Wymagania prawne w zapewnieniu bezpieczeństwa eksploatacji maszyn i urządzeń technicznych

GÓRNY Adam 1 Wymagania prawne w zapewnieniu bezpieczeństwa eksploatacji maszyn i urządzeń technicznych WSTĘP Warunki eksploatacji maszyn i urządzeń technicznych w środowisku pracy oparte są na zapisach, przede wszystkim europejskich regulacji prawnych [1, 2, 12]. Stanowią je wymagania dyrektyw determinujących zasady wprowadzenia do eksploatacji oraz zapewnienia warunków użytkowania, uzależnione od rodzaju (kategorii) maszyn i urządzeń technicznych. Obwarowania te obejmują szereg dyrektyw, które charakteryzowane są jako dyrektywy handlowe, związane z realizacja tzw. Nowego Podejścia oraz dyrektywy socjalne, określające dopuszczalne warunki wykonywania pracy oraz zasady kształtowania środowiska realizacji procesów pracy. Niezależnie od rodzaju maszyn, podstawowym kryterium wskazującym rodzaj przepisów wymaganych do stosowania podczas wprowadzania do eksploatacji i użytkowania maszyn i urządzeń technicznych jest data pierwszego ich wprowadzenia do eksploatacji. Poza regulacjami europejskimi oraz przepisami krajowymi opartymi na regulacjach europejskich, podczas identyfikacji możliwości użytkowania urządzeń technicznych stosowane są wymagania krajowe, pozwalające uzyskać wymagany poziom bezpieczeństwa technicznego podczas eksploatacji urządzeń technicznych. Ogólną strukturę zależności warunkującą konieczność stosowania określonej kategorii wymagań prawnych przedstawiono na rysunku 1. MASZYNY (URZĄDZENIA TECHNICZNE, ZMECHANIZOWANE ŚRODKI PRACY) wymagania konstrukcyjne (warunkujące wprowadzenie maszyn do eksploatacji) Urządzenia STARE Urządzenia NOWE - po raz pierwszy wprowadzone do eksploatacji - objęte wymaganiami Nowego Podejścia, przed 1 maja 2004 r. - po raz pierwszy wprowadzone do eksploatacji po 1 maja 2004 r. WYMAGANIA MINIMALNE WYMAGANIA ZASADNICZE WYMAGANIA OGÓLNE kategorie maszyn objęte wymaganiami: - maszyny nie podlegające dyrektywom Nowego Podejścia, - eksploatowane maszyny stare, (- maszyny nowe wprowadzone do eksploatacji przed 1 maja 2004 r.) wymagania eksploatacyjne (warunkujące bezpieczeństwo użytkowania maszyn) WYMAGANIA MINIMALNE WYMAGANIA OGÓLNE (krajowe) / WYMAGANIA BRANŻOWE kategorie maszyn objęte wymaganiami: - maszyny będące przedmiotem działalności handlowej, - maszyny produkowane na własny użytek, - maszyny samodzielnie importowane spoza EOG, - maszyny samodzielnie zestawiane w zespoły tworzące integralną całość, - maszyny podlegające modyfikacji, powodującej zmianę parametrów eksploatacyjnych - wymagania dotyczą wszystkich eksploatowanych maszyn, urządzeń technicznych i zmechanizowanych środków pracy (bez względu na datę pierwszego wprowadzenia do eksploatacji) Rys. 1. Struktura wymagań prawnych, uwzględnianych podczas konstruowania, wytwarzania i eksploatacji (użytkowania) maszyn, urządzeń technicznych i zmechanizowanych środków pracy. (Źródło: opracowanie własne) 1 Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Ergonomii i Inżynierii Jakości, ul. Strzelecka 11, 60-965 Poznań. Tel.: + 48 61 665-34-07, 602-184-115, adam.gorny@put.poznan.pl 539

1. WYMAGANIA KONSTRUKCYJNE Wymagania konstrukcyjne determinują możliwość stosowania rozwiązań technicznych pozwalających na wprowadzenie urządzenia do eksploatacji oraz ich dopuszczenie do eksploatacji w ściśle określonych warunkach, scharakteryzowanych w dokumentacji technicznej (instrukcji użytkowania). 1.1. Wymagania minimalne Podstawowy obowiązek pracodawcy związany z zapewnieniem bezpieczeństwa podczas eksploatacji tzw. starych maszyn i urządzeń technicznych, tzn. wprowadzonych do użytkowania przed 1 maja 2004 r. związany jest z zapewnieniem zgodności wyłącznie z wymaganiami minimalnymi. Wymagania te traktowane są jako wymagania socjalne, stanowiące o bezpieczeństwie zatrudnionych w trakcie wykonywania pracy. Adresowane są do pracodawcy, odpowiedzialnego za zapewnienie bezpieczeństwa podległym pracownikom. Obowiązkiem pracodawcy jest realizacja wymagań bezpieczeństwa, obowiązujących w trakcie eksploatacji maszyn i urządzeń technicznych. Jeżeli maszyny nie mogą być używane bez ryzyka dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników pracodawca zobowiązany jest zastosować rozwiązania mające na celu jego zminimalizowanie. W podejmowanych działaniach priorytetem są rozwiązania techniczne eliminujące zagrożenia u źródła ich powstawania. Ewentualna ich nieskuteczność pozwala na zastosowanie środków technicznych ograniczających oddziaływanie występujących zagrożeń, a w dalszej kolejności innych rozwiązań, w tym organizacyjnych [8]. Właściwe do zrealizowania wymagania minimalne określone zostały w dyrektywie ramowej 89/391/EWG [5] oraz, stanowiącej jej uzupełnienie, dyrektywie narzędziowej 2009/104/WE [4]. Dyrektywę narzędziową traktować należy jako dokument szczegółowy, wydany na podstawie art. 16 ust. 1 dyrektywy ramowej. Dokument ten określa zakres praktycznego aspektu realizacji społecznego wymiaru rynku wewnętrznego. Podczas realizacji wymagań minimalnych zastosowanie mają również wymagania określone w innych dyrektywach, wydanych w oparciu o dyrektywę ramową, charakteryzujące stosowane rozwiązania techniczne oraz warunki użytkowania urządzeń technicznych. Ich przykłady podano w rozdz. 2.1. Wskazane wymagania dotyczące eksploatacji maszyn i urządzeń technicznych wprowadzone zostały do polskiego systemu prawnego w postaci zapisów Kