Rynek pracy cudzoziemców RAPORT EASTWESTLINK 2011 Zbigniew Wafflard Warszawa, 7 listopada 2011
Zagadnienie zatrudniania cudzoziemców w polskich przedsiębiorstwach pojawia się coraz częściej wraz ze wzrostem liczby pracowników z zagranicy na terytorium RP. Zjawisko to jest zauważalne od wielu lat, a wraz z akcesem Polski do Unii Europejskiej przybrało jeszcze na sile. Kluczowe stały się ostatnie lata, obejmujące wejście Polski do strefy Schengen oraz znaczącą liberalizację przepisów w zakresie polityki migracyjnej. W raporcie agencji EastWestLink przedstawione zostały wyniki badania rynku pracy cudzoziemców przeprowadzonego przez analityków EWL na polskich pracodawcach zatrudniających obcokrajowców, jak i na zatrudnionych w Polsce cudzoziemcach. W roku 2011 pogłębieniu uległ deficyt kadrowy, wynikający z lepszej niż to miało miejsce w latach 2009/2010 koniunktury gospodarczej, jak również z otwarcia nowego chłonnego rynku pracy w Niemczech. Brak satysfakcjonującej oferty dla polskich pracowników nie wpłynął także pozytywnie na zainteresowanie ze strony polskich kandydatów, niechętnie podejmujących gorzej płatne i mniej atrakcyjne posady. Pracownicy z zagranicy, zwłaszcza z krajów Europy Wschodniej, stali się alternatywą, z której korzystać zaczyna coraz więcej pracodawców. Łatwiejsza procedura zatrudnienia, oparta o wnioski o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcom bez konieczności uzyskania zezwolenia na pracę, umożliwia dużo szybszą legalizację pracy, niż w oparciu o tradycyjne zezwolenia. W branżach charakteryzujących się wysoką sezonowością, takich jak rolnictwo i budownictwo, pozwala to pracodawcom na łatwiejsze dostosowanie się do koniunktury, bez obawy o braki kadrowe na lokalnych rynkach pracy. Biorąc pod uwagę dane prezentowane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, w roku bieżącym wzrost liczby cudzoziemców zatrudnionych na terytorium RP może osiągnąć poziom nawet 50% w stosunku do roku 2010. W pierwszej połowie 2011 Powiatowe Urzędy Pracy zarejestrowały 163 984 wnioski o zamiarze zatrudnienia cudzoziemca w porównaniu do 119 tysięcy wniosków zarejestrowanych w pierwszej połowie 2010 roku to wzrost o około 40%. Zmiany w polskim prawie, wymuszone wprowadzeniem założeń dyrektywy sankcyjnej Unii Europejskiej, kładą z kolei większy nacisk na legalne zatrudnienie cudzoziemców w polskich firmach i powinny przyczynić się do zwiększonej liczby wniosków w drugiej połowie roku. Badania przeprowadzone EastWestLink zostały przygotowane z myślą o miarodajnym odzwierciedleniu sytuacji na rynku pracy cudzoziemców w odniesieniu do kluczowych czynników świadczących o rosnącym zapotrzebowaniu na pracę świadczoną przez tę grupę pracowniczą u pracodawców. Miały również za zadanie określenie stopnia, w jakim praca w Polsce jest atrakcyjna dla pracowników z zagranicy, a także jak obie strony postrzegają ewentualne problemy związane z pracą cudzoziemców w Polsce. W badaniach wzięli udział pracodawcy zatrudniający cudzoziemców, jak również sami pracownicy z zagranicy. Badania ankietowe były przeprowadzane równolegle, w sposób całkowicie anonimowy - żadna z grup uczestniczących w badaniu nie miała dostępu do informacji udzielanych przez drugą grupę. Zatrudnienie cudzoziemców z punktu widzenia pracodawców Wyniki badania przeprowadzonego na reprezentatywnej próbie ponad 300 pracowników i 150 pracodawców stosunkowo precyzyjnie odzwierciedlają podział wśród grup pochodzenia (prezentowany w danych MPiPS). Według odpowiedzi pracodawców, aż 91% zatrudnionych przez nich pracowników stanowią obywatele 2
