pracowników instytucji pomocowych jest rosnące zapotrzebowanie na porady specjalistów wśród rodzin zgłaszających się po pomoc, co jest związane m.in. z dość dużym natężeniem różnorodnych problemów dotykających rodziny, jak również ze wzrostem świadomości społecznej w zakresie zapotrzebowania na kontakt ze specjalistami z różnych obszarów (z psychologiem, pedagogiem, prawnikiem, terapeutą uzależnień, seksuologiem i in.). Podstawowym warunkiem optymalnie funkcjonującego systemu poradnictwa specjalistycznego jest przede wszystkim zapewnienie odpowiedniego poziomu dostępności do tego rodzaju usług, w szczególności w przypadku klientów ops z małych gmin i miasteczek. Tabela 19 Procentowy udział rodzin objętych specjalistycznym poradnictwem w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy społecznej Region / Rok 2009 2010 2011 KRAJ 10,55% 10,18% 11,32% dolnośląskie 9,48% 9,88% 11,22% kujawsko-pomorskie 7,46% 7,35% 7,09% lubelskie 9,22% 8,10% 9,24% lubuskie 3,95% 5,69% 5,84% łódzkie 7,95% 8,02% 9,44% małopolskie 14,39% 13,65% 14,11% mazowieckie 13,65% 13,71% 14,86% opolskie 14,24% 10,16% 13,70% podkarpackie 7,43% 7,70% 6,27% podlaskie 5,46% 9,18% 20,50% pomorskie 10,91% 11,83% 13,90% śląskie 14,31% 12,85% 14,04% świętokrzyskie 8,90% 9,74% 10,06% warmińsko- mazurskie 12,39% 11,41% 9,35% wielkopolskie 10,04% 8,02% 9,59% zachodniopomorskie 12,64% 9,49% 10,79% Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011, dane GUS, Bank Danych Lokalnych za rok 2010 47

Dokonując analizy powyższych danych można stwierdzić, iż rozwój poradnictwa specjalistycznego jest zróżnicowany w poszczególnych województwach. Procentowy udział rodzin klientów pomocy społecznej korzystających z poradnictwa specjalistycznego w 2011 roku wahał się w granicach blisko 6% w województwie lubuskim i ponad 20% w podlaskim. W województwie kujawsko-pomorskim sytuacja ta nie prezentuje się korzystnie jedynie 7% rodzin korzystających z pomocy uzyskało poradę specjalistów w 2011 roku. Wykres 8 Procentowy udział rodzin objętych poradnictwem specjalistycznym w ogólnej liczbie rodzin korzystających z pomocy społecznej 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 2009 2010 2011 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Analizując dane z lat 2009-2011 można zauważyć, iż częstsza jest tendencja spadkowa w zakresie realizacji tej formy wsparcia przez ops. W poszczególnych regionach sytuacja prezentuje się następująco: największy wzrost świadczonego poradnictwa specjalistycznego można zauważyć w województwie podlaskim, gdzie w danym okresie corocznie liczba rodzin korzystająca z porad wzrastała blisko o 100%; w 6 regionach liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej, która objęta została poradami specjalistów systematycznie rosła, w tym w 5 przypadkach osiągała przedział blisko 10%, tj. w województwach: mazowieckim, pomorskim, dolnośląskim, świętokrzyskim, łódzkim oraz blisko 6% w lubuskim; w województwie lubelskim liczba rodzin utrzymywała się na względnie podobnym poziomie; 48

