Spis treści Spis treści Jak się posługiwać podręcznikiem CZAS?... 4 1. Co to jest historia i po co jest ona potrzebna?... 6 2. Źródła historyczne świadkami przeszłości... 8 3. Jak się orientować w historii?... 10 I Prahistoria świata... 12 1. Rozwój człowieka... 14 2. Myśliwi i zbieracze... 16 3. Sztuka i wiara... 18 4. Neolit okres wielkich przemian... 20 5. Wynalazki z epoki neolitu ułatwiają ludziom życie... 22 6. Epoki metalów... 24 Rozdział w skrócie... 26 Historia żywa. Rysunki naskalne... 27 III Cywilizacja Egiptu... 56 1. Egipt dar Nilu... 58 2. Faraon bóstwo wśród ludzi... 60 3. Społeczeństwo i państwo... 62 4. Życie codzienne w starożytnym Egipcie... 64 5. Wierzenia Egipcjan... 66 6. Grobowce faraonów... 68 7. Pismo i pisarze... 70 8. Nauka i sztuka... 72 Rozdział w skrócie... 74 Historia żywa. Święte znaki hieroglify... 75 Historia z bliska. Grobowiec faraona Tutanchamona... 76 Już wiesz?... 78 VI Świat grecki...124 1. Narodziny greckiego świata... 126 2. Kraj miast-państw...128 3. Kolonizacja grecka...130 4. Bogowie i herosi Olimpu...132 5. Igrzyska olimpijskie...134 6. Wojny grecko-perskie...136 7. Ateny ośrodek rzemiosł i handlu...168 8. Sparta polis wojowników...140 Rozdział w skrócie...142 Historia żywa. Gry starożytnych Greków...143 Historia z bliska. Troja: legendy i rzeczywistość...144 Już wiesz?...146 VIII Od miasta do imperium...170 1. Narodziny wielkiego miasta...172 2. Epoka królów...174 3. Republika Rzymska...176 4. Społeczeństwo rzymskie...178 5. Rzym centrum nauk i praw...180 6. Chleba i widowisk!...182 7. W wirze krwawych walk...184 8. Zmierzch i upadek republiki...186 Rozdział w skrócie...188 Historia żywa. Jak ubierali się Rzymianie?...189 Historia z bliska. Termy rzymskie...190 Już wiesz?...192 Historia z bliska. Neandertalczycy... 28 Już wiesz?... 30 II Prahistoria Litwy... 32 1. Pierwsi mieszkańcy Litwy... 34 2. Indoeuropejczycy przybywają do Europy... 36 3. Bałtowie przodkowie Litwinów... 38 4. Od kamiennej motyki do żelaznego lemiesza... 40 5. Kraina grodzisk... 42 6. Wierzenia starożytnych Bałtów... 44 7. Domy i rzemiosła... 46 8. Stroje i ozdoby przodków Litwinów... 48 Rozdział w skrócie... 50 Historia żywa. Wynalazek z epoki neolitu krosna tkackie.. 51 IV Kolebka cywilizacji... 80 1. Kraina między Tygrysem a Eufratem... 82 2. Bogata spuścizna Sumerów... 84 3. Bogowie i ludzie Sumeru... 86 4. Brama bogów starożytny Babilon... 88 5. Naród biblijny Żydzi... 90 6. Rozkwit i upadek Izraela... 92 7. Życie codzienne Żydów... 94 Rozdział w skrócie... 96 Historia żywa. Tabliczki z pismem klinowym... 97 Historia z bliska. Zaginione skarby Mezopotamii... 