Geriatrii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy 2

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2012;9(1):27-36 artykuł oryginalny original article Potrzeby osób starszych na przykładzie zastosowania kwestionariusza Care Dependency Scale (CDS) u pacjentów z zaburzeniami psychicznymi Needs of the elderly with mental disorders on the basis of Care Dependency Scale (CDS) Marta Muszalik 1, Anna Wojciechowska 2 Halina Zielińska-Więczkowska 3, Kornelia Kędziora-Kornatowska 4 1 Geriatrii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy 2 Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Dziekanka w Gnieźnie 3 Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy 4 Katedra i Klinika Geriatrii CM Słowa kluczowe: potrzeby ludzkie, zaburzenia psychiczne, ludzie starsi Key words: human needs, psychical disorders, elderly Streszczenie Wstęp. Potrzeby są jednym z czynników dynamizujących ludzkie działanie. Odgrywają istotną rolę w życiu jednostki żyjącej i działającej w danym środowisku i grupie społecznej. Zaspokojenie podstawowych potrzeb oraz wspieranie niezależności i samodzielności starszego człowieka warunkuje prawidłowe jego funkcjonowanie i poprawia jakość życia. Istotą nowoczesnej podstawowej oraz psychiatrycznej opieki medycznej powinno być świadczenie usług adekwatnie do potrzeb pacjentów. Celem badań była ocena jakościowa potrzeb i wydolności funkcjonalnej osób starszych z zaburzeniami psychicznymi. Materiał i metody. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego z zastosowaniem techniki ankiety. Narzędziami badawczymi były: kwestionariusz pomiaru zależności od opieki skala- CDS (Care Dependency Scale) i kwestionariusz oceny sprawności codziennej (ADL) na podstawie skali Katza. Grupę badanych stanowiło 150 pacjentów Szpitala Dziekanka w Gnieźnie w wieku od 60 do 87 lat, 98 osób stanowili pacjenci całodobowych oddziałów psychiatrycznych, a 52 osób to pacjenci PGP 154 Adres korespondencyjny: Dr Marta Muszalik Katedra i Klinika Geriatrii UMK Collegium Medicum ul. M. Skłodowskiej-Curie 9 67-090 Bydgoszcz Tel. (0-52) 585-40-21, fax: (0-52) 585 49 21, muszalik@cm.umk.pl Copyright 2012 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

28 dziennego oddziału psychogeriatrycznego. Pacjenci chorowali na: schizofrenię, zaburzenia występujące pod postacią somatyczną, okresowe zaburzenia świadomości i zaburzenia depresyjne nawracające. Wyniki. Przeprowadzone badania wykazały, że na stopień zależności od opieki innych osób i możliwość zaspokojenia swoich potrzeb wpływ ma: wiek pacjenta, rodzaj choroby, miejsce zamieszkania, rodzaj opieki szpitalnej i stopień codziennej aktywności ocenianej kwestionariuszem ADL. Czas trwania choroby rzutował na wynik CDS. Pacjenci u których choroba trwała nie dłużej niż 5 lat wykazali większą niezależność od opieki innych osób i mniejszy deficyt potrzeb. Wykazano korelację przeżytych lat z wynikiem CDS. Zależność od opieki osób starszych wzrasta wraz z wiekiem. Osoby mieszkające w mieście wykazywały większą sprawność funkcjonalną i niezależność od opieki innych osób. Rodzaj świadczonej opieki wpływał na wartość CDS. Osoby przebywające w szpitalu były mniej sprawne funkcjonalnie, niż chorzy przebywający w dziennym oddziale psychogeriatrycznym. Wyniki CDS dla kobiet i mężczyzn były porównywalne. Wnioski. Zależność od opieki w realizacji potrzeb rosła wraz z wiekiem badanych. Pacjenci chorujący krócej niż 5 lat wykazali mniejszy deficyt potrzeb niż pozostali pacjenci. Sprawność funkcjonowania mierzona skalą CDS koreluje z badaniem w skali ADL. Sprawność funkcjonowania