najmniej korzystnie sytuacja prezentowała się w 2 województwach, gdzie w okresie 2009-2011 następował systematyczny spadek liczby rodzin uzyskujących porady specjalistów (województwo warmińsko-mazurskie i kujawsko-pomorskie); w pozostałych 6 regionach w minionych latach liczba rodzin w tym obszarze zmalała (należą do nich: małopolskie, opolskie, podkarpackie, śląskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie). Na podstawie analizy na tle innych województw można wskazać, iż w województwie kujawskopomorskim rozwój poradnictwa specjalistycznego realizowanego przez ops jest na bardzo niskim poziomie. W latach 2009-2011 aż w 61 ośrodkach (tj. 42%) nie realizowano wsparcia w formie porad specjalistów. Sytuacja dotyczyła ops w następujących gminach: w powiecie aleksandrowskim GOPS Aleksandrów Kujawski, MOPS Ciechocinek, MOPS Nieszawa, GOPS Raciążek; w powiecie brodnickim GOPS Górzno, MGOPS Jabłonowo Pomorskie, GOPS Osiek, GOPS Świedziebnia; w powiecie bydgoskim GOPS Dąbrowa Chełmińska; w powiecie chełmińskim MOPS Chełmno, GOPS Chełmno, GOPS Stolno; w powiecie golubsko-dobrzyńskim MGOPS Kowalewo Pomorskie, GOPS Ciechocin, GOPS Golub-Dobrzyń; w powiecie grudziądzkim MGOPS Łasin, MGOPS Radzyń Chełmiński, GOPS Rogóźno, GOPS Świecie nad Osą; w powiecie inowrocławskim MGOPS Pakość, GOPS Dąbrowa Biskupia; w powiecie lipnowskim MGOPS Skępe, GOPS Bobrowniki, GOPS Kikół, GOPS Tłuchowo; w powiecie mogileńskim GOPS Dąbrowa, GOPS Jeziora Wielkie; w powiecie nakielskim MGOPS Nakło nad Notecią; w powiecie radziejowskim GOPS Bytoń, GOPS Dobre, GOPS Radziejów, GOPS Topólka; w powiecie rypińskim MOPS Rypin, GOPS Rogowo, GOPS Wąpielsk; w powiecie sępoleńskim GOPS Sośno; w powiecie świeckim MGOPS Nowe, GOPS Bukowiec, GOPS Drzycim, GOPS Jeżewo, GOPS Lniano, GOPS Osie, GOPS Pruszcz; w powiecie toruńskim MOPS Chełmża, GOPS Chełmża, GOPS Łubianka, GOPS Zławieś Wielka; w powiecie tucholskim GOPS Kęsowo; w powiecie wąbrzeskim GOPS Dębowa Łąka, GOPS Książki, GOPS Płużnica; 49

w powiecie włocławskim MGOPS Brześć Kujawski, MGOPS Izbica Kujawska, MGOPS Lubień Kujawski, MGOPS Lubraniec, GOPS Boniewo, GOPS Choceń, GOPS Lubanie, GOPS Włocławek; w powiecie żnińskim MGOPS Łabiszyn, GOPS Gąsawa. Mapa 4 Poradnictwo specjalistyczne realizowane w gminach województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 r. W analizowanym okresie poradnictwo specjalistyczne (prawne, psychologiczne, rodzinne) prowadziło 43% ops (w 2009 i 2010 63 ośrodki, w 2011 62 ośrodki). Niestety liczba instytucji pomocy realizujących to zadanie nie wzrasta. Aby zminimalizować skutki negatywnych oddziaływań na rodzinę oraz przeciwdziałać wszelkim dysfunkcjom i problemom należałoby podjąć działania zmierzające do 50

zwiększenia dostępności specjalistycznego poradnictwa, zapewniając odpowiednią liczbę specjalistów oraz środki finansowe przeznaczone na ten cel. 6.3 Opieka zastępcza nad dziećmi W Polsce na przestrzeni lat 2009-2011 w poszczególnych regionach w pieczy zastępczej przebywało od 0,72% dzieci w wieku 0-19 lat w województwie podkarpackim do 1,72% osób z tej populacji w zachodniopomorskim. Odsetek osób umieszczanych w placówkach i rodzinach zastępczych w większości województw w tym okresie utrzymywał się na względnie podobnym poziomie, w 4 województwach corocznie w niewielkim stopniu wzrastał (dolnośląskie, śląskie, warmińskomazurskie, wielkopolskie), a jedynie w województwie podlaskim można stwierdzić niewielki spadek odsetka osób objętych pieczą zastępczą. Tabela 20 Procentowy obraz liczby umieszczeń dzieci w pieczy zastępczej w poszczególnych regionach kraju Region / Rok WIELKOŚĆ POPULACJI OSÓB W WIEKU 0-19 LAT ODSETEK OSÓB W WIEKU 0-19 LAT OBJĘTYCH PIECZĄ ZASTĘPCZĄ 2009 2010 2011 2009 2010 2011 KRAJ 8 311 840 8 280 106 8 133 701 1,15% 1,14% 1,17% dolnośląskie 580 058 579 485 569 359 1,53% 1,60% 1,61% kujawsko-pomorskie 467 343 464 850 455 667 1,17% 1,17% 1,18% lubelskie 487 659 482 077 470 516 1,01% 1,01% 1,03% lubuskie 224 684 222 987 219 426 1,42% 1,38% 1,45% łódzkie 513 295 508 434 499 170 1,40% 1,34% 1,39% małopolskie 757 944 759 907 745 770 0,79% 0,78% 0,78% mazowieckie 1 110 095 1 118 894 1 110 061 0,91% 0,90% 0,92% opolskie 207 045 201 436 195 475 1,18% 1,18% 1,33% podkarpackie 497 176 496 177 484 365 0,72% 0,74% 0,73% podlaskie 265 476 264 205 257 307 1,08% 0,97% 0,99% pomorskie 517 653 519 264 512 166 1,33% 1,34% 1,33% śląskie 928 650 915 529 899 926 1,41% 1,43% 1,46% świętokrzyskie 272 181 269 664 263 040 0,91% 0,88% 0,93% warmińsko- mazurskie 335 730 332 528 325 205 1,51% 1,53% 1,59% wielkopolskie 781 914 780 491 769 204 0,87% 0,88% 1,01% zachodniopomorskie 364 937 364 178 357 044 1,72% 1,66% 1,66% Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009 2011, Dane GUS, Bank Danych Lokalnych za lata 2009-2011 Analizując skalę zapotrzebowania na zapewnienie pieczy zastępczej w podziale na województwa można stwierdzić, iż województwo kujawsko-pomorskie w 2011 roku plasowało się pod tym względem 51

na 9 miejscu. W populacji osób od 0 do 19 lat w instytucjonalnej pieczy zastępczej, tj. zarówno w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych, jak i rodzinach zastępczych, przebywało 1,18%. Wykres 9 Odsetek osób w wieku 0-19 lat objętych pieczą zastępczą w latach 2009-2011 1,80 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 2009 2010 2011 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009 2011 Środowisko rodziny zastępczej jest najbardziej zbliżone do naturalnego, niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania dzieci i młodzieży. Z tego względu podejmowane są starania, między innymi poprzez wprowadzenie w życie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, na rzecz znacznego ograniczenia roli placówek opiekuńczo-wychowawczych. Założenia ustawowe regulują bowiem możliwość umieszczenia dziecka w całodobowej placówce dopiero w sytuacji, gdy niemożliwe jest umieszczenie go w rodzinie zastępczej. Niestety w tym zakresie nadal możliwości powiatów są ograniczone zbyt małą liczbą osób pełniących rolę rodziców zastępczych. Według stanu na koniec 2011 r. w Polsce funkcjonowało 44.639 rodzin zastępczych (w tym 82% stanowiły spokrewnione rodziny zastępcze), w których wychowywało się 67.398 dzieci (71% w rodzinach spokrewnionych). Poniższa tabela przedstawia zróżnicowanie regionalne w zakresie możliwości umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej. Można odnotować, iż w najkorzystniejszym wariancie ok. 80% dzieci objętych pieczą zastępczą przebywa w rodzinach zastępczych, w najmniej korzystnej sytuacji jest to 60%. Analizując lata 2009-2011 można stwierdzić, iż w tym okresie: 52

najwięcej dzieci (w granicach pomiędzy 75 a 80%) było umieszczanych w rodzinach zastępczych w województwach: lubuskim, opolskim, wielkopolskim; najmniej dzieci (w granicach pomiędzy 60 a 65%) przebywało w rodzinach zastępczych w województwach: lubelskim, podkarpackim, podlaskim; w województwie kujawsko-pomorskim średnio 65% osób w pieczy zastępczej znajdowało miejsce Tabela 21 w rodzinach zastępczych. Procentowy obraz liczby umieszczonych dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych i w rodzinach zastępczych ODSETEK OSÓB PRZEBYWAJĄCYCH W PLACÓWKACH OPIEKUŃCZO- ODSETEK OSÓB UMIESZCZONYCH W RODZINACH ZASTĘPCZYCH WYCHOWAWCZYCH Region / Rok 2009 2010 2011 2009 2010 2011 KRAJ 31,18 30,26 29,45 68,82 69,74 70,55 dolnośląskie 33,94 34,54 32,75 66,06 65,46 67,25 kujawsko-pomorskie 33,14 34,22 34,92 66,86 65,78 65,08 lubelskie 39,22 38,22 38,97 60,78 61,78 61,03 lubuskie 21,96 18,62 20,38 78,04 81,38 79,62 łódzkie 28,08 25,23 26,02 71,92 74,77 73,98 małopolskie 31,76 33,10 33,19 68,24 66,90 66,81 mazowieckie 35,39 33,74 32,40 64,61 66,26 67,60 opolskie 22,75 18,99 25,04 77,25 81,01 74,96 podkarpackie 39,51 39,02 36,33 60,49 60,98 63,67 podlaskie 39,86 33,58 34,38 60,14 66,42 65,62 pomorskie 30,00 31,13 29,74 70,00 68,87 70,26 śląskie 28,73 28,10 28,39 71,27 71,90 71,61 świętokrzyskie 29,10 26,94 26,90 70,90 73,06 73,10 warmińsko- mazurskie 26,34 26,52 26,93 73,66 73,48 73,07 wielkopolskie 25,80 25,79 19,85 74,20 74,21 80,15 zachodniopomorskie 31,66 27,71 25,32 68,34 72,29 74,68 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009 2011 CAŁODOBOWE PLACÓWKI OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZE Liczba całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych w większości regionów na przestrzeni lat 2009-2011 nie ulegała znaczącym zmianom. Jedynie w 3 województwach można było zauważyć systematyczny wzrost liczby funkcjonujących placówek: województwie dolnośląskim, 53

województwie małopolskim, województwie śląskim. Tak samo jak liczba placówek, również liczba osób przebywających w placówkach utrzymuje się na podobnym poziomie (szczegóły poniższa tabela). 54

Tabela 22 Liczba całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych w poszczególnych regionach kraju INTERWENCYJNE SOCJALIZACYJNE WIELOFUNKCYJNE RODZINNE OGÓŁEM Region / Rok 2009 2010 2011 2009 2010 2011 2009 2010 2011 2009 2010 2011 2009 2010 2011 KRAJ 38 35 31 268 277 291 259 177 181 267 282 282 832 771 785 dolnośląskie 2 1 0 27 28 31 18 19 20 40 41 41 87 89 92 kujawsko-pomorskie 0 0 0 17 17 17 11 10 10 16 16 16 44 43 43 lubelskie 3 2 2 14 14 13 11 12 14 9 10 10 37 38 39 lubuskie 0 0 0 5 6 6 11 10 10 1 2 2 17 18 18 łódzkie 2 2 2 21 22 20 13 11 13 12 14 14 48 49 49 małopolskie 3 3 3 25 26 31 10 12 11 18 20 20 56 61 65 mazowieckie 8 5 5 26 25 27 13 15 13 42 45 45 89 90 90 opolskie 1 1 0 11 11 12 5 3 3 0 0 0 17 15 15 podkarpackie 1 1 1 22 23 23 5 4 4 7 7 7 35 35 35 podlaskie 1 1 1 2 2 4 9 9 8 5 4 4 17 16 17 pomorskie 2 3 2 19 19 20 14 14 14 29 31 31 64 67 67 śląskie 6 6 5 26 25 28 18 21 22 26 25 25 76 77 80 świętokrzyskie 5 5 7 7 12 12 7 2 2 22 21 21 41 40 42 warmińsko- mazurskie 2 1 1 14 14 13 15 12 12 7 11 11 38 38 37 wielkopolskie 2 4 2 21 22 24 17 13 15 17 17 17 57 56 58 zachodniopomorskie 0 0 0 11 11 10 12 10 10 16 18 18 39 39 38 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009 2011 55

RODZINY ZASTĘPCZE Wśród rodzin zastępczych zdecydowaną większość stanowią rodziny spokrewnione, które stanowią ok. 80% wszystkich funkcjonujących w poszczególnych województwach. Na przestrzeni lat 2009-2011 zakres ten wahał się od najkorzystniejszego stanu 75,5% w województwie wielkopolskim w 2011 roku do najmniej preferowanej sytuacji w województwie świętokrzyskim w 2009 roku, gdy rodziny zastępcze spokrewnione stanowiły aż 87,5% ogółu rodzin. Tabela 23 Procentowy rozkład typów funkcjonujących rodzin zastępczych w poszczególnych regionach kraju SPOKREWNIONE NIESPOKREWNIONE ZAWODOWE Region / Rok 2009 2010 2011 2009 2010 2011 2009 2010 2011 KRAJ 82,71 82,25 81,86 13,95 14,00 13,89 3,34 3,75 4,25 dolnośląskie 87,28 86,76 85,71 9,69 9,78 10,03 3,03 3,46 4,25 kujawsko-pomorskie 83,96 83,81 83,28 13,49 13,06 13,13 2,55 3,13 3,59 lubelskie 84,03 84,26 83,96 13,56 13,06 13,14 2,41 2,68 2,90 lubuskie 81,79 82,10 82,08 13,30 12,37 11,66 4,91 5,53 6,26 łódzkie 84,64 83,99 84,00 12,29 12,56 12,46 3,07 3,44 3,54 małopolskie 82,75 82,34 81,53 12,68 12,45 12,37 4,57 5,20 6,11 mazowieckie 84,58 84,82 84,22 12,81 12,56 12,78 2,61 2,62 3,00 opolskie 82,21 82,05 80,69 16,35 15,87 16,81 1,44 2,08 2,49 podkarpackie 82,63 80,98 79,86 16,31 17,37 17,53 1,06 1,65 2,61 podlaskie 85,08 84,98 84,63 12,34 11,96 12,21 2,58 3,06 3,16 pomorskie 77,18 76,74 76,18 16,96 16,54 15,97 5,86 6,72 7,85 śląskie 80,00 79,02 79,04 16,94 17,67 17,56 3,05 3,32 3,40 świętokrzyskie 87,53 86,59 85,09 9,31 9,69 9,35 3,16 3,72 5,56 warmińsko- 85,42 84,14 84,91 10,03 10,97 10,06 4,55 4,89 5,03 mazurskie wielkopolskie 76,74 75,99 75,51 19,62 19,86 19,73 3,64 4,16 4,76 zachodniopomorskie 83,04 82,95 83,23 13,33 12,96 12,46 3,63 4,09 4,31 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009 2011 Analizując dane z lat 2009-2011, przedstawione w powyższej tabeli, można zauważyć, iż w 9 województwach (w tym w województwie kujawsko-pomorskim) następował systematyczny spadek % udziału liczby rodzin zastępczych spokrewnionych, a w przypadku wszystkich 16 województwa systematyczny wzrost udziału liczby rodzin zawodowych, w ogólnej liczbie rodzin zastępczych. Tego rodzaju tendencja, związana z profesjonalizacją zawodu rodzica zastępczego, odpowiada przyjętym kierunkom działań na rzecz rozwoju rodzicielstwa zastępczego. Wskazany byłby dalszy, sukcesywny wzrost procentowego udziału zawodowych rodzin zastępczych w ogólnej liczbie funkcjonujących rodzin zastępczych. 56

wielkopolskie pomorskie śląskie podkarpackie opolskie lubuskie małopolskie zachodniopomorskie kujawsko - pomorskie lubelskie łódzkie mazowieckie podlaskie warmińsko-mazurskie świętokrzyskie dolnośląskie 75,51 76,18 79,04 79,86 80,69 82,08 81,53 83,23 83,28 83,96 84,00 84,22 84,63 84,91 85,09 85,71 Aby zilustrować rozkład typów rodzin zastępczych warto przyjrzeć się danym za rok 2011 przedstawionym na poniższych wykresach. Można wskazać, iż województwo kujawsko-pomorskie pod względem wielkości odsetka spokrewnionych rodzin zastępczych w ogólnej liczbie rodzin zastępczych znajduje się na 8 miejscu. Odsetek niespokrewnionych z dzieckiem rodzin zastępczych w poszczególnych regionach wahał się w granicach 10-20% (w województwie kujawsko-pomorskim wynosił 13%). Najmniej było zawodowych rodzin zastępczych, co stanowi przedmiot szczególnych starań by tę niekorzystną sytuację zmienić (w województwie kujawsko-pomorskim jedynie ponad 3,5% ogółu rodzin zastępczych stanowiły zawodowe rodziny zastępcze). Wykres 10 Procentowy udział rodzin zastępczych spokrewnionych w ogólnej liczbie rodzin zastępczych funkcjonujących w 2011 roku 90,00 85,00 80,00 75,00 70,00 odsetek spokrewnionych rodzin zastępczych w ogólnej liczbie rodzin zastępczych Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011 57

pomorskie lubuskie małopolskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie dolnośląskie kujawsko - pomorskie łódzkie śląskie podlaskie mazowieckie lubelskie podkarpackie opolskie 6,26 6,11 5,56 5,03 4,76 4,31 4,25 3,59 3,54 3,40 3,16 3,00 2,90 2,61 2,49 7,85 wielkopolskie śląskie podkarpackie opolskie pomorskie lubelskie kujawsko - pomorskie mazowieckie zachodniopomorskie łódzkie małopolskie podlaskie lubuskie warmińsko-mazurskie dolnośląskie świętokrzyskie 13,14 13,13 12,78 12,46 12,46 12,37 12,21 11,66 10,06 10,03 9,35 19,73 17,56 17,53 16,81 15,97 Wykres 11 Procentowy udział niespokrewnionych rodzin zastępczych w ogólnej liczbie rodzin zastępczych funkcjonujących w 2011 roku 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 odsetek niespokrewnionych rodzin zastępczych w ogólnej liczbie rodzin zastępczych Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011 Wykres 12 Procentowy udział zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem rodzin zastępczych w ogólnej liczbie rodzin zastępczych funkcjonujących w 2011 roku 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 odsetek zawodowych rodzin zastępczych w ogólnej liczbie rodzin zastępczych Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011 58