98 Już wiesz?...100 V Starożytne Indie i Chiny...102 VII Starożytna Grecja: od rozkwitu do Aleksandra Macedońskiego...148 1. Grecja ojczyzna demokracji...150 2. Rodzina i życie codzienne Greków...152 3. Teatr grecki...154 4. Ciekawość wiedzie do poznania: nauka w starożytnej Grecji...156 5. Sztuka grecka...158 6. Aleksander Macedoński zdobywca świata...160 7. Aleksandria centrum hellenistycznego świata...162 Rozdział w skrócie...164 Historia żywa. Zegar wodny klepsydra...165 Historia z bliska. Cuda starożytnego świata...166 Już wiesz?...168 IX Cesarstwo Rzymskie...194 1. Nowy władca nowy ustrój...196 2. Jak żyli Rzymianie?...198 3. Sztuka i religia...200 4. Rzym stolicą świata...202 5. Rolnictwo, rzemiosła, handel...204 6. Narodziny chrześcijaństwa...206 7. Zmierzch imperium...208 8. Zburzenie Rzymu przez barbarzyńców...210 Rozdział w skrócie...212 Historia żywa. Mozaika zwierciadłem życia Rzymian...213 Historia z bliska. Pompeje odkopane miasto...214 Już wiesz?...216 Historia z bliska. Złoto Bałtyku... 52 Już wiesz?... 54 1. Starożytne Indie...104 2. Różnorodność religii i kultur...106 3. Tajemnicza cywilizacja Żółtej Rzeki...108 Indeks pojęć...218 Wstęga czasowa...219 4. Kultura i wielkie wynalazki Chińczyków...110 Rozdział w skrócie...112 Historia żywa. Chiński obraz...113 Historia z bliska. Grobowiec pierwszego cesarza Chin...114 Już wiesz?...116 Indeks pojęć...118 Wstęga czasowa...119
2. Faraon bóstwo wśród ludzi 1 2 Kobieta faraon Egipcjanie sądzili, że faraonem może być tylko mężczyzna. Kiedyś zdarzyła się jednak rzecz niesłychana: na tron wstąpiła kobieta Hatszepsut. Z początku rządziła w imieniu pasierba, który był zbyt młody, by zostać faraonem. Ale kiedy dorósł, Hatszepsut nie przekazała mu rządów i sama ogłosiła się faraonem. Panowała w Egipcie 20 lat. Był to okres pokoju, wzniesiono wtedy wiele budowli, podjęto ważne wyprawy handlowe. Po śmierci Hatszepsut nowy faraon kazał zburzyć wiele budowli macochy, z innych zaś wymazać jej imię. 4 Pochwała faraona Hatszepsut 1 Dynastia władcy z jednego rodu dziedziczący tron jeden po drugim. Faraon władca Egiptu. Słowo, oznaczające duży dom lub pałac, określa tego, który mieszka w pałacu i sprawuje władzę. Nom jednostka administracyjna w starożytnym Egipcie. Nomarcha zarządzający nomem. 3 4 2 Nakrycia głowy faraonów: 1 korona Górnego Egiptu; 2 korona Dolnego Egiptu; 3 korona obu państw; 4 hełm. 1 Podwładny składa hołd faraonowi. Wiecznie będę świecić przed waszymi obliczami, bo taka była wola ojca. Czego nie mogli uczynić moi przodkowie, uczynię ja. W przyszłości mówić będą: Jaka ona była wspaniała!. Mówię wam to, co mi było nakazane, co słyszałam od mego ojca Amona. To on mi kazał zasadzić w sadzie po obu stronach świątyni drzewa z ziemi Boga. Napis na ścianie świątyni Hatszepsut. Ok. 1500 r. p.n.e. 8 Egipt jednoczy się 3 Złoty sarkofag faraona Tutanchamona (1339 r. p.n.e.) ozdobiony symbolami władzy królewskiej. Trzymane w rękach zakrzywiona laska i trójrzemienny bicz oznaczały, że faraon jest pasterzem i obrońcą ludu. Tutanchamon ma przyprawioną sztuczną brodę, na głowie królewskie nakrycie, które zdobi atakująca i plująca ogniem kobra opiekunka Dolnego Egiptu. Tuż obok głowa opiekuna Górnego Egiptu sępa. Z rozwojem w dolinie Nilu rolnictwa ludzie zaczęli się skupiać w liczniejsze, lepiej zorganizowane wspólnoty nomy. Składały się one z kilku osiedli, na czele każdego stał najbardziej wpływowy członek wspólnoty nomarcha. Nomy walczyły między sobą, zwycięzcy zagarniali ziemie zwyciężonych poszerzając swoje