pacjentów oddziałów dziennych była wyższa niż pacjentów opieki całodobowej. Summary Background. The human needs are among these factors which enliven one s actions. They play a significant role in one s life who lives and acts in a given environment and social group. The satisfaction of basic needs as well as supporting of independence and self-care abilities of elderly people determines their proper functioning and improves quality of life. Providing services adequate to patients needs should be the essence of modern basic and psychiatric medical care. The purpose of the study was the qualitative evaluation of needs and functional efficiency of the mentally handicapped elderly patients. Material and methods. The study was carried out by means of a questionnaire technique applied to a diagnostic poll method. The research instruments were: CDS questionnaire used to assess the level of the care dependency (Care Dependency Scale) and ADL questionnaire on the basis of the Katz Scale. Data of 150 patients ranged in age from 60 to 87 years was collected in Dziekanka hospital in Gniezno. A hundred of them were patients of twenty-four-hour psychiatric wards and the rest were patients of daily psychogeriatric ward. The patients suffered from: schizophrenia, somatic disturbance, periodic disturbance of consciousness and depression relapse. Results. The study shows that the level of care dependency and ability to satisfy one s needs are determined by: patient s age, the kind of the illness, accommodation, the kind of the healthcare provided in a hospital and the level of daily activities measured with ADL questionnaire. The duration of the illness determines the scores of the Care Dependency Scale. The patients who had been ill for no longer than 5 years were more care-independent and showed less needs shortage. The correlation of the scores of the Care Dependency Scale to the age was proven. The older the person, the more care-dependent one becomes. The citizens of towns and cities showed higher functional efficiency and care-independence. The kind of the provided care influences the CDS value. The patients of twenty- -four-hour wards are characterized by less functional efficiency than those on daily psychogeriatric wards. The scores of the Care Dependency Scale for female and male patients are comparable. The sex does not determine the care dependency. Conclusions. Care dependency and the shortage of the needs of people examined with CDS questionnaire increase with age. The duration of the illness determines the scores of the Care Dependency Scale. The shorter the time of the illness, the better the functional efficiency and care the independence. The functional condition examined with CDS questionnaire correlated with ADL. The functional condition of patients on daily wards examined by the CDS questionnaire was higher than those of patients on twenty- four-hour psychiatric wards.

29 Wstęp Odbiorcami świadczeń opieki medycznej są w przeważającej części osoby starsze tak w Polsce, jak również w innych krajach. W planowaniu tej opieki uwzględnia się realizację potrzeb każdego podopiecznego, z dość dużym naciskiem na pierwszoplanowe i podstawowe potrzeby. Jednakże nie można pomijać realizacji potrzeb wyższych lub odkładać ich na później. Nie uwzględnienie potrzeb psychicznych, społecznych, duchowych chorego stwarza wrażenie działania połowicznego, nigdy nie przypisanego pielęgniarstwu. W starszym wieku siła motywacji słabnie, prawdopodobnie wskutek spadku energii i gorszego działania mechanizmów pobudzania. Obserwowane jest ograniczenie niektórych rodzajów potrzeb np. seksualnych czy związanych z potrzebą osiągnięć. Osoby starsze są mniej skłonne do entuzjazmu i wymagają mocniejszych bodźców, zachęty i pomocy do podjęcia nowej działalności. Zmiany w motywacjach zależą w znacznym stopniu od utrzymania ciągłości trybu życia, cech temperamentu i doświadczenia życiowego [1]. Potrzeb osób starszych nie należy rozpatrywać w oderwaniu od potrzeb ogólnie przypisywanych ludziom, jak i nie można budować oddzielnej klasyfikacji, która zostałaby tylko przypisana osobom w podeszłym wieku. Jednakże w okresie starości zasadniczo zmienia się sytuacja życiowa człowieka, dotycząca przede wszystkim pracy zawodowej i ograniczenia kontaktów społecznych, co ma wpływ na sposób zaspakajania potrzeb [2]. Aby dobrze zaplanować opiekę nad pacjentem, niezbędne jest podjęcie wysiłku oceny potrzeb, problemów, stanu funkcjonalnego, a także jakości życia wynikającej ze stanu zdrowia. Uzyskanie wysokiego poziomu niezależności i samoopieki pacjentów jest celem nadrzędnym pielęgnowania, jak również całościowej opieki geriatrycznej [2]. Ocena stanu funkcjonalnego pacjenta mierzy sprawność w zakresie czynności podstawowych i złożonych wymaganych do prowadzenia niezależnego życia w środowisku i może być dokonana przy pomocy standaryzowanych skal. Skale P-ADL (Personal Activity of Daily Living) codziennych podstawowych aktywności życiowych i I-ADL (Instrumental Activity of Daily Living) złożonych aktywności codziennych mają zastosowanie w ocenie sprawności funkcjonalnej osób starszych. Ocena funkcji poznawczych może być dokonywana przy pomocy skali Mini-Mental State Examination MMSE, zaś emocjonalnych np. GDS Geriatric Depresion Scale (Geriatryczna Skala Depresji). Często stosowanymi skalami są skale oceny ryzyka odleżyn, skala D. Barthel i inne [3, 4]. Potrzeby są jednym z czynników dynamizujących ludzkie działanie. Odgrywają one istotną rolę w życiu jednostki żyjącej i działającej w danym środowisku i grupie społecznej. Zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka warunkuje prawidłowe jego funkcjonowanie. W literaturze pedagogicznej, psychologicznej i socjologicznej istnieje kilka klasyfkacji potrzeb człowieka, bardziej lub mniej rozbudowanych. w zależności od przyjętego kryterium. Według Kocowskiego potrzeba jest to pewien konkretny, aktualnie występujący stan żywego organizmu, przy czym jest to stan niedoboru lub nadmiaru bądź też inne zakłócenie w zakresie ważnych dla osobnika właściwości organizmu lub otoczenia. Potrzeba jest również procesem motywacyjnym potrzeba jest utożsamiana z dowolnym elementem zbioru pragnień, dążeń, popędów i określana treścią tych pragnień jest to subiektywne odczucie braku. Potrzebą jednostki jest każdy przedmiot, bez którego nie może ona funkcjonować [5]. Mimo wielu klasyfikacji ludzkich potrzeb, w literaturze autorzy często odwołują się do koncepcji potrzeb zaproponowanej przez amerykańskiego psychiatrę Abrahama H. Maslowa. Według tej teorii rozwój człowieka, jego dobrostan, a także poziom samorealizacji są uwarunkowane właściwym zaspokajaniem jego ludzkich potrzeb. Według Maslowa, potrzeba oznacza brak, który występuje w człowieku i który musi być zaspokojony, aby mógł on żyć i osiągać coraz wyższy poziom realizacji swoich możliwości rozwojowych. W tej teorii istnieje pięć grup potrzeb, tworzących układ hierarchiczny. Podstawowe potrzeby dotyczą właściwości fizjologicznych człowieka, po których występują kolejno: potrzeby bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku oraz samorealizacji. Wszystkie one występują w układzie hierarchicznym [6].

30 Blisko 50 lat temu Virginia Henderson w swojej teorii pielęgnowania zawarła podstawowe cele tej opieki, którymi jest między innymi ocena rodzaju wsparcia i pomocy w utrzymaniu codziennych aktywności w zakresie fizycznym i psycho-społecznym [7]. Virginia Henderson, prekursorka amerykańskiego i światowego pielęgniarstwa, w opracowanej przez siebie modelu pielęgnowania korzystała z teorii potrzeb Maslowa. Przyjęła, że szczególne znaczenie dla człowieka, jego aktywności na rzecz zdrowia, ma zaspakajanie wyraźnie określonych potrzeb, związanych z codzienną aktywnością człowieka. Głównym założeniem teorii Henderson było określenie tego, co ma istotne znaczenie dla ludzkiego zdrowia, zarówno jeśli chodzi o jego umacnianie, jak i przywracanie. Jako podstawę założeń przyjęła teorię ludzkich potrzeb. W swoim opracowaniu wymieniła i opisała 14 podstawowych potrzeb bio-psycho-społecznych człowieka, wskazała czynniki, które zawsze wpływają na ich modyfikację oraz wymieniła 12 stanów patologicznych jako modyfikatorów podstawowych potrzeb człowieka. Występują one u wszystkich ludzi niezależnie od płci i wieku, ale ulegają złożonym modyfikacjom. Praca pielęgniarki według Henderson to fachowe asystowanie człowiekowi aby możliwie jak najszybciej przywrócić samodzielność, zapewniając opiekę zgodną z potrzebami człowieka [7, 8, 9]. Okres starości jest naturalnym continuum dorosłości i dojrzałości Wypełniające ją treści, czynią ją różną od wcześniejszych faz życia. W polskich warunkach obciążona jest często negatywnym stereotypem. Ludzie starsi postrzegają się tak, jak traktowani są przez otoczenie. Godzą się z pauperyzacją, zepchnięciem na margines życia społecznego. Ich potrzeby ulegają często minimalizacji. Godna starość to dobra starość, niosąca zadowolenie z życia, satysfakcje z wcześniejszych dokonań, wypełniona akceptacją otoczenia, stabilizacją i zaspokojeniem odczuwanych potrzeb [10]. Celem badań była ocena jakościowa potrzeb i wydolności funkcjonalnej osób starszych z zaburzeniami psychicznymi. W świetle przeprowadzonych badań starano się uzyskać odpowiedź na następujące problemy szczegółowe: 1. Jaki jest zakres realizacji potrzeb pacjentów badanych kwestionariuszem CDS, hospitalizowanych w oddziałach psychiatrycznych oraz pacjentów dziennego oddziału psychogeriatrycznego.? 2. Jaki jest stopień zależności od opieki badanych pacjentów? 3. Jakie czynniki socjodemograficzne mają wpływ na poziom realizacji potrzeb? 4. W jakim stopniu stan funkcjonalny badany kwestionariuszem ADL koreluje z odczuwanym deficytem w realizacji potrzeb? Materiał i metody W pracy tej zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, przy użyciu techniki ankiety, obserwacji i wywiadu. Narzędziami badawczymi były: kwestionariusz oceny sprawności codziennej (ADL) na podstawie skali Katza; kwestionariusz do pomiaru deficytu w realizacji potrzeb CDS (Care Dependency Scale). Kwestionariusz Care Dependency Scale (CDS) jest to skala oceniająca na jakim poziomie zależności opieki znajduje się pacjent i jest oparta o teorię. Henderson. Kwestionariusz zawiera 15 itemów potrzeb bio-psycho-społecznych odczuwanych i realizowanych przez każdego człowieka w zdrowiu i w chorobie. Do skali przypisany jest wzór obliczeń wg skali Likerta. Przy każdej wpisuje się liczbę wyrażającą odpowiedź od 1 do 5. Liczba 1- oznacza całkowitą zależność pacjenta od opieki innych, 2- duży stopień zależności od opieki innych, 3- częściowa zależność od opieki innych, 4- niewielki zakres zależności od opieki innych, 5- pacjent prawie niezależny od opieki innych. Skala CDS ocenia również pośrednio ryzyko odleżyn, stan funkcjonalny fizyczny i psycho-społeczny. Skala CDS uważana jest za lepszą i odpowiednią do oceny pacjenta w różnych działach medycyny, gdzie była walidowana i rozwijana od 1996 r. najpierw w Holandii przez Ate Dijkstra, a następnie w innych krajach Europy i świata [11, 12, 13, 14]. Badania zostały przeprowadzone wśród pacjentów Wojewódzkiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych, Dziekanka w Gnieźnie. Respondenci dobrowolnie wyrazili zgodę na uczestnictwo w badaniu.