Rok 2009 w województwie kujawsko - pomorskim był rokiem o największej liczbie rodzin zastępczych na przestrzeni ostatnich 10 lat. W latach 2009 2011 następował spadek liczby rodzin zastępczych w naszym województwie, w roku 2011 liczba ta wynosiła o 166 rodzin mniej niż w 2009 roku. Podobny spadek odnotowano również wśród liczby dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych w województwie kujawsko pomorskim. W 2009 roku liczba dzieci umieszczanych w rodzinach zastępczych była najwyższa od 10 lat, w roku 2011 natomiast umieszczono w rodzinach zastępczych o 178 dzieci mniej w stosunku do 2009 roku. Wykres 13 Liczba rodzin zastępczych w województwie kujawsko-pomorskim w latach 2009-2011 2700 2650 2600 2550 2500 2450 2400 2668 2552 2502 2009 2010 2011 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009 2011 Wykres 14 Liczba dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych w województwie kujawskopomorskim w latach 2009-2011 3700 3600 3667 3564 3489 3500 3400 2009 2010 2011 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009 2011 Przyglądając się danym dotyczącym pieczy zastępczej w podziale na powiaty można stwierdzić występowanie zróżnicowania pod względem stopnia rozwinięcia rodzicielstwa zastępczego w poszczególnych powiatach. O słabym rozwoju rodzicielstwa zastępczego w naszym województwie świadczą dane dotyczące m.in. liczby rodzin w podziale na typy rodzin zastępczych, czy zestawienie liczby dzieci umieszczonych na terenie powiatu w całodobowych placówkach opiekuńczowychowawczych i w rodzinach zastępczych. 59

w 8 powiatach województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku nie funkcjonowała żadna zawodowa rodzina zastępcza. Sytuacja ta dotyczyła następujących powiatów: brodnickiego, miasta Grudziądz, grudziądzkiego, radziejowskiego, rypińskiego, sępoleńskiego, wąbrzeskiego, żnińskiego; w 11 powiatach województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku dominującym typem wśród rodzin zastępczych były spokrewnione rodziny zastępcze, które stanowiły blisko i ponad 90% wszystkich rodzin. Były to powiaty: brodnicki, chełmiński, miasto Grudziądz, grudziądzki, inowrocławski, nakielski, radziejowski, rypiński, świecki, wąbrzeskiego, miasto Włocławek; w 7 powiatach województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku mniej niż 50% dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej przebywało w rodzinach zastępczych. Dotyczyło to powiatów: brodnickiego, miasta Grudziądz, grudziądzkiego, rypińskiego, sępoleńskiego, miasta Toruń, miasta Włocławek. 6.4 Usługi opiekuńcze Ośrodki pomocy społecznej mogą organizować również wsparcie dla osób samotnych, które z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymagają pomocy innych osób, a są jej pozbawione. Usługi opiekuńcze obejmują m.in. 4 : zaspokajanie codziennych potrzeb życiowych: pomoc w codziennych zajęciach, tj.: robienie zakupów, sprzątanie, gotowanie z uwzględnieniem diety, załatwianie spraw urzędowych, pranie bielizny pościelowej i osobistej, opiekę higieniczno-sanitarną: mycie, kąpanie, ubieranie, dozowanie lekarstw dla osób chorych, zapobieganie powstawaniu odleżyn i odparzeń, zmiana bielizny osobistej i pościelowej, pomoc przy załatwianiu potrzeb fizjologicznych, pielęgnację zleconą przez lekarza, pomoc w podtrzymywaniu psychofizycznej kondycji osoby: podtrzymywanie indywidualnych zainteresowań, organizowanie spacerów, czytanie. Ze względu na zjawisko starzenia się społeczeństwa, w okresie 2009-2011 w każdym województwie kraju wielkość populacji osób w wieku poprodukcyjnym systematycznie wzrastała, w związku z powyższym, świadczenie usług opiekuńczych powinno stanowić kwestię priorytetową w określaniu kierunku działań instytucji pomocowych. 4 http://pomocspoleczna.ngo.pl/x/1939 60