Ukrainy i innych państw Europy Wschodniej, wobec których obowiązuje uproszczona procedura zatrudnienia, umożliwiająca pracę na terytorium RP bez konieczności uzyskania zezwolenia na pracę przez okres 6 miesięcy w ciągu roku. Na pozostałe 9% składają się obywatele państw azjatyckich, w tym przede wszystkim Chin (3%) i Nepalu (5%). Proporcje w przypadku pracowników z Azji nie oddają w pełni sytuacji na polskim rynku zatrudnienia cudzoziemców - według danych Ministerstwa Pracy obywatele ChRL otrzymują około 3 razy więcej zezwoleń na pracę od obywateli Nepalu, przy czym w wielu przypadkach są oni rekrutowani bez udziału agencji zatrudnienia i podobnie jak obywatele Wietnamu uzyskują zezwolenia na pracę we własnym zakresie Na pytanie Co było głównym powodem zatrudnienia cudzoziemca? aż 90% pracodawców uznało braki kadrowe na rynku pracy za istotne, lub bardzo istotne. Ponad połowa (57%) uznała również oszczędności związane z zatrudnieniem obcokrajowców za czynnik istotny. Dużo mniejszą rolę w kształtowaniu popytu na pracę kadr z zagranicy mają, według pracodawców takie czynniki jak łatwiejsza procedura zatrudnienia (38% uznało ją za średnio istotną, a 23% za mało istotną), czy wysokie kwalifikacje pracownika (68% respondentów uważa je za średnio, lub mało istotne). Znaczenie czynników decydujących o zatrudnieniu cudzoziemca Wynik ten potwierdza ogólny trend na rynku pracy, objawiający się w dużym niedoborze kadr, także na stanowiskach fizycznych. W wielu branżach pracodawcy coraz częściej wyrażają niezadowolenie z niedostatecznej podaży pracy. Niedostateczna aktywność zawodowa Polaków wynikać może z kolei z niesatysfakcjonujących dla polskich pracowników warunków zatrudnienia, w efekcie czego wielu rodaków wybiera pracę za granicą, lub szuka pracy w innych branżach. Pracodawcy zapytani o argumenty przemawiające za zatrudnianiem cudzoziemców zwracali przede wszystkim uwagę na niższy koszt pracy (aż 81% ankietowanych), a także na wysoką motywację pracowników (45%). U podstaw silnej motywacji, zwłaszcza u pracowników z Azji, leżą nie tylko motywy zarobkowe, ale również wysoka kultura pracy. Dużo rzadziej respondenci brali pod uwagę większą łatwość zatrudnienia (32%), czy odpowiednie kwalifikacje pracowników (27%). Eksponowanie korzyści związanych z niższym kosztem pracy przez pracodawców jest dość zaskakującym wynikiem, coraz częściej bowiem eksperci podkreślają, że różnice w kosztach związanych z 3
zatrudnieniem Polaków i obcokrajowców maleją, większy nacisk kładzie się natomiast wypełnianie luk kadrowych na lokalnych rynkach pracy. Dla pełnego obrazu sytuacji na rynku zatrudnienia, pracodawcy zostali również poproszeni o podanie głównych, ich zdaniem, przeszkód występujących w procesie zatrudniania cudzoziemców. Zdecydowana większość wymieniła jako główny powód utrudnień problemy w komunikacji z nowymi pracownikami, wynikające z istniejącej bariery językowej (77% badanych) i komplikujących sam proces rekrutacji. Ponadto, aż połowa badanych wymieniła brak kwalifikacji u nowych pracobiorców jako czynnik problematyczny wynika stąd, że do polskich firm nadal trafia wielu pracowników, którzy nie spełniają stawianych im wymagań. Jest to często pochodna braków kadrowych na polskim rynku i nacisku na przyspieszoną rekrutację z rynków zewnętrznych. W konsekwencji do firm trafiają kandydaci bez pełnej weryfikacji, z pominięciem centrów testów i wielopoziomowej selekcji. Problem stanowić może również inny system pracy, niż stosowany w krajach z których pracownicy pochodzą. jednoczesnym dążeniu do ograniczenia zjawiska szarej strefy. Kluczowe dla powodzenia tych działań jest dalsze doprecyzowanie poszczególnych aspektów migracji, w szczególności kwestii legalizacji pracy i priorytetów w stosunku do branż, w których występuje największe zapotrzebowanie na pracę. Pewne aspekty polityki wizowej, zwłaszcza w przypadku wydawania wiz dla pracowników z krajów azjatyckich, również wymagają dopracowania. Problem bariery językowej jest typowym zjawiskiem w przypadku migracji zarobkowych, zwłaszcza w odniesieniu do pracowników z bardziej egzotycznych