posiadłości. Mniej więcej w IV tysiącleciu p.n.e. wsie i osiedla wzdłuż Nilu należały już do dwóch państw: Dolnego Egiptu w delcie Nilu i Górnego Egiptu w dolinie rzeki (patrz 3, s. 57). Około 3000 r. p.n.e. legendarny władca Górnego Egiptu Menes zjednoczył kraj. Na granicy byłych państw zbudował nową stolicę Memfis (patrz 3, s. 57). Od tamtego czasu władcy Egiptu, zwani faraonami, nosili podwójną koronę symbolizującą panowanie w obu królestwach. Menes stał się założycielem pierwszej z 30 dynastii faraonów, które rządziły Egiptem prawie trzy tysiące lat. Historycy rozróżniają trzy długie okresy rozkwitu: Stare, Środkowe i Nowe Królestwo (patrz wstęga czasowa, s. 57), przerywane krótkimi okresami upadku i rozruchów. Faraon syn boga słońca Ra W przekonaniu Egipcjan, faraon był synem wszechmocnego stwórcy wszechrzeczy, boga słońca Ra, pośrednikiem między światem ludzi i bogów. Faraon był z tego powodu ubóstwiany przez ludzi. Władca Egiptu cieszył się nieograniczoną władzą, pełnił obowiązki głównego kapłana, decydował w sprawach wojny i pokoju, od jego woli zależały całkowicie losy poddanych. Faraon dbał, by w królestwie panował dobrobyt, ludzie zaś święcie wierzyli, że władca ma wpływ na coroczne wylewy Nilu. Podwładni okazywali faraonowi, właścicielowi całej ziemi egipskiej, cześć należną bogu: nikt nie ośmielił się stanąć przy nim wyprostowany, każdy padał na kolana i całował ziemię lub stopy faraona. 6 Ramzes II był jednym z najpotężniejszych faraonów i panował aż 66 lat. Na jego rozkaz wzniesiono wiele budowli. Największą jest wykuta w skale 3000 lat temu świątynia Abu Simbel (patrz 3, s. 57). Przy wejściu stały dwie statuy faraona Ramzesa II, każda wysokości 20 m i o wadze około 1200 ton. W 1954 r. rząd Egiptu postanowił zbudować Tamę Asuańską, która ujarzmiłaby wylewy Nilu i dostarczałaby prądu. Okazało się jednak, że przegrodzona rzeka zaleje świątynię Abu Simbel. Ta wiadomość zmobilizowała społeczność światową do opracowania programu ratowania świątyni, w co zaangażowało się aż 50 krajów. W latach 1964-1968 świątynię rozebrano i pocięto na 807 bloków, po 20 ton każdy. 65 m wyżej, w sztucznej jaskini, bloki ponownie zmontowano na wzmocnionych betonowych fundamentach. Ratowanie świątyni kosztowało około 40 mln USD. 5 Faraon Hatszepsut. Sztuczna broda była symbolem władzy królewskiej. Część dekoracji świątyni. XV w. p.n.e.? 1. Zbadaj pokrywę sarkofagu Tutanchamona 3. Znajdź symbole władzy i wytłumacz ich znaczenie. W kilku zdaniach przekaż swoje wrażenia. 2. Wyjaśnij, dlaczego faraon Hatszepsut została przedstawiona z brodą 5. Na usprawiedliwienie jakiego swego czynu faraon kazała wyryć na ścianie świątyni ten napis 4. 3. Podyskutujcie, dlaczego następca Hatszepsut kazał zniszczyć dokonania macochy. 4. Zastanów się, dlaczego program ratowania świątyni Abu Simbel wzbudził szeroki odzew na całym świecie 6. 5. Podzielcie się rolami i odegrajcie scenkę U faraona 1. Przygotujcie mowę faraona i podwładnego. 60 61
Już wiesz? A Jakiej literze na wstędze czasowej odpowiada: 1. Budowa świątyni Abu Simbel. 2. Egipt podbija Aleksander Macedoński. 3. Faraon Echnaton nakazuje kult jednego boga słońca i wszechświata Atona. 4. Egipcjanie tworzą pismo. 5. Budowa Wielkiej Piramidy w Gizie. 6. Władca Górnego Egiptu Menes jednoczy kraj. 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 r. p.n.e. C E F A B D 0 E Rozpoznaj i wytłumacz, co jest przedstawione na rysunkach: C A B D B Wytłumacz pojęcia: hieroglify mastaba kanon delta satyra centralizacja politeizm papirus oaza sarkofag nom mumia monoteizm przywilej piktogram dynastia C Odpowiedz na pytania: 1. Co skłoniło Egipcjan do zbudowania państwa? 2. Dlaczego faraonów otaczano wielką czcią? 3. Jaki zawód cieszył się szczególnym poszanowaniem u Egipcjan? 4. Jak Egipcjanie stworzyli pismo? 5. Dlaczego ciała zmarłych balsamowano? 6. Dlaczego faraonów zaczęto grzebać w wykutych w skale grobowcach? 7. Jakie było położenie kobiety w społeczeństwie egipskim? 8. Jakie było przeznaczenie sztuki egipskiej? A C D B D Zbadaj ilustrację: 1. Jak nazywamy taką bogato zdobioną trumnę? 2. Który faraon jest przedstawiony na ilustracji? 3. Ile stuleci liczy sobie to dzieło sztuki? 4. Jakie nakrycie głowy ma faraon? 5. Jakie jest znaczenie oznaczonych literami symboli władzy faraona zakrzywionej laski, bicza, kobry, sępa? F Jaka litera na mapie odpowiada tym obiektom: E 1. Delta Nilu. 2. Dolina Królów. 3. Dolny Egipt. 4. Memfis. 5. Teby. 6. Achetaton. 7. Górny Egipt. 8. Abu Simbel. 9. Asuan. F G G Zbadaj tekst źródłowy: Rachunek sumienia Nie zabierałem biedakom podstępnie ich mienia. Nie czyniłem tego, co niemiłe bogom. Nikogo nie zabiłem. Nie zabierałem placków przeznaczonych dla duchów. Nie występowałem przeciwko swojej rodzinie i rodowi. Nie cudzołożyłem. Nie sprowadziłem nieszczęścia na innych mężczyzn i kobiety. H Księga Zmarłych. Ok. 1300 r. p.n.e. 17 1. Wyjaśnij, jaki jest cel tego urywka z Księgi Zmarłych. 2. Porównaj Dekalog i grzechy wymienione w tekście źródłowym. 78 78 79 79
Rozdział w skrócie Król Narodziny wielkiego miasta Na Półwyspie Apenińskim miejscowe plemiona latyńskie założyły osadę, z której wyrosło miasto Rzym. Do założenia osady zachęcało dogodne położenie geograficzne, żyzne równiny i zasolone mokradła. Powstałe później wiodące przez Rzym szlaki handlowe sprzyjały rozwojowi miasta. Epoka królów W epoce królów w Rzymie ukształtowały się dwie podstawowe warstwy mieszkańców. Wolni mieszkańcy Rzymu, pochodzący z rodowitych i zamożnych rodzin, zwani byli patrycjuszami. Z przybyszów i wyzwoleńców ukształtowała się druga warstwa wolnych mieszkańców plebejusze. Republika Rzymska W VI w. p.n.e. w Rzymie proklamowano republikę państwo rządzone przez wybranych przez obywateli przedstawicieli. Najwyższa władza należała do dwóch konsulów, senatu i zgromadzenia ludowego. Społeczeństwo rzymskie Społeczeństwo rzymskie składało się z kilku grup mieszkańców: obywateli, nieobywateli i niewolników. Jedną z głównych wartości w społeczeństwie rzymskim była rodzina. Członkowie rodziny podlegali woli ojca; kobiety zajmowały się domem i wychowaniem dzieci. Podstawą gospodarki państwa rzymskiego była praca niewolników, którym nie