31 Badaniami objęto łącznie 150 pacjentów (82 mężczyzn i 68 kobiet). Jedną grupę stanowili pacjenci z całodobowych oddziałów psychiatrycznych, przebadanych zostało 98 osób. Drugą grupą porównawczą było 52 pacjentów z tego samego szpitala, hospitalizowanych na oddziale dziennym psychogeriatrycznym. Badane były tylko osoby w wieku 60 lat. Wszystkie badania były dobrowolne, indywidualne i anonimowe. Zgodę na badania wydała Komisja bioetyczna przy UMK CM w Bydgoszczy. Analiza struktury badanej zbiorowości wskazuje, że wśród 150 osób 54, 7% stanowili mężczyźni, osoby mieszkające na wsi 65.3%, z wykształceniem podstawowym (46%), przebywający w związkach małżeńskich (44.7%). Głównym źródłem utrzymania respondentów była emerytura (66%), a większość osób oceniło swoja sytuację materialną jako dobrą (55, 3 %), natomiast jako trudną 42%. Zdecydowana większość chorowała krócej niż 5 lat 68, 7%. Średnia wieku wynosiła 70, 6 lat. W badanej grupie pacjentów struktura chorób przedstawiała się następująco: pacjenci ze schizofrenią 19 (12%), z zaburzeniami depresyjnymi nawracającymi 32 (21%), z zaburzeniami występujące pod postacią somatyczną 75 (50%) i z okresowymi zaburzeniami świadomości 24 (16%). Do analizy przeprowadzonych badań wykorzystano następujące sposoby analizy danych ilościowych: 1. Za pomocą statystyk opisowych (średnia arytmetyczna, minimum, maksimum) opisano badane zmienne i scharakteryzowano ich rozkład. 2. Różnice między porównywanymi grupami oceniano na podstawie testu istotności dla zmiennych jakościowych (kategoryzowanych) Chi-kwadrat Persona. 3. Zastosowano również współczynnik kontyngencji (oparta na wartościach chi-kwadrat, miara zależności między zmiennymi skategoryzowanymi, innymi słowy pokazuje nam siłę związku, podobnie jak współczynnik korelacji) Za istotne statystycznie przyjęto wyniki, spełniające istotność statystyczną: p<0, 05. Do obliczeń zastosowano program statystyczny: STATISTICA Data Miner + SAL 8. Wyniki Większość badanych pacjentów uzyskała wysokie wyniki w badaniu skalą CDS, co oznacza wysoki poziom samodzielności w realizacji potrzeb. Tabela 1 przedstawia wyniki w skali CDS badanej grupy pacjentów. Dla pacjentów przebywających w oddziałach całodobowych średnia wartość wszystkich itemów CDS (sum-scores) wyniosła 63p i była istotnie niższa w porównaniu z oddziałem dziennym (73, 3p). Nie zauważono istotnych różnic w zaspokajaniu poszczególnych potrzeb, poziom niezależności w ich realizacji był wysoki w badanych grupach pacjentów. Wyniki prezentuje tabela 2. Tabela 1. Ocena badanej grupy pacjentów skalą CDS Table 1. Results of CDS scores in the study group Wartość CDS sumscores (poziom zależności od opieki) N=150 % Oddział szpitalny N=98 % Oddział dzienny N= 52 % 15-44p wysoki poziom zależności 10 (6, 7) 10 (10, 2) 0 45-59p średni poziom zależności 17 (10, 7) 16 (16, 3) 1 (2) 60-75p niski poziom zależności 123 (82) 72 (73, 5) 51 (98)

