Projekt pn. Wyzwania zrównoważonego użytkowania terenu na realizowany w ramach: poddziałania 1.1.1 Projekty badawcze z wykorzystaniem metody foresight Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka jest współfinansowany przez Unię Europejską ze Środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego RAPORT studia sukcesu wdrożone zrównoważone systemy użytkowania terenu Gliwice, 1 marca 2012
ZESPÓŁ OPRACOWUJĄCY: Politechnika Śląska w Gliwicach Zbigniew Kamiński, Krzysztof Gasidło Tomasz Bradecki, Krzysztof Kafka, Roman Kuboś, Agnieszka Labus, Katarzyna Mazur-Belzyt, Agata Twardoch Strona 2 z 49
SPIS TREŚCI: Wstęp. Zrównoważone systemy użytkowania terenu.... 5 Uzasadnienie podjęcia tematu... 5 Struktura raportu... 5 Wybrane przykłady... 6 1 Definicja pojęć kluczowych... 7 1.1 Nowy Urbanizm (New Urbanism)... 7 1.2 Wzrost inteligentny (Smart Growth)... 10 1.3 Odrodzenie miast (Urban Renaissance)... 11 2 Metoda badań... 13 3 Wyniki badań... 17 3.1 Lipsk... 17 3.2 Randstad... 23 3.3 Region Ruhry... 28 3.4 Stuttgart... 33 3.5 Zurych... 38 4 Rekomendacje... 43 Bibliografia:... 47 Strona 3 z 49
SPIS TABEL: Tabela 1-1. Zasady Karty Nowej Urbanistyki. Region: metropolia, duże i małe miasto.... 7 Tabela 1-2. Zasady Wzrostu Inteligentnego.... 10 Tabela 1-3. Kluczowe elementy prowadzące do odrodzenia miast.... 12 Tabela 2-1. Wyznaczniki zrównoważonego systemu użytkowania terenu. Tabela zbiorcza.... 13 Tabela 3-1. Lipsk zestawienie wyznaczników zrównoważonego systemu użytkowania terenu 19 Tabela 3-2. Randstad zestawienie wyznaczników zrównoważonego systemu użytkowania terenu... 24 Tabela 3-3. Region Ruhry zestawienie wyznaczników zrównoważonego systemu użytkowania terenu... 29 Tabela 3-4. Stuttgart zestawienie wyznaczników zrównoważonego systemu użytkowania terenu... 34 Tabela 3-5. Zurych zestawienie wyznaczników zrównoważonego systemu użytkowania terenu... 39 Tabela 4-1. Zestawienie wyników... 43 SPIS RYSUNKÓW: Rysunek 3-1. Region metropolitalny Lipska... Error! Bookmark not defined. Rysunek 3-2. Randstad... 23 Rysunek 3-3. Region Ruhry, schemat... 28 Rysunek 3-4. Stuttgart, schemat... 33 Rysunek 3-5. Zurych region metropolitalny, schemat... 38 Strona 4 z 49
Wstęp. Zrównoważone systemy użytkowania terenu. Uzasadnienie podjęcia tematu Wskutek postępującej urbanizacji w granicach administracyjnych miast oraz w strefach położonych wokół dużych ośrodków mieszka 75-80% ludności Polski [za: Koncepcja Przestrzennego, str. 36]. Według prognoz zaprezentowanych w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 koncentracja ludności będzie następować w dużych ośrodkach miejskich kraju, oraz w ich obszarach funkcjonalnych, a najwyższe tempo przyrostu wystąpi na obszarach metropolitalnych. Województwo Śląskie jest tu przypadkiem specyficznym gdyż z jednej strony cechuje je rozpoznawalnie wysoki udział ludności miejskiej, z drugiej strony dotykają je silne procesy dezurbanizacyjne: zarówno w obszarach rdzeniowych jak i w strefach podmiejskich. Z tego względu jakość życia w miastach i miejskich regionach ma dla Śląska znaczenie szczególne. Kwestia wzrostu poziomu jakości życia od ponad 20 lat łączona jest z doktryną zrównoważonego rozwoju 1, która stopniowo obejmuje wszystkie sektory działalności człowieka. Koncepcja wg której: potrzeby obecnego pokolenia mogą (i powinny) być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie (ze zdania przewodniego raportu WCED) jest nadal bardzo aktualna, lecz, ze względu na duży stopień ogólności niezmiernie trudna w operacjonalizacji [por. np. Zuziak 2010]. Dla implementacji polityki zrównoważonego rozwoju w strefę planowania regionalnego potrzebujemy skoordynowanego działania opartego na wspólnych zasadach społecznych, ekonomicznych i środowiskowych, sprzyjających osiąganiu zintegrowanego ładu przestrzennego. Wyzwaniem dla sfery polityki przestrzennej jest zatem znalezienie wyznaczników zrównoważonych systemów użytkowania terenu. Szczególna waga planowania na poziomie regionalnym, będącego przedmiotem tego opracowania, wynika z rozstrzygającej roli jaką planowanie regionalne ma dla najważniejszych kwestii rozwoju zarówno w skali kraju jak i w skali lokalnej, czego wyraz znajdujemy w programach rozwoju regionalnego Unii Europejskiej oraz w politykach krajów członkowskich. Struktura raportu Raport składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono założenia wybranych koncepcji rozwoju, wraz z uzasadnieniem doboru. W rozdziale drugim - metodę badań: opracowane na podstawie wybranych koncepcji rozwoju szczegółowe kryteria oceny uznanych za przykłady dobrej praktyki, regionów. W rozdziale trzecim przedstawiono wyniki badań wdrażania zrównoważonych systemów użytkowania terenu przez wybrane regiony. W 1 Rozwój zrównoważony (ang. sustainable development) zdefiniowany został w raporcie pt. Our common future przygotowanym przez World Commission on Environment and Development przy UE w 1987 r., pod przewodnictwem pani Brundtland. Strona 5 z 49
rozdziale czwartym, który stanowi podsumowanie badań, zaprezentowano końcowe rekomendacje dla osiągnięcia zrównoważonego systemu użytkowania terenu w Województwie Śląskim. Wybrane przykłady Studia nad przykładami udanego wdrażania zrównoważonych systemów użytkowania terenu przeprowadzono na pięciu regionach metropolitalnych: trzech obszarach metropolitalnych wieloośrodkowych: Randstad (Holandia), Region Ruhry (Niemcy) i Region Zurychu (Szwajcaria), oraz dwóch regionach miejskich: Lipska (wschodnie Niemcy) i Stuttgartu (Niemcy). Obszar metropolitalny Zurychu został wybrany jako przykład dobrej praktyki zrównoważonego użytkowania terenu oraz skutecznego wdrażania polityki przestrzennej ponieważ jest jednym z najsilniejszych w Europie obszarów gospodarczych, charakteryzującym się dostatnią i nowoczesną gospodarką rynkową, niskim bezrobociem i najlepszym w Europie systemem transportowym [Za: City Regions 2011]. Ponadto wg corocznego, światowego rankingu miast pod względem jakości życia, Zurych od lat plasuje się w pierwszej trójce 2. Randstad wybrano do badań jako odnoszący sukcesy region policentryczny, o wysokiej pozycji w rankingu regionów europejskich pod względem wysokości PKB na mieszkańca, wydajności pracy oraz wskaźnika zatrudnienia 3. Region Stuttgartu wybrano jako wyjątkowy w skali europejskiej przykład wprowadzania polityki regionalnej - interesująca jest szczególnie polityka transportu publicznego, który jest podstawowym obszarem działania Związku Regionalnego Stuttgartu. Z pozycji poszukiwania przykładów dobrej praktyki na uwagę zasługuje partycypacja społeczna, która stanowi istotny element niemieckiej polityki przestrzennej, a doświadczenia Stuttgartu, zdobyte przy okazji planowanej reorganizacji dworca kolejowego, są w tej kwestii szczególnie interesujące. Region metropolitalny Lipska oraz Region Ruhry wybrano ze względu na podobne do śląskich doświadczenia związane z dotkliwą restrukturyzacją przemysłu. W Regionie metropolitalnym Lipska, z którym Śląsk dzieli także doświadczenie transformacji ustrojowej, stojący u podstaw restrukturyzacji kryzys lat 90 XX wieku stał się bodźcem do podjęcia godnych uwagi działań planistycznych na różnych szczeblach; Lipsk był pierwszym miastem wschodnich Niemiec, w którym opracowano skuteczną strategię wyjścia z kryzysu i zatrzymania depopulacji. Jednym z budzących szczególne zainteresowanie elementów strategii była próba koordynacji sposobów użytkowania terenu w obrębie metropolii. Region Ruhry, w którym proces restrukturyzacji nie został jeszcze całkowicie ukończony, jest przykładem interesującym ze względu na udane, często pionierskie, przekształcenia terenów poprzemysłowych oraz konsekwentne dążenie do zmiany wizerunku przemysłowego regionu monofunkcyjnego. 2 Według corocznego, światowego rankingu miast pod względem jakości życia, opartego na analizie 39 czynników, przeprowadzonego przez Mercer Human Resorce Consulting (www.mercer.com, luty 2011). 3 Dane za Eurostat (www.epp.eurostat.ec.europa.eu, luty 2011). Strona 6 z 49
1 Definicja pojęć kluczowych W poszukiwaniu wyznaczników zrównoważonego systemu użytkowania terenu, w niniejszym opracowaniu oparto się o trzy oryginalne, kompleksowe i powszechnie uznane koncepcje rozwojowe wynikające z założeń zrównoważonego rozwoju 4. Są to: Nowy Urbanizm (New Urbanizm, USA), Wzrost Inteligentny (Smart Growth, USA) oraz Odrodzenie Miast (Urban Renaissance, UK). 1.1 Nowy Urbanizm 5 (New Urbanism) Kongres Nowej Urbanistyki został zapoczątkowany w 1993 roku przez grupę entuzjastów - urbanistów i architektów: Petera Calthorpe, Andrésa Duany ego, Elizabeth Moule, Elizabeth Plater-Zyberk, Stefanosa Polyzoides oraz Dana Solomona. Inicjatywa miała na celu opracowanie wzorca przyjaznych mieszkańcom zespołów mieszkaniowych, będących alternatywą dla panującego w USA, od czasu II Wojny Światowej, modelu rozproszonej zabudowy podmiejskiej. Organizowane corocznie kongresy, które miały nawiązywać do europejskich zjazdów CIAM u, doprowadziły do wypracowania, w 1996 roku, Karty Nowej Urbanistyki. Podpisana na IV Kongresie w Charlstone karta precyzyjnie określa zasady planowania w skali regionu, miasta, dzielnicy, a także reguły urbanistyczne w skali odpowiadającej pojedynczym budynkom. Postulaty Kongresu Nowej Urbanistyki stały się przyczynkiem do zmiany amerykańskiej praktyki urbanistycznej, oraz do ogólnoświatowej dyskusji na temat jej reguł. Kongres Nowej Urbanistyki obecnie zrzesza tysiące