przysługiwały jednak żadne prawa. Rzym centrum nauk i praw Z wielu rzymskich osiągnięć naukowych korzystamy do dziś. Niemało wiedzy naukowej Rzymianie przejęli od innych narodów, zwłaszcza Greków. Przejmując osiągnięcia naukowe, Rzymianie w wielu dziedzinach prześcignęli swoich poprzedników. Oryginalna kultura rzymska wniosła ważki wkład do historii rozwoju świata. Chleba i widowisk! Władcy Rzymu, chcąc dogodzić ludowi i utrzymać władzę, organizowali różne widowiska i igrzyska. Szczególnie popularne były wyścigi rydwanów, teatr, walki gladiatorów. Walki gladiatorów pochłonęły wiele ofiar, wybito mnóstwo zwierząt. Powstanie wszczęte przez gladiatora Spartakusa zostało stłumione. W wirze krwawych walk Wojny z sąsiadami, stałe ćwiczenia, dyscyplina i porządek w wojsku rzymskim uczyniły je najpotężniejszym w antycznym świecie. W wojnach punickich Rzymianom udało się pokonać jeden z najsilniejszych naówczas centrów wojskowych i handlowych Kartaginę. Zmierzch i upadek republiki Podboje jeszcze bardziej wzbogaciły patrycjuszy, położenie zaś plebejuszy nadal się pogarszało. Próby reform nie uratowały słabnącego państwa. Zamieszki, wojny domowe i walka o władzę doprowadziły do ostatecznego upadku republiki. Wszyscy Rzymianie ubierali się podobnie. Przeważały długie, białe, luźne, nie krępujące ruchów stroje. Większość mieszkańców nosił długie koszule lniane lub wełniane, zwane tunikami. Z początku tunika składała się z dwóch części zapinanych na ramionach i po bokach, później domyślano się je zszywać dodając rękawy. Dla biedoty tunika była okryciem wierzchnim, dla bogatych zastępowała bieliznę. Innym nie mniej popularnym strojem była toga. W czasach antycznych nosili ją wszyscy: kobiety, mężczyźni i dzieci. Z czasem stała się ona szatą tylko mężczyzn i chłopców oraz urzędników państwowych. Wyżsi urzędnicy wkładali białe togi z purpurową obwódką, cesarze całe purpurowe. Kobiety nosiły nieco inne wierzchnie okrycie stolę. Jeżeli chcecie wyglądać jak antyczni Rzymianie i Rzymianki, uszyjcie tunikę, stolę lub togę. Uszyte stroje można ufarbować w różne kolory i urządzić w szkole przegląd mody rzymskiej. Środki: materiał, nożyce; linijka lub inna długa miarka; igła; nici (białe i purpurowe); purpurowa farba. Szyjemy tunikę 1. Krój. Wyciąć dwa jednakowe kawałki materiału. Na tunikę dla dziewczynek potrzebny jest materiał szerokości 80 cm, chłopców 70 cm. Długość zależy od wzrostu. Tunika dziewczęca sięga kostek, chłopięca do pół łydki. 2. Szycie. Kawałki materiału nałożyć jeden na drugi i zszyć na ramionach i po bokach. Jeżeli w szkole lub w domu jest maszyna do szycia, poproście o pomoc nauczyciela lub rodziców będzie prędzej. Jak ubierali się Rzymianie? Szyjemy stolę 1. Krój. Na stolę potrzebne są dwa kawałki materiału (najlepiej cienkiego i miękkiego). Kawałki powinny mieć 1,50 m szerokości i długość od szyi do ziemi. Jeżeli dolny brzeg tkaniny pomalujecie lub wyszyjecie na purpurowo, będzie to stola żony senatora. 2. Szycie. Nałożyć kawałki materiału jeden na drugi i zszyć. Przy ramionach zmarszczyć, jak na rysunku....i wreszcie toga strój bogatych H i s t o r i a ż y w a Na togę trzeba dużo materiału, a później też umiejętności noszenia. Wyciąć kawałek materiału długości 4,60 m i szerokości 1,60 m. Jeden brzeg materiału obciąć łukowo i pofarbować na purpurowo. Będzie z tego toga senatorska. Togę całą purpurową nosił cesarz. 188 189