32 Tabela 2. Ocena badanej grupy w skali CDS (średnia i odchylenie standardowe) Table 2. Assessment in CDS- items for the study group (N = 150) mean and standard deviation CDS-items MEAN SD CDS-items MEAN SD 1. Spożywanie posiłków 4, 52 0, 92 9. Unikanie niebezpieczeństw 4, 44 0, 90 2. Kontynencja 4, 53 0, 90 10. Komunikacja 4, 46 0, 89 3. Postawa ciała 4, 47 0, 91 11. Kontakty społeczne 4, 44 0, 94 4. Poruszanie się 4, 44 0, 96 12. Przestrzeganie zasad i wartości 4, 43 0, 93 5. Utrzymanie rytmu dnia i nocy 4, 45 0, 92 13. Codzienne czynności 4, 41 0, 94 6. Ubieranie/ rozbieranie 7. Utrzymanie temperatury ciała 4, 45 0, 92 14. Rekreacja 4, 35 0, 98 4, 48 0, 91 15. Uczenie się 4, 33 0, 94 8. Utrzymanie higieny 4, 41 0, 94 Suma 66, 60 13, 43 Zmienne niezależne takie jak płeć, wykształcenie, stan cywilny, sytuacja materialna i źródło dochodu okazały się nieistotne statystycznie i nie miały wpływu na wynik CDS. Na stopień zależności od opieki innych osób i możliwość zaspokojenia potrzeb miały natomiast istotny wpływ: wiek pacjenta, miejsce zamieszkania, rodzaj choroby i czas jej trwania, rodzaj opieki szpitalnej oraz stopień codziennej aktywności ocenianej w kwestionariuszem ADL. Pacjenci, u których choroba trwała krócej niż 5 lat, wykazali większą niezależność od opieki w porównaniu z pozostałą grupą. Badania wykazały, że średnia wartość CDS dla osób mieszkających na wsi (61.1p) była zdecydowanie niższa niż dla osób mieszkających w mieście (70p). Z przeprowadzonych badań można wnioskować, że wyniki CDS były niezależnie od płci. Uzyskane wyniki kobiet (69, 3 p.) i mężczyzn (64, 3p) były porównywalne. Kobiety wykazały nieznacznie większą samodzielność, lecz zależność jest statystycznie nieistotna. Współzależność pomiędzy wynikiem CDS i wiekiem pacjentów przedstawia rycina 1. Średnie wartości CDS dla pacjentów względem schorzeń kształtowały się na różnych poziomach. Istotnie niższą wartość CDS uzyskali pacjenci z przejściowymi zaburzeniami świadomości i chorzy na schizofrenię w porównaniu z chorymi na depresję i zaburzeniami występującymi pod postacią somatyczną. Wyniki prezentuje rycina 2. Wyniki badań pokazują, że u pacjentów przebywających w całodobowych oddziałach psychiatrycznych występuje większa zależność od opieki innych osób (63p). Wartości CDS są zdecydowanie niższe niż u pacjentów z dziennego oddziału psychogeriatrycznego (73p).

33 Rycina 1. CDS w zależności od wieku badanych. Figure 1. CDS depending on age. Rycina 2. Średni CDS wg schorzeń Figure 2. Mean CDS according to kind of diseases F-33-zaburzenia depresyjne nawracające F-20 schizofrenia F-45 zaburzenia występujące pod postacią somatyczną F-09 okresowe zaburzenia świadomośc

34 Rycina 3. Średnia CDS w zależności od ADL Figure 3. Mean CDS according to ADL W badaniach podjęto próbę określenia współzależności pomiędzy CDS, a wskaźnikiem w skali ADL. Większa samodzielność w wykonywaniu podstawowych czynności związanych z codziennym funkcjonowaniem wpływa na sumę punktów uzyskanych w badaniu CDS. Zależność jest statystycznie istotna. Wyniki zaprezentowano na rycinie 3. Dyskusja Zjawisko starzenia się jest procesem nieuchronnym i nieodwracalnym, wykazuje wciąż tendencje wzrostu, co wiąże się z powstaniem licznych problemów społeczno-ekonomicznych i socjalno-zdrowotnych [15]. W tym wieku wzrasta zachorowalność na różne schorzenia somatyczne i psychiczne. Następuje zmian ról społecznych wraz ze stopniową utratą bliskich. Wszystkie te czynniki składają się na odrębność odczuwanych przez osoby starsze potrzeb. Istota nowoczesnej podstawowej oraz psychiatrycznej opieki medycznej powinno być świadczenie usług adekwatnie do potrzeb pacjentów. Tak zindywidualizowane postępowanie wykazuje dużą skuteczność terapeutyczną oraz korzyści ekonomiczne [16]. Poziom sprawności