architektów i urbanistów z USA i 20 innych krajów, promuje konkretne wizje oraz pomysły i strategie działań, a także dostarcza narzędzi planistycznych (np. Smartcode 6 ) pozwalających na przekształcenie chaosu przestrzennego w dzielnice przyjazne mieszkańcom. Ze względu na tematykę opracowania poniżej zaprezentowano jedynie część Karty Nowej Urbanistyki odnoszącą się do kwestii regionów. Tabela 1-1. Zasady Karty Nowej Urbanistyki. Region: metropolia, duże i małe miasto. Nr PRINCIPLES OF THE NEW URBANISM (The region: metropolis, city and town) ZASADY NOWEJ URBANISTYKI (Region: metropolia, duże i małe miasto) WYZNACZNIKI 1. Metropolitan regions are finite places with geographic boundaries derived from topography, watersheds, coastlines, farmlands, regional parks, and river basins. The metropolis is made of multiple centers that are cities, towns, and Regiony metropolitalne to obszary o granicach geograficznych wynikających z topografii, działów wodnych, linii brzegowych, obszarów rolniczych, parków regionalnych i zlewni rzek. Metropolia składa się z wielu 1a. Granice regionu wynikają z uwarunkowań topograficznych. 1b. Region składa się z wielu ośrodków. 4 W oparciu o założenia zrównoważonego rozwoju powstało wiele konceptów rozwoju przestrzennego, są one jednak zazwyczaj wtórne wobec omawianych koncepcji, lub nieprzystające do skali regionalnej, mowa tu o: Compact City, Urban Village, Transport Oriented Developement, Suistainable Urbanizm, etc. 5 Opracowano m.in. na podstawie: www.cnu.org, www.newurbanism.org. (luty 2012) 6 Por.: www.transect.org (luty 2012). Strona 7 z 49
villages, each with its own identifiable center and edges. 2. The metropolitan region is a fundamental economic unit of the contemporary world. Governmental cooperation, public policy, physical planning, and economic strategies must reflect this new reality. 3. The metropolis has a necessary and fragile relationship to its agrarian hinterland and natural landscapes. The relationship is environmental, economic, and cultural. Farmland and nature are as important to the metropolis as the garden is to the house. 4. Development patterns should not blur or eradicate the edges of the metropolis. Infill development within existing urban areas conserves environmental resources, economic investment, and social fabric, while reclaiming marginal and abandoned areas. Metropolitan regions should develop strategies to encourage such infill development over peripheral expansion. ośrodków, którymi są duże i małe miasta oraz wsie, z których każdy posiada własne czytelne centrum i wyraźne granice Region metropolitalny jest podstawową jednostką ekonomiczną współczesnego świata. Współpraca rządowa, polityka społeczna, planowanie przestrzenne i strategie ekonomiczne muszą odzwierciedlać tę nową rzeczywistość. Metropolia posiada niezbędne a zarazem delikatne powiązania ze swym zapleczem rolniczym i naturalnym krajobrazem. Powiązania te mają charakter środowiskowy, gospodarczy i kulturowy. Obszary rolnicze i środowisko przyrodnicze są tak samo ważne dla metropolii jak ogród dla domu. Struktury nowej zabudowy nie powinny zacierać ani likwidować granic metropolii. Rozwój wewnątrz istniejących obszarów zurbanizowanych chroni zasoby środowiska naturalnego, zainwestowanie gospodarcze i tkankę społeczną, jednocześnie odzyskując obszary obrzeżne i opuszczone. Regiony metropolitalne powinny wdrażać strategie zachęcające do wewnętrznego rozwoju, a nie ekspansji peryferii. 1c. Każdy ośrodek ma czytelne centrum. 1d. Każdy ośrodek ma czytelne granice. 2a. Ustrój polityczny uwzględnia szczebel regionalny. 2b. Polityka społeczna występuje na poziomie regionalnym. 2c. Planowanie przestrzenne występuje na poziomie regionalnym. 2d. Planowanie ekonomiczne występuje na poziomie regionalnym. 3a. Metropolia ma przyrodnicze powiązania z otaczającymi terenami przyrodniczymi. 3b. Metropolia ma gospodarcze powiązania z otaczającymi terenami przyrodniczymi. 3c. Metropolia ma kulturowe powiązania z otaczającymi terenami przyrodniczymi. 3d. Powiązania metropolii z otaczającymi terenami przyrodniczymi nie kolidują z interesami terenów przyrodniczych. 4a. Rozwój przestrzenny nie prowadzi do zacierania granic metropolii. 4b. Rozwój regionów przebiega głównie wewnątrz istniejących obszarów zurbanizowanych. Strona 8 z 49
5. Where appropriate, new development contiguous to urban boundaries should be organized as neighborhoods and districts, and be integrated with the existing urban pattern. Noncontiguous development should be organized as towns and villages with their own urban edges, and planned for a jobs/housing balance, not as bedroom suburbs. Nowa zabudowa na odpowiednio wybranych terenach przy granicach miast, powinna być zorganizowana w formie dzielnic zintegrowanych z istniejącą tkanką urbanistyczną. Tereny zabudowywane bez styczności z obszarami zurbanizowanymi, powinny być organizowane jako małe miasta lub osady w wyraźnych granicach, projektowane z zachowaniem równowagi funkcji zamieszkania i pracy, a nie jako podmiejskie sypialnie. 5a. Nowa zabudowa powstaje w formie dzielnic powiązanych z istniejącymi strukturami urbanistycznymi. 5b. Zabudowa na terenach bez styczności z terenami zurbanizowanymi, przyjmuje postać zespołów wielofunkcyjnych. 6. The development and redevelopment of towns and cities should respect historical patterns, precedents, and boundaries. Rozwój i przekształcanie małych i dużych miast powinno szanować ich historyczną tkankę założenia oraz granice. 6a. Przekształcenia miast przebiegają z poszanowaniem ich układów historycznych. 6b. Rozwój miast przebiega z poszanowaniem ich granic. 7. Cities and towns should bring into proximity a broad spectrum of public and private uses to support a regional economy that benefits people of all incomes. Affordable housing should be distributed throughout the region to match job opportunities and to avoid concentrations of poverty. 8. The physical organization of the region should be supported by a framework of transportation alternatives. Transit, pedestrian, and bicycle systems should maximize access and mobility throughout the region while reducing dependence upon the automobile. 9. Revenues and resources can be shared more cooperatively among the municipalities and centers within regions to avoid destructive Miasta powinny skupiać szerokie spektrum funkcji publicznych i prywatnych w celu wsparcia gospodarki regionalnej i zaspokojenia potrzeb mieszkańców o różnych dochodach. Dostępne budownictwo mieszkaniowe powinno być tak rozmieszczone w relacji do rynku pracy, aby uniknąć skupisk ubóstwa. Przestrzenna organizacja regionu powinna być wspomagana alternatywnymi rozwiązaniami transportowymi. Transport publiczny, ruch pieszy i rowerowy powinny maksymalizować dostępność i mobilność w regionie, redukując uzależnienie od samochodu. Dochody i zasoby mogą być dzielone pomiędzy gminy i ośrodki wewnątrz regionów w sposób skoordynowany tak, aby uniknąć 7a. W każdym mieście znajdują się usługi publiczne i prywatne dostępne mieszkańcom niezależnie od statusu materialnego. 7b. Mieszkania z sektora dostępnego nie są izolowane od pozostałych. 7c. Mieszkania z sektora dostępnego znajdują się w zasięgu miejsc pracy. 8a. W regionie jest szerokie spektrum środków transportu dostępnych dla mieszkańców. 8b. Transport publiczny, ruch pieszy i rowerowy pozwalają na ograniczenie ruchu samochodowego. 9a. System rozdziału podatków nie wzmaga negatywnych zjawisk przestrzennych (np. suburbanizacji). Strona 9 z 49
competition for tax base and to promote rational coordination of transportation, recreation, public services, housing, and community institutions. destruktywnej konkurencji o dochody podatkowe, a także w celu racjonalnej koordynacji transportu, rekreacji, usług, mieszkalnictwa i instytucji komunalnych. 9b. System podatkowy umożliwia koordynację transportu, rekreacji, usług, mieszkalnictwa i instytucji komunalnych pomiędzy gminami. Źródło: www.cnu.org, tłumaczenie: arch. P. Choynowski i arch. M. M. Mycielski, redakcja: arch. G. Buczek, opr. własne 1.2 Wzrost inteligentny 7 (Smart Growth) Ruch Smart Growth jest amerykańskim stowarzyszeniem organizacji z sektora publicznego, prywatnego oraz organizacji pozarządowych. Został zapoczątkowany przez Amerykańską Agencję Ochrony Środowiska (U.S. Environmental Protection Agency EPA) w 1995 roku, w reakcji na negatywny wpływ jaki rozproszona zabudowa mieszkaniowa wywiera na środowisko przyrodnicze, stosunki społeczne oraz ekonomię. Początek działalności ruchu to wyznaczenie, na podstawie obserwacji satysfakcjonujących przykładów dzielnic mieszkaniowych, 10 zasad wzrostu inteligentnego (por. Tabela 1-2). Hasłowe zasady są doprecyzowane i uszczegółowione w wielu publikacjach 8 dzięki czemu łatwa jest ich implementacja do polityki przestrzennej na różnych szczeblach. Kilkanaście lat po zainicjowaniu ruchu, bazując na porównaniu dzielnic powstających zgodnie z zasadami Smart Growth oraz konwencjonalnych amerykańskich suburbiów, zwolennicy ruchu dowodzą, że przestrzeganie zasad wzrostu inteligentnego nie tylko prowadzi do powstania przyjaznych człowiekowi, żywych założeń, ale ma także uzasadnienie ekonomiczne 9. Tabela 1-2. Zasady Wzrostu Inteligentnego. Nr SMART GROWTH PRINCIPLES ZASADY WZROSTU INTELIGENTNEGO 1. Mix land uses Mieszanie użytkowania terenów 2. Take advantage of compact building design Wykorzystanie zwartego projektowania zabudowy 7 Opracowano m.in. na podstawie: www.smartgrowth.org, www.epa.gov (luty 2012) 8 Np.: Why Smart Growth, Best Development Practices, Pedestrian- and Transit-Friendly Design oraz dwie części serii Getting to Smart Growth: 100 Policies for Implementation, a także wiele broszur tematycznych, często dostępnych także w wersji elektronicznej. 