W latach 2009-2011 usługami opiekuńczymi w miejscu zamieszkania objętych było w największej skali 2,3% osób w wieku poprodukcyjnym w województwie warmińsko-mazurskim w 2009 roku, a w najmniejszym stopniu jedynie 0,7% osób starszych - w województwie podlaskim w 2011 roku. Analizując dane za powyższe lata, można stwierdzić niepokojącą tendencję zmniejszającej się liczby osób objętych usługami opiekuńczymi, przy rosnącej corocznie populacji osób starszych. Tabela 24 Odsetek osób objętych usługami opiekuńczymi w populacji osób w wieku poprodukcyjnym Region / Rok 2009 2010 2011 KRAJ 1,45% 1,38% 1,31% dolnośląskie 1,74% 1,63% 1,53% kujawsko-pomorskie 1,45% 1,38% 1,31% lubelskie 1,37% 1,24% 1,15% lubuskie 1,33% 1,41% 1,37% łódzkie 1,54% 1,53% 1,47% małopolskie 1,14% 1,09% 1,01% mazowieckie 1,51% 1,43% 1,33% opolskie 1,13% 1,16% 1,12% podkarpackie 1,11% 1,07% 1,02% podlaskie 0,72% 0,73% 0,67% pomorskie 1,73% 1,62% 1,54% śląskie 1,17% 1,13% 1,07% świętokrzyskie 1,68% 1,53% 1,50% warmińsko- mazurskie 2,28% 2,19% 2,08% wielkopolskie 1,65% 1,56% 1,47% zachodniopomorskie 1,78% 1,72% 1,68% Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011, Dane GUS, Bank Danych Lokalnych za rok 2009-2011 W województwie kujawsko-pomorskim skala realizacji usług opiekuńczych nie jest bardzo rozwinięta. W 2011 roku usługami tego typu objętych było 1,31% osób starszych (wynik równy średniej krajowej, plasujący nasze województwo na 10 miejscu). 61

POLSKA warmińsko- mazurskie zachodniopomorskie pomorskie dolnośląskie świętokrzyskie wielkopolskie łódzkie lubuskie mazowieckie kujawsko-pomorskie lubelskie opolskie śląskie podkarpackie małopolskie podlaskie 0,67 1,31 1,68 1,54 1,53 1,50 1,47 1,47 1,37 1,33 1,31 1,15 1,12 1,07 1,02 1,01 2,08 Wykres 15 Odsetek osób objętych usługami opiekuńczymi w populacji osób w wieku poprodukcyjnym w 2011 roku 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za rok 2011, Dane GUS, Bank Danych Lokalnych za rok 2011 Aby ocenić zróżnicowanie regionalne w zakresie skali realizacji usług opiekuńczych w gminach można również posłużyć się zestawieniem danych prezentujących zależność: ile wśród 1-osobowych rodzin korzystających z pomocy społecznej objętych jest tego rodzaju świadczeniem. Tego rodzaju analiza jest uzasadniona, gdyż usługi opiekuńcze są kierowane do osób samotnych, warto więc w celu porównania sytuacji w różnych województwach ocenić ten aspekt. We wszystkich województwach w latach 2009-2011 zanotowano tendencję spadkową w zakresie liczby osób objętych usługami opiekuńczymi w grupie 1-osobowych rodzin klientów ops, w tym w 12 województwach ten spadek był systematyczny. Najwyższy wskaźnik osiągnięty w tym zakresie wynosił 21% w województwie wielkopolskim w 2009 roku, najniższy w województwie podlaskim w 2011 roku 7,85%. 62

7,85 19,01 18,09 17,29 16,77 16,61 16,61 16,19 15,92 15,00 14,40 14,40 13,94 13,38 12,16 11,43 Wykres 16 Procentowy udział osób uzyskujących świadczenie w formie usług opiekuńczych w ogólnej liczbie 1-osobowych rodzin korzystających z pomocy społecznej 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 2 009 2010 2011 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Uwzględniając dane z gmin województwa kujawsko-pomorskim za lata 2009-2011 można wskazać, iż aż w 32 gminach w powyższym okresie trzech lat nie były realizowane żadne usługi opiekuńcze: w powiecie aleksandrowskim 2 gminy: Raciążek, Waganiec; w powiecie brodnickim 2 gminy: Bobrowo, Świedziebnia; w powiecie bydgoskim 1 gmina: Dąbrowa Chełmińska; w powiecie chełmińskim 5 gmin: Kijewo Królewskie, Lisewo, Papowo Biskupie, Stolno, Unisław; w powiecie golubsko-dobrzyńskim 1 gmina: Ciechocin; w powiecie grudziądzkim 3 gminy: Gruta, Łasin, Rogóźno; w powiecie inowrocławskim 3 gminy: miasto Inowrocław 5, Dąbrowa Biskupia, Rojewo; w powiecie lipnowskim 3 gminy: Bobrowniki, Chrostkowo, Dobrzyń nad Wisłą; w powiecie mogileńskim 1 gmina: Strzelno; w powiecie nakielskim 1 gmina: Kcynia; w powiecie radziejowskim 1 gmina: Bytoń; w powiecie rypińskim 1 gmina: Brzuze; w powiecie toruńskim 4 gminy: gmina Chełmża, Łubianka, Wielka Nieszawka, Zławieś Wielka; w powiecie tucholskim 1 gmina: Gostycyn; 5 Z informacji posiadanych przez ROPS w Toruniu wynika, iż w mieście Inowrocław usługi opiekuńcze są realizowane w formie pomocy sąsiedzkiej. 63