funkcjonalnej w skali ADL kształtował się na wysokim poziomie, aż 82 % respondentów miało w pełni zachowaną sprawność w wykonywaniu podstawowych czynności dnia codziennego. Korelacja CDS i ADL wykazała, że im większa sprawność w wykonywaniu podstawowych czynności związanych z codziennym funkcjonowaniem, tym większa samodzielność w realizacji potrzeb. Podobną współzależność można zauważyć pomiędzy wynikiem CDS a wiekiem pacjentów. Można wnioskować, że im pacjent starszy, tym bardziej zależny jest od opieki innych osób. Wyniki te są podobne do szerokich badań z zastosowaniem kwestionariusza CDS przeprowadzonych w 11 niemieckich szpitalach w 2003 roku, w których uczestniczyło 1806 pacjentów z różnych oddziałów w wieku 60 lat i powyżej, w większości kobiet 60, 2 %. Badania te pokazały, że większość starszych pacjentów była niezależna w realizacji potrzeb, natomiast zapotrzebowania na opiekę i zależność od innych osób wzrastały wraz z wiekiem. Pacjenci, którzy mieli ukończone 80 lat i powyżej wymagali od 2 do 3, 5 razy więcej pomocy w zaspakajaniu swoich podstawowych potrzeb niż młodsi [17].

35 Nasze wcześniejsze badania prowadzone w Domach Pomocy Społecznej oraz zakładach opieki długoterminowej wskazują również na istotne obniżenie samodzielności u pacjentów po 80 roku życia zwłaszcza ze schorzeniami przewlekłymi somatycznymi i jednocześnie wzrost zapotrzebowania na opiekę [19]. Następne badania pacjentów w starszym wieku, po złamaniach wskazały na niskie wartości w skali CDS i wysoką zależność od opieki, szczególnie w zakresie poruszania się, codziennych aktywności, utrzymania higieny oraz uczestnictwa w życiu społecznym poza domem. Czynniki socjodemograficzne, takie jak: wiek, wykształcenie, stan cywilny i źródło utrzymania miały w tej grupie badanych istotny wpływ na poziom zaspokajania potrzeb [20]. W badaniach własnych grupy pacjentów ze schorzeniami psychicznymi nie zauważono istotnych różnic w zaspokajaniu potrzeb zarówno biologicznych i psychospołecznych, a poziom samodzielności tych chorych był wysoki. Kwestionariusz CDS stosowany jest do rozpoznawania indywidualnych potrzeb, a aktualna ocena pomaga również wspierać niezależność pacjentów tak długo, jak jest to możliwe. Dla całościowej i holistycznej oceny pielęgniarki muszą wnikliwie ocenić wszystkie aspekty potrzeb chorego. Mogą położyć szczególny nacisk na realizację potrzeb, z którymi pacjent nie radzi sobie w środowisku szpitala czy innym. Skala CDS jest stosowana w wielu krajach zachodnich (Niemcy, Austria, Holandia i inne) jako wstępna część diagnozy pielęgniarskiej w procesie pielęgnowania [17]. Działania te pozwalają uniknąć rutynowych świadczeń opieki zdrowotnej, mogą aktywnie włączyć chorego w proces terapeutyczny, przez co poprawiają jakość życia i motywują do utrzymania samodzielności. Wnioski 1. Zależność od opieki w realizacji potrzeb rosła wraz z wiekiem badanych. 2. Pacjenci chorujący krócej niż 5 lat wykazali mniejszy deficyt potrzeb niż pozostali badani. 3. Sprawność funkcjonowania mierzona skalą CDS koreluje z badaniem w skali ADL. 4. Sprawność funkcjonowania pacjentów oddziałów dziennych była wyższa niż pacjentów opieki całodobowej. Piśmiennictwo [1] Bilikiewicz A, Parnowski T Starzenie się i zaburzenia psychiczne wieku podeszłego. W: Bilikiewicz T (red.) Psychiatria, Warszawa: PZWL; 2007.s. 457-502. [2] Kawczyńska Butrym Z Wyzwania rodziny: choroba, niepełnosprawność, starość. Lublin: Czelej; 2008. [3] Bień B Stan zdrowia i sprawność ludzi starszych. W: Synak B (red.) Polska starość, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego; 2002. s. 35-77. [4] Bień B, Doroszkiewicz H Kompleksowa ocena geriatryczna. W: Kędziora-Kornatowska K, Muszalik M (red.) Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku, Lublin: Czelej 2007. s. 89-95. [5] Kocowski T Potrzeby człowieka : koncepcja systemowa. Wrocław: Ossolineum, Wyd. PAN; 1982. [6] Leszczyńska Reichert A Człowiek stary i jego wspomaganie w stronę pedagogiki starości. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko Mazurski; 2006. [7] Zarzycka D Model teoretyczny pielęgniarstwa Virginii Henderson W: Ślusarska B, Zarzycka D, Zahradniczek (red.) Podstawy Pielęgniarstwa. Lublin: Czelej 2004. s.127-128. [8] Henderson V. The Nature of Nursing: A Definition and its Implications for Practice, Research and Education. New York: MacMillan Press; 1966. [9] Henderson V. The concept of nursing. J Adv Nurs 1978; 3: 113-130. [10] Trafiałek E. Polska starość w dobie przemian. Katowice: Wydawnictwo Śląsk; 2003. [11] Dijkstra A, Buist G, Dassen Th.W.N, Moorer P A reliability and utility study of the Care Dependency Scale. Scand. J Car Sci 2000; 14: 155-161.

36 [12] Dijkstra A, Buist G, Brown L, Haven B, Romoren T, Zanotti R, Dassen Th.W.N, van den Heuvel W An international psychometric testing of the Nursing-Care Dependency (NCD) scale. J Adv Nurs 2000; 4: 944-952. [13] Dijkstra A, Coleman M, Tomas C, Välimäki M, Dassen Th.W.N. Cross-cultural psychometric testing of the Care Dependency Scale with data gathered in three countries. J Adv Nurs 2003; 43 (2): 181-187. [14] Dijkstra A, Muszalik M, Kędziora-Kornatowska K, Kornatowski T Care Dependency Scale - psychometric testing of the Polish version. Scand J Car Sci 2010; 24: 62-66. [15] Kocemba J. Starzenie się człowieka. W: Grodzicki T, Kocemba J, Skalska A. (red.) Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Gdańsk: Via Medica Wydawnictwo Medyczne; 2007. s. 6-12. [16] Ziółkowski M, Opozda K Pielęgnowanie chorych w starszym wieku z zaburzeniami psychicznymi. W: Kędziora -Kornatowska K, Muszalik M (red.) Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku, Lublin: Czelej; 2007. s. 270-279. [17] Lohrmann Ch, Dijkstra A, Dassen Th. An Assessment Instrument for Elderly Patients in German Hospitals. Geriatr Nurs 2003; 24: 40-43. [18] Lohrmann Ch, Dijkstra, A, Dassen, Th. Care dependency: testing the German version of the care dependency scale in nursing homes and on geriatric wards. Scand J Car Sci 2003; 17: 51-56. [19] Muszalik M, Kędziora-Kornatowska K, Kornatowski T Care dependency scale as an assessment instrument for elderly patients in long care-term and social welfare-first research in Poland. W: Saracen A. (red.) Holistic care of elderly, Radom: Radomska Szkoła Wyższa; 2009. s. 31-41. [20] Muszalik M, Gąska J, Kędziora-Kornatowska K, Zielińska-Więczkowska H, Kornatowski T Ocena problemów pielęgnacyjnych pacjentów w starszym wieku po złamaniach w świetle kwestionariusza Care Dependency Scale. W: Fidecki W, Wójcik G, Wysokiński M (red.) Wybrane determinanty pielęgniarstwa. Cz. 3. Warszawa: UM; 2010. s. 44-55. Revieved/Zrecenzowano 29.06.2012 r. Accepted/Zatwierdzono do druku 13.07.2012 r.