9 Por. np.: Market Acceptance of Smart Growth U.S. Environmental Protection Agency, February 2011 (http://www.epa.gov/smartgrowth/pdf/market_acceptance.pdf, luty 2012): wartość rynkowa mieszkań, w przeliczeniu na metr kwadratowy, powstających w założeniach zgodnych z zasadami Smart Growth jest co najmniej taka sama lub wyższa niż mieszkań w porównywalnych założeniach typu suburbia. Fakt ten dowodzi opłacalności stosowania zasad Smart Growth, jest także przyczyną pojawiającej się krytyki ruchu jako prowadzącego do wzrostu cen nieruchomości, jest to jednak zarzut który może być stawiany wszystkim działaniom prowadzącym do poprawy jakości środowiska mieszkaniowego. Strona 10 z 49
3. Create a range of housing opportunities and choices Tworzenie oferty mieszkaniowej o wielu możliwościach i szerokim wyborze 4. Create walkable neighborhoods Tworzenie dzielnic przyjaznych pieszym 5. Foster distinctive, attractive communities with a strong sense of place 6. Preserve open space, farmland, natural beauty, and critical environmental areas 7. Strengthen and direct development towards existing communities Promowanie wyróżniających się, atrakcyjnych środowisk o silnej tożsamości miejsca Zachowanie przestrzeni otwartych, obszarów uprawnych, naturalnego krajobrazu i wrażliwych środowiskowo Wzmacnianie i kierowanie rozwojem w stronę istniejących środowisk 8. Provide a variety of transportation choices Zapewnienie zróżnicowanych możliwości transportowych 9. Make development decisions predictable, fair, and cost effective 10. Encourage community and stakeholder collaboration in development decisions Źródło: www. smartgrowth.org, tłumaczenie Z.K., A.T. Podejmowanie przewidywalnych, sprawiedliwych i opłacalnych decyzji rozwojowych Zachęcanie mieszkańców i interesariuszy do współpracy w podejmowaniu decyzji 1.3 Odrodzenie miast (Urban Renaissance) Termin Urban Renaissance używany jest do określenia zestawu zasad opracowanych w 1999 roku przez komisję Urban Task Force, stosowanych do repopulacji i regeneracji miast w Wielkiej Brytanii. W 1998 roku, w obliczu poważnej depopulacji miast, powołana zostaje komisja Urban Task Force pod przewodnictwem sir Richarda Rogersa, która ma za zadanie identyfikację przyczyn kryzysu oraz opracowanie wizji naprawy dla terenów miejskich. W wyniku prac komisji opublikowany zostaje raport Towards an Urban Renaissance [Rogers 1999], w którym zakreślona zostaje wizja dobrze zaprojektowanych, zawartych i połączonych ze sobą multifunkcjonalnych miast, gdzie ludzie żyją, pracują oraz spędzają czas wolny w jednym miejscu w zrównoważonym miejskim środowisku, dobrze zintegrowanym z transportem publicznym oraz podatnym na zmiany [Rogers 2005, str. 2, tłumaczenie A.T.]. Większość postulatów komisji Rogersa zostaje wzięta pod uwagę w rządowym dokumencie z 2000 roku, tak zwanym Urban White Paper, p.t.: Our Towns and Cities: The Future - Delivering an Urban Renaissance, który stanowi podstawę brytyjskiej miejskiej polityki przestrzennej. Działania podjęte w ramach tej polityki prowadzą do zmiany wizerunku miast brytyjskich, które na powrót stają się dobrym miejscem do życia. W ramach implementacji polityki zainicjowana zostaje także m.in. akcja Millennium Communities budowy nowych struktur osadniczych w 7 problemowych lokalizacjach, wybranych na terenach uprzednio zainwestowanych 10. 10 Np.: Greenwich Millennium Village w Londynie, oraz Allerton Bywater Millennium Community w pobliżu Leeds. Strona 11 z 49
Tabela 1-3. Kluczowe elementy prowadzące do odrodzenia miast 11. Nr CORE INGRIEDENS TO ACHIVE AN URBAN RENAISSANCES KLUCZOWE ELEMENTY PROWADZĄCE DO ODRODZENIA MIAST 1. Compact form: concentrating growth on existing centres and recycled land, while avoiding 'sprawl' around the edges. 2. Diversity: promoting a mix of activities within neighbourhoods, while encouraging cultural innovation and community participation in decision-making. 3. Connectivity: facilitating easy movement and contact by giving priority to walking, cycling and public transport, and integrating movement patterns with land use. 4. Economic strength: generating wealth and sustaining its value through targeted use of public and private investment. 