IX Cesarstwo Rzymskie 2 Popiersie Trajana. Za cesarza Trajana terytorium Cesarstwa Rzymskiego było największe w dziejach państwa. Pierwsza połowa II w. W I w. p.n.e., po upadku Republiki Rzymskiej, państwo jak gdyby odżyło. Rozpoczął się nowy okres jego istnienia złoty wiek, który niestety zakończył się krwawo. Wielka i chlubna, ale jednocześnie też okrutna historia państwa rzymskiego do dziś kryje wiele tajemnic nie dających spokoju badaczom zawodowym i amatorom. Stulecia potęgi i upadku Po upływie prawie tysiąca lat od założenia miasta państwo osiągnęło niebywałą potęgę i stało się cesarstwem. Rzymianie podbili wiele ludów i panowali na ogromnym terytorium. Morze Śródziemne, na którego wybrzeżu mieszkali, otoczone było ze wszystkich stron przez państwo rzymskie. Mare nostrum (pol. nasze morze) było drugą nazwą tego morza. Z biegiem lat Rzym coraz bardziej obrastał w bogactwa, rósł i piękniał. Bogactwo i przepych nie mogły nie nęcić sąsiednich plemion, uważanych przez Rzymian za niewartych uwagi barbarzyńców. Ci zaś coraz częściej i silniej szarpali granice imperium. W końcu wyszło na jaw, że potężnego mocarstwa nie ma komu bronić! Grabiąc bezlitośnie obce ziemie Rzymianie zatracili główne swe wartości: wolnego obywatela, patriotę i żołnierza, który zawsze i wszędzie gotów był stanąć w obronie ojczyzny. Przyzwyczajeni do pracy niewolników i przesyceni wszystkim, Rzymianie stali się leniwi. Interesowały ich tylko rozrywki. Pielęgnowane przez stulecia wartości, doświadczenie w rządzeniu państwem utraciły sens. Ongiś niezwyciężony Rzym stał się łatwym łupem dla najeźdźców. W 476 r. zachodnia część Cesarstwa Rzymskiego padła, a w jej miejscu powstało mnóstwo państw barbarzyńskich. 1 Ruiny Koloseum. Koloseum było arcydziełem architektury, największą i główną areną rozrywek dla Rzymian. Druga połowa I w. 194 195 3 Cesarstwo Rzymskie w I-II w. zachwiany ład wewnętrzny wysokie podatki słabnąca władza centralna zaniedbane rolnictwo najazdy barbarzyńców 4 Przyczyny upadku Cesarstwa Rzymskiego.
H i s t o r i a z b l i s k a Pompeje odkopane miasto 10 Metoda Giuseppe Fiorellego. 1 2 3 4 5 Popiół pokrywa ciało ofiary. A 6 Zdjęcie z filmu Ostatni dzień Pompei. 1960 r. B Pliniusz Młodszy o wybuchu Wezuwiusza Słychać było zawodzenie kobiet, płacz dzieci i krzyki mężczyzn. Jedni wykrzykiwali imiona rodziców, inni przywoływali dzieci czy małżonków, których poznali po głosie. Byli tu ci, którzy opłakali już swój los, swoich ukochanych. Niektórzy, bojąc się śmierci, wzywali ją, by przyszła jak szybciej, wielu wygrażało bogom pięściami, inni wołali, że bogów w ogóle już nie zostało i że nadeszła ostatnia noc tego świata... Jedno z najpiękniejszych miast Cesarstwa Rzymskiego Pompeje żyło zwykłym, spokojnym życiem (1). Nagle 24 sierpnia 79 r. nastąpił