regionów świata. Pracodawcy starają się rozwiązywać go na różne sposoby, wliczając w to zatrudnienie tłumacza. W przypadku rekrutacji na stanowiska wyższego szczebla, bądź specjalistów typowym rozwiązaniem jest natomiast komunikacja w języku angielskim. Pracownicy z Ukrainy, najliczniejsza grupa cudzoziemców, dość dobrze radzą sobie z językiem polskim. Zwłaszcza dla mieszkańców zachodniej Ukrainy znajomość języka polskiego pozwala porozumiewać się z pracodawcami w stopniu przynajmniej komunikatywnym. Pomimo pewnego niezadowolenia pracodawców z wymiaru komplikacji prawnych i licznych formalności związanych z zatrudnieniem obcokrajowców (36% respondentów), Polska wydaje się być jednym z najbardziej liberalnych państw Unii Europejskich w kwestii polityki migracyjnej kierunek jaki polskie państwo obiera (prezentowany w takich dokumentach, jak opublikowany w tym roku raport Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji Polityka migracyjna Polski ) zakłada dalsze otwieranie się Polski na środowiska cudzoziemców, przy Pracodawcy stosunkowo pozytywnie wypowiadają się o efektywności pracy cudzoziemców. Zaledwie 14% badanych negatywnie oceniło ich wydajność w stosunku do polskich pracowników. Dominuje opinia, że pracownicy z zagranicy pracują na tym samym poziomie, co polska załoga wg 54% respondentów ich wydajność jest jednakowa. Pracodawcy nie dostrzegają również negatywnych skutków rekrutacji cudzoziemców w odniesieniu do atmosfery w zespole tylko 5% stwierdziło 4
negatywny wpływ pochodzenia pracowników na relacje z polskimi współpracownikami. Jedna trzecia ankietowanych uważa nawet, że nowi pracownicy pozytywnie wpływają na atmosferę. 55% zapytanych pracodawców nie dostrzegło różnicy w nastawieniu obecnego zespołu względem cudzoziemców. Wyniki te zdają się potwierdzać ogólną tendencję w krajach europejskich, że wyjazdy z krajów ojczystych są najcześciej spowodowane kryteriami zarobkowymi. Z kolei w przypadku państw azjatyckich, częstym zjawiskiem są migracje zarobkowe obywateli państw o najniższej stopie życiowej, takich jak Nepal (obecnie na trzecim miejscu pod względem liczby zezwoleń na pracę z państw azjatyckich, za Chinami i Wietnamem, wg danych MPiPS), czy Bangladesz. Praca w Polsce z punktu widzenia pracowników Dla pracowników najistotniejszym powodem podjęcia pracy na terytorium RP są czynniki zarobkowe, aż 66% pracowników wymieniło je w kwestionariuszach. Kolejnym istotnym powodem wymienianym przez nich są sprawy prywatne, lub rodzinne, podobnie jak brak perspektyw w miejscu zamieszkania i idące za tym problemy ze znalezieniem pracy. Na Ukrainie stopa bezrobocia wynosi wg danych MOP (Międzynarodowej Organizacji Pracy) wynosi około 9%, jej faktyczny poziom jest prawdopodobnie jeszcze wyższy, wpływając tym samym na nastroje obywateli Ukrainy 8 procent ankietowanych pracowników z zagranicy deklarowało wzrost swoich dochodów z tytułu wynagrodzenia o ponad 100% (ponad dwukrotnie), jednak najliczniejszą grupę stanowili cudzoziemcy zarabiający o około połowę więcej, niż w kraju swojego pochodzenia (29 procent). W większości przypadków (około 80%) cudzoziemcy deklarowali wzrost wynagrodzeń. Co ciekawe, aż co piąty obcokrajowiec pracujący w Polsce z ankietowanych wyraża niezadowolenie z obecnego poziomu wynagrodzenia. Duży wpływ na to mają czynniki takie jak znacznie wyższy koszt życia w Polsce, niż w kraju swojego pochodzenia, a także niekorzystny, zwłaszcza dla pracowników z Azji, kurs dolara. Osłabienie się Złotówki względem Dolara przyczyniło się do relatywnego obniżenia się ich zarobków. 5