5. Ecological awareness: ensuring efficient use of energy and safeguarding air, water and earth against pollution. Zwarta forma: koncentracja wzrostu w istniejących centrach, przy jednoczesnym unikaniu rozpełzania dookoła granic. Różnorodność: różnicowanie funkcji w obrębie każdego sąsiedztwa, przy jednoczesnym wspomaganiu kulturowej innowacyjności oraz partycypacji społecznej w procesie decyzyjnym. Powiązanie: priorytet dla ruchu pieszego, rowerowego oraz transportu publicznego, integracja systemu komunikacji z decyzjami o sposobie użytkowania terenu. Silna gospodarka: tworzenie i utrzymanie dobrobytu poprzez kierunkowe planowanie publicznych i prywatnych inwestycji. Świadomość ekologiczna: zapewnienie efektywnego użycia energii oraz ochrony powietrza, wody i ziemi przez zanieczyszczeniami. 6. Good governance: combining civic pride and forward-looking leadership with a commitment to strategic planning, participation and adaptation when needed. 7. Social inclusion: seeking to bring down economic and social barriers by mixing uses and tenures, with fairer access to housing, education and health services. 8. Good design: where architecture, landscape and urban design combine to create buildings and places of great beauty that lift the spirits. Dobre zarządzanie publiczne: łączenie dumy obywatelskiej z dalekowzrocznym, oddanym planowaniu strategicznemu, partycypacji i adaptacji przywództwem. Integracja społeczna: działania zmierzające do zredukowania społecznych i ekonomicznych barier: różnicowanie funkcji oraz form własności mieszkań, zapewnienie sprawiedliwego dostępu do mieszkań, edukacji oraz służby zdrowia. Dobre projektowanie: projektowanie architektoniczne, krajobrazowe oraz urbanistyczne razem powinny prowadzić do powstania pięknych przestrzeni, ku pokrzepieniu serc. Źródło: Rogers R. G. Sir. (red.), Urban Task Force: Towards an urban renaissance, Taylor & Francis, 1999, str. 306, tłumaczenie Z.K., A.T. 11 Tak jak w przypadku Karty Nowej Urbanistyki tu także przedstawiono jedynie tę część raportu Rogersa, która dotyczy zagadnień metropolitalnych. Strona 12 z 49
2 Metoda badań Wyznaczniki zrównoważonych systemów użytkowania terenu powstały poprzez syntezę trzech przedstawionych w rozdziale 1. zestawów wytycznych. Dla większej przejrzystości opracowania wyznaczniki zostały posegregowane w sześciu grupach tematycznych, odpowiadających odrębnym sferom zagadnień związanych z planowaniem regionalnym. Tabela 2-1. Wyznaczniki zrównoważonego systemu użytkowania terenu. Tabela zbiorcza. ELEMENT SMART GROWTH NEW URBANISM URBAN RENAISSANCE 1. FUNKCJE 1.1. Łączenie funkcji Mieszanie użytkowania terenów (1) 12 1.2. Promowanie założeń interesujących o silnej tożsamości miejsca 2. STRUKTURA Promowanie wyróżniających się, atrakcyjnych środowisk o silnej tożsamości miejsca (5) Zabudowa na terenach bez styczności z terenami zurbanizowanymi, przyjmuje postać zespołów wielofunkcyjnych (5b) Różnorodność: różnicowanie funkcji w obrębie każdego sąsiedztwa, przy jednoczesnym wspomaganiu kulturowej innowacyjności ( ) (2) 2.1. Promowanie zabudowy zwartej Wykorzystanie zwartego projektowania zabudowy (2) 2.2. Zapewnienie powiązań nowej zabudowy z zabudową istniejącą Nowa zabudowa powstaje w formie dzielnic powiązanych z istniejącymi strukturami urbanistycznymi (5a) Mieszkania z sektora dostępnego nie są izolowane od pozostałych (7b) Mieszkania z sektora dostępnego znajdują się w zasięgu miejsc pracy (7c) 2.3. Koncentracja wzrostu wewnątrz istniejących obszarów zurbanizowanych Wzmacnianie i kierowanie rozwojem w stronę istniejących środowisk (7) Rozwój regionów przebiega głównie wewnątrz istniejących obszarów zurbanizowanych (4b) Zwarta forma: koncentracja wzrostu w istniejących centrach, przy jednoczesnym unikaniu rozpełzania dookoła 12 Liczby w nawiasach oznaczają numer zasady w danym systemie. Strona 13 z 49
2.4. Czytelne centra ośrodków metropolitalnych Każdy ośrodek ma czytelne centrum (1c) granic (1) 2.5. Zachowanie czytelnych granic ośrodków Rozwój przestrzenny nie prowadzi do zacierania granic metropolii (4a) Każdy ośrodek ma czytelne granice (1d) Rozwój miast przebiega z poszanowaniem ich granic (6b) 2.6. Zachowanie układów historycznych Przekształcenia miast przebiegają z poszanowaniem ich układów historycznych (6a) 2.7. Powiązania z terenami przyrodniczymi Metropolia ma przyrodnicze, gospodarcze i kulturowe powiązania z otaczającymi terenami przyrodniczymi (3a, 3b, 3c) 3. TRANSPORT 3.1. Prymat ruchu pieszego 3.2. Zróżnicowane możliwości transportowe Tworzenie dzielnic przyjaznych pieszym (4) Zapewnienie zróżnicowanych możliwości transportowych (8) W regionie jest szerokie spektrum środków transportu dostępnych dla mieszkańców (8a) Transport publiczny, ruch pieszy i rowerowy pozwalają na ograniczenie ruchu samochodowego (8b) Powiązanie: priorytet dla ruchu pieszego, rowerowego oraz transportu publicznego, integracja systemu komunikacji z decyzjami o sposobie użytkowania terenu (3) 4. WYRÓWNYWANIE SZANS 4.1. Różnorodność form mieszkaniowych (pod względem formy oraz sposobu zasiedlenia) Tworzenie oferty mieszkaniowej o wielu możliwościach i szerokim wyborze (3) Integracja społeczna: działania zmierzające do zredukowania społecznych i ekonomicznych barier: różnicowanie funkcji oraz form 4.2. Sprawiedliwy dostęp do usług W każdym mieście znajdują się usługi publiczne i prywatne dostępne mieszkańcom własności mieszkań, zapewnienie sprawiedliwego dostępu do mieszkań, edukacji oraz Strona 14 z 49