w powiecie włocławskim 3 gminy: Choceń, Fabianki, gmina Kowal. W poszczególnych latach usługi opiekuńcze realizowało: w 2009 roku 107 ośrodków, w 2010 roku 108, a w 2011 106. Dane te potwierdzają, iż względnie na stałym poziomie ok. 74% utrzymuje się liczba ops, które obejmują tą formą wsparcia osoby tego potrzebujące. Na poniższej mapie przedstawione są ośrodki pomocy społecznej, które w ofercie pomocowej miały w analizowanym okresie usługi opiekuńcze. Mapa 5 Realizacja usług opiekuńczych w gminach województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 64

6.5 Kierowanie do domów pomocy społecznej Zgodnie z art. 54 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej: Osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych, przysługuje prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej.. Istotne jest podejście, które uwzględnia opcję umieszczenia osoby w domu pomocy społecznej jako ostateczność, w sytuacji gdy nie ma możliwości udzielenia pomocy osobie potrzebującej w miejscu jej zamieszkania. W konsekwencji skierowanie do dps wymaga oceny sytuacji rodzinnej i stanu zdrowia osoby oraz ustalenia, czy nie jest wystarczający zakres oferowanej pomocy środowiskowej, w tym zwłaszcza usług opiekuńczych. W momencie ustalenia konieczności umieszczenia w dps, decyzję o skierowaniu i ustaleniu opłaty za pobyt wydaje organ gminy właściwej dla tej osoby, a wysokość opłaty za pobyt ponoszonej przez daną osobę waha się w granicach od 0 do 70 % posiadanego dochodu. Jeżeli mieszkaniec nie jest w stanie finansować swojego pobytu w placówce, to obciążenie tymi kosztami spada kolejno na małżonka, zstępnych, wstępnych oraz gminę, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej. Zgodnie z zasadą pomocniczości zobowiązania finansowe w ostatniej kolejności spoczywają na gminie. Analizując dane dotyczące liczby osób, którym przyznano decyzją świadczenie w formie odpłatności gminy za pobyt w domu pomocy społecznej w latach 2009-2011 można stwierdzić zdecydowany wzrost tej liczby świadczeniobiorców, gdyż dotyczył on wszystkich województw, w tym w 14 województwach liczba ta wzrastała systematycznie (w granicach od 3% do 45%), a w przypadku województwa pomorskiego i zachodniopomorskiego wzrost ten nie był systematyczny. 65

90,69 84,92 79,50 74,05 69,20 66,80 64,29 62,58 56,40 52,69 50,85 50,61 49,96 42,06 39,17 36,33 Tabela 25 Liczba osób, którym przyznano decyzją świadczenie w formie odpłatności za pobyt w dps Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011 Region / Rok 2009 2010 2011 KRAJ 29 855 32 750 37 464 dolnośląskie 2 650 2782 3290 kujawsko-pomorskie 1 392 1596 1766 lubelskie 1 740 1895 2052 lubuskie 868 1086 1281 łódzkie 2 685 2910 3283 małopolskie 1 835 2058 2375 mazowieckie 2 684 3054 3479 opolskie 1 037 1173 1335 podkarpackie 1 321 1489 1753 podlaskie 684 790 834 pomorskie 1 550 1408 2045 śląskie 4 121 4247 5241 świętokrzyskie 1 834 2087 2162 warmińsko- mazurskie 1 384 1617 1870 wielkopolskie 2 292 2518 2744 zachodniopomorskie 1 778 2040 1954 Dla oceny zróżnicowania regionalnego w zakresie obciążenia gmin danych województw odpłatnością za pobyt mieszkańców w dps dokonano zestawienia liczby osób uzyskujących tego rodzaju świadczenie na 10 tysięcy mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. Wykres 17 Liczba osób uzyskujących świadczenie w formie odpłatności za pobyt w dps w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w wieku poprodukcyjnym 100,00 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 2009 2010 2011 Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03 za lata 2009-2011, Dane GUS, Bank Danych Lokalnych za lata 2009-2011 66