Wyniki odnoszące się do kształtowania się relacji między polskimi a zagranicznymi pracownikami są mocno skorelowane z wynikami adekwatnych badań EWL przeprowadzonych wśród pracodawców. Dominują pozytywne opinie cudzoziemców o relacjach z polskimi współpracownikami aż 72% stanowią odpowiedzi wskazujące, że kontakty odbywają się na pozytywnej, lub neutralnej stopie. Zaledwie 7% pracowników negatywnie wypowiada się o stosunkach z polską załogą. 21% nie ma zdania na ten temat. Połączenie wyników ankiet skierowanych do pracowników i pracodawców prowadzi do pozytywnej konkluzji, że przypadki negatywnego traktowania obcokrajowców przez polskich pracowników są stosunkowo rzadkie. Wiele zależy też od pracodawców, sposobu wdrożenia nowych pracowników w skład dotychczasowego zespołu, a nawet branży, w której firma działa. Niektórzy pracodawcy decydują się na organizację wyjazdów integracyjnych, w ramach których stara załoga może się zaznajomić z nowymi pracownikami, ich zwyczajami i kulturą. Cudzoziemcy zostali również poproszeni o podanie najczęściej spotykanych problemów związanych z podjęciem pracy na terytorium RP. Największym utrudnieniem jest zdecydowanie bariera językowa ponad 2/3 respondentów wymieniło ten czynnik jako problematyczny. Ponad połowa badanych uważa również za duże utrudnienie obecną politykę migracyjną i obostrzenia w polskim prawie komplikujące i wydłużające proces zatrudnienia. 27% badanych zwraca ponadto uwagę na problem w znalezieniu pracy w wykonywanym wcześniej zawodzie na porządku dziennym są sytuację, w których cudzoziemcy są zmuszeni do przekwalifikowania na inne stanowisko. Wnioski Wyniki przeprowadzonych badań pozwoliły na wysnucie kilku wniosków. Przede wszystkim pozytywnym zaskoczeniem jest poprawa wizerunku imigrantów ze Wschodu pracujących w Polsce, którzy coraz rzadziej są postrzegani jako niebezpieczna konkurencja dla polskich pracowników. Znacznie więcej pojawia się opinii o cudzoziemcach, jako o alternatywie stanowiącej uzupełnienie braków kadrowych na polskim rynku pracy. Pracodawcy oceniają również wykonywaną przez obcokrajowców pracę na równi z wykonywaną przez polskich pracowników. Z drugiej strony część zatrudnionych w Polsce cudzoziemców nie jest w pełni zadowolona z warunków pracy i wynagrodzenia. Jest to o tyle zaskakujące, że średnie zarobki oferowane obcokrajowcom na stanowiskach fizycznych, a także na stanowiskach specjalistycznych nie odstają znacząco od średniej krajowej. Pomimo, iż większość cudzoziemców deklaruje wzrost wynagrodzeń w porównaniu do otrzymywanych w krajach swojego pochodzenia, płace w Polsce (zwłaszcza płaca minimalna) należą od jednych z niższych w ramach Unii Europejskiej. Do Polski trafia tylko tym samym tylko część obywateli 6
Ukrainy migrujących zarobkowo, wielu wybiera rynek rosyjski, lub niektóre rynki zachodnioeuropejskie. Choć wysokość wynagrodzenia działa na wielu obcokrajowców deprymująco, uproszczona procedura ubiegania się o pracę w przypadku obywateli Europy Wschodniej powoduje, że Polska pozostaje stosunkowo atrakcyjna w oczach kandydatów do pracy z Ukrainy, Białorusi, czy Mołdowy. Zarówno pracownicy, jak i pracodawcy wymieniali wśród głównych problemów związanych z pracą cudzoziemców w Polsce problemy w komunikowaniu się i barierę językową. Jest to czynnik dość trudny do wyeliminowania, należy jednak pamiętać, że wraz z rozwojem środowisk imigrantów w Polsce i z ich stopniową asymilacją problem może ulegać zmniejszeniu. W przypadku pracowników wykwalifikowanych problem ten rzadziej występuje, w ofertach pracy często pojawia się bowiem wymóg znajomości języka polskiego, lub angielskiego. Źródło: PUP, MPiPS, East West Link Założona w 2004 roku Agencja East West Link świadczy usługi w zakresie rekrutacji i kompleksowej obsługi zatrudnienia pracowników z Europy Wschodniej i Azji. Dostarcza rozwiązania kadrowe dla większości sektorów gospodarki, obejmujące formalności związane z obsługą pracowników i legalizacją pobytu (pozwolenia na pracę, karty pobytu). Więcej informacji o firmie i ofercie EastWestLink można znaleźć na stronie internetowej www.ewl.com.pl 7