niezależnie od statusu materialnego (7a) służby zdrowia (7) 5. EKOLOGIA 5.1. Efektywne użycie zasobów Świadomość ekologiczna: zapewnienie efektywnego użycia energii oraz ochrony powietrza, wody i ziemi przez zanieczyszczeniami (5) 5.2. Ochrona terenów otwartych i cennych przyrodniczo 6. ZARZĄDZANIE 6.1. Przejrzysty i sprawiedliwy proces decyzyjny Zachowanie przestrzeni otwartych, obszarów uprawnych, naturalnego krajobrazu i wrażliwych środowiskowo (6) Podejmowanie decyzji rozwojowych w przewidywalnym procesie, sprawiedliwych i opłacalnych (9) Powiązania metropolii z otaczającymi terenami przyrodniczymi nie kolidują z interesami terenów przyrodniczych (3d) 6.2. Partycypacja społeczna Zachęcanie mieszkańców i interesariuszy do współpracy w podejmowaniu decyzji (10) Dobre zarządzanie publiczne: łączenie dumy obywatelskiej z dalekowzrocznym, oddanym planowaniu strategicznemu, partycypacji i adaptacji przywództwem (6) Różnorodność: różnicowanie funkcji w obrębie każdego sąsiedztwa, przy jednoczesnym wspomaganiu ( ) partycypacji społecznej w procesie decyzyjnym (2) 6.3. Istnieje planowanie na szczeblu regionalnym Ustrój polityczny uwzględnia szczebel regionalny (2a) Polityka społeczna występuje na poziomie regionalnym (2b) Planowanie przestrzenne występuje na poziomie regionalnym (2c) Planowanie ekonomiczne Strona 15 z 49
występuje na poziomie regionalnym (2d) 6.4. System podatkowy wspomaga zrównoważony rozwój w obrębie całych regionów metropolitalnych 6.5. Koordynacja systemu transportu, rekreacji, usług, mieszkalnictwa i instytucji komunalnych pomiędzy gminami System rozdziału podatków nie wzmaga negatywnych zjawisk przestrzennych (np. suburbanizacji) (9a) System podatkowy umożliwia koordynację transportu, rekreacji, usług, mieszkalnictwa i instytucji komunalnych pomiędzy gminami (9b) Opr. własne na podstawie Tabela 1-1, Tabela 1-2, Tabela 1-3. Strona 16 z 49
3 Wyniki badań 13 3.1 Lipsk Rysunek 3-1. Region metropolitalny Lipska, schemat DELITZSCH HALLE LEIPZIG 0 10km 20km Źródło: opracowanie własne nazwa oficjalna / nazwy spotykane w literaturze: Stadt Leipzig państwo / region (kraj związkowy w przypadku federacji): Republika Federalna Niemiec / Saksonia Lipsk jest stolicą okręgu administracyjnego Lipsk, należy do aglomeracji Lipsk-Halle. o Leipzig (pol. Lipsk) - miasto na prawach powiatu w kraju związkowym Saksonia o Bezirk Leipzig (pol. okręg Lipsk) - były okręg administracyjny o Direktionsbezirk Leipzig (pol. okręg administracyjny Lipsk) - okręg administracyjny w kraju związkowym Saksonia 13 Regiony zaprezentowano w porządku alfabetycznym. Strona 17 z 49
o Landkreis Leipzig (pol. powiat Lipsk) - powiat w kraju związkowym Saksonia liczba ludności: 1,00 mln - powierzchnia: 3 964 km² status administracyjny: miasto na prawach powiatu struktura administracyjna: Okręg administracyjny Lipsk (niem. Direktionsbezirk Leipzig) - jeden z trzech tego typów okręgów w Saksonii, składa się z miasta na prawach powiatu oraz dwóch powiatów ziemskich 80 liczba gmin: krótki opis zawierający dane nt. położenia geograficznego, klimatu, potencjału gospodarczego, potencjału kulturowego, naukowego, poziomu życia itd. Region miasta Lipska położony jest w granicach landu Saksonii, w południowo - wschodnich Niemczech. Forma organizacyjna regionu to związek samorządów lokalnych: miasta Lipsk oraz 2 okręgów, będących odpowiednikiem polskich powiatów: Lipsk i Nordsachsen. W sąsiedztwie znajdują się inne regiony miejskie t. j. Drezno, Halle i Chemnitz. Miasto należy także do aglomeracji Lipsk-Halle, która liczy ok. 996 100 mieszkańców. Lipsk to duży ośrodek przemysłowy, jedno z ważniejszych niemieckich centrów handlu (Targi Lipskie), ośrodek kultury i nauki z kilkusetletnią tradycją. Pod koniec ostatniej wojny miasto było bombardowane przez wojska alianckie. W porównaniu z innymi miastami niemieckimi, zniszczenia były niewielkie - straty poniosło głównie Stare Miasto (Altstadt), które zostało tylko częściowo odbudowane. Uratowały się jednak pozostałe dzielnice, dzięki czemu Lipsk ma dziś najlepiej zachowany zespół architektury z wieku XIX i początku XX wieku. Miasta w Niemczech