wybuch stojącego nie opodal miasta wulkanu Wezuwiusza, zatrzęsła się ziemia (2). Wydostający się z krateru popiół zasłonił niebo. Ludzi ogarnęła panika. Śmierć dosięgła wielu w walących się domach, wszędzie, gdzie szukali schronienia. Zginęło około 2 tys. mieszkańców. Ci, co doznali nieopisanej zgrozy, lecz przeżyli, mówili tuż po tragedii, że nadchodzi koniec świata. Po kilku dniach Pompeje i sąsiednie miasta przysypane były grubą warstwą popiołu, kamieni i lawy i zapomniane na prawie dwa tysiące lat (5).? 1. Zastanów się, dlaczego w czasie wybuchu Wezuwiusza zginęło w Pompejach tak dużo ludzi. 2. Ustal, jakiej grubości warstwa pokryła Pompeje 8. 3. Przenieś się w myśli do Pompei 24 sierpnia 79 r. i spróbuj sobie wyobrazić ostatni dzień miasta B. 7 Karł Briułłow, Ostatni dzień Pompei. XIX-wieczny obraz. 9 Odkopane miasto Pompeje. Na horyzoncie wulkan Wezuwiusz. C Odrodzenie Pompei W XVIII w. podczas zakładania wodociągu dokonano nieoczekiwanego odkrycia natrafiono na Pompeje. Ponad sto lat odnalezione miasto było nie tylko obiektem badań naukowych, ale i źródłem łupów dla złodziejów. Systematyczne badania Pompei rozpoczęto dopiero w 1860 r. pod kierownictwem archeologa Giuseppe Fiorellego. Ten uczony opracował metodę odlewów gipsowych (3, 10, 12), zabiegał o odbudowę zburzonych domów i odzyskanie przynajmniej części rozkradzionych dóbr. Na początku XX w. prace stały się jeszcze intensywniejsze: domy zaczęto odbudowywać od fundamentów aż po dach. Obecnie coraz więcej budynków miejskich odtwarzanych jest metodą rekonstrukcji komputerowej (11). Wartości archeologiczne próbuje się zachować przed kwaśnymi deszczami i coraz liczniejszymi turystami. Dotychczas odkopano i zbadano cztery piąte Pompei. Przed odnalezieniem Pompei i sąsiednich miast uczeni prawie nic nie wiedzieli o życiu prostych ludzi w niedużych miastach starożytnego Rzymu. W czasie katastrofalnego wybuchu Wezuwiusza lawa i popiół zakonserwowały i pozwoliły zachować wiele pomników archeologicznych (4). Dlatego obecnie Pompeje stały się ważnym źródłem poznania życia codziennego antycznych Rzymian.? 4. Dlaczego prawie 2 tys. lat niemal nic nie wiedziano o Pompei? 5. Jak badający odkopane miasto historycy i archeolodzy stosują nowoczesne technologie? 6. Przyjrzyj się 11 i ustal przeznaczenie odtworzonego komputerowo budynku. Popiół powoli twardnieje i tworzy mocna powłokę. Z czasem szczątki ulęgają niemal całkowitemu rozkładowi pozostaje pusta przestrzeń w kształcie ciała. Kiedy podczas wykopalisk natykano się na powłokę z popiołu w kształcie ciała, wiercono w niej otwór i wlewano płynny gips. Obecnie materiał ten zastąpiono specjalnym przeświecającym się płynem, przez który po stwardnieniu widoczne są zachowane części ciała. Kiedy gips lub inny stosowany materiał stwardnieje, powłoka z popiołu jest obtłukiwana i wychodzi odlew. Przy pomocy tej metody uczonym udało się odtworzyć ponad 2000 ciał. 8 Rozrzut mas wyrzuconych Pliniusz Młodszy, Listy. 79 r. 34 z krateru Wezuwiusza. 11 Komputerowa rekonstrukcja ulic i budynków w Pompei. 12 Odlewy gipsowe ofiar. 214 215