Wschodnich, w tym Lipsk na początku lat 90-tych XX wieku przechodziły kryzys, który objawiał się: o upadkiem przemysłu (90% utraconych miejsc pracy w przemyśle w latach 1989-1996); o malejącą liczbą ludności (20% spadek liczby mieszkańców w latach 1989-1996); o starzeniem się społeczeństwa; o suburbanizacją i rozlewaniem się miast (50 tys. osób przeprowadziło się z miasta na jego przedmieścia w latach 1989-1996); o złym stanem technicznym budynków mieszkaniowych i wzrostem liczby pustostanów ( z 30 tys. w 1989r. do 62,5 tys. w 2000r.). Wobec kryzysu zostały podjęte na różnych szczeblach planowania: Lipsk był pierwszym miastem Wschodnich Niemiec, w którym opracowano strategię, która obejmowała zasadnicze problemy i miała wskazać kierunki działań w celu dokonania zmian w mieście. Strona 18 z 49
W 2000 roku przyjęto Plan Rozwoju Miasta (Städtentwicklungsplan Wohnungsbau und Städterneuerung STEP). Dokument ten stanowi trzon strategii rozwoju i odnowy miejskiej w Lipsku, dotyczy: obszarów starej zabudowy, osiedli bloków mieszkalnych i obrzeży miasta. Działania odnowy miejskiej w Lipsku realizowane są w ramach: o programów finansowanych przez Unię Europejską: Fundusze strukturalne tj. EFRR - Lipsk Wschodni oraz URBAN II Lipsk Zachodni; o działań rządu federalnego: Miasto Socjalne (Sociale Stadt Grunau, Lipsk Wschodni), Przebudowa miast Wschód (Stadtumbau Ost całe miasto), Ochrona zabytków budownictwa miejskiego (Städtebaulicher Denkmalschutz Lipskcentrum, Waldstrasse/Bachstrasse); o działań rządu landu Saksonia: Miejska Odnowa (Städtebauliche Erneuerung cały Lipsk); o działań na poziomie landu Saksonia: wzmocnienie i dostosowanie budownictwa miejskiego do prognozowanych zmian demograficznych, przede wszystkim w obszarze centrum i śródmieścia; o wspierania Mieszkalnictwa (Wohnungsbauförderung - cały Lipsk) o działań władz miasta Lipska: Domy miejskie - inicjatywa remontów lokatorskich, Program użytkowania własnego, Strażnicy domów - tymczasowe wykorzystanie prywatnych posiadłości jako strefy publicznej; Programami odnowy miejskiej na terenie Lipska zostało objętych ponad 900 ha, są to: o Lipsk Wschodni o Lipsk Zachodni o Osiedle Grünau o Łuk Północno-Południowy o Centrum o Obszary wokół ulicy Waldstrasse i Bachstrasse Tabela 3-1. Lipsk zestawienie wyznaczników zrównoważonego systemu użytkowania terenu 1. FUNKCJE wielofunkcjonalne zagospodarowanie terenu; przemyślana strategia budowania usług komercyjnych (kontrola jakie usługi powinny znaleźć się w danym miejscu); rewitalizacja terenów przemysłowych z przełomu wieku nowa sceneria kulturalna, nowoczesne biura, galerie i mieszkania (teren stanowił projekt Lipska na wystawę światową EXPO 2000). 1.1. Łączenie funkcji + 1.2. Promowanie interesujących założeń o silnej tożsamości miejsca + 2. STRUKTURA Strona 19 z 49
perforowana, luźna zabudowa, śródmieście posiada zwartą zabudowę, natomiast nowe osiedla oddzielane są od siebie klinami terenów zieleni; powiązania funkcjonalne - prowadzenie stałego monitoringu w celu określenia czego brakuje w danej części miasta; reurbanizacja rozwój wewnętrzny, powrót ludzi do centrum miasta, programy zachęcające mieszkańców do kupowania mieszkań w centrum miasta; ograniczanie urban sprawl; parki zlokalizowane w bliskiej odległości od historycznego centrum miasta; liczne atrakcje przyrodnicze w mieście (mini-zoo, park krajobrazowy, plaże, kąpieliska, ogród botaniczny); 2.1. Promowanie zabudowy zwartej b.d. 2.2. Zapewnienie powiązań nowej zabudowy z zabudową istniejącą + 2.3. Koncentracja wzrostu wewnątrz istniejących obszarów zurbanizowanych + 2.4. Czytelne centra ośrodków metropolitalnych b.d. 2.5. Zachowanie czytelnych granic ośrodków + 2.6. Zachowanie układów historycznych b.d. 2.7. Powiązania z terenami przyrodniczymi + 3. TRANSPORT większość ulic w ścisłym centrum Lipska zamknięto dla ruchu; centrum przyjazne do życia - bez samochodów, podziemne parkingi rozmieszczone dookoła strefy centralnej; strefy uspokojonego ruchu obejmują 200 km ulic; dobrze rozwinięty transport tramwajowy, autobusowy, kolej podmiejska i regionalna: o druga, co do wielkości, sieć torowisk (po Berlinie), o 14 linii tramwajowych i 30 linii autobusowych, o rozwinięta sieć parkingów typu Park&Ride. 3.1. Prymat ruchu pieszego + 3.2. Zróżnicowane możliwości transportowe ++ 4. WYRÓWNYWANIE SZANS przestrzenie publiczne dostosowane dla potrzeb osób niepełnosprawnych. 4.1. Różnorodność form mieszkaniowych (pod względem formy oraz sposobu zasiedlenia) 4.2. Sprawiedliwy dostęp do usług + 5. EKOLOGIA niewielka uciążliwość hałasu i zanieczyszczeń w obszarze centralnym miasta; polityka rozwoju miasta promuje powstawanie nowej zabudowy na terenach uprzednio zainwestowanych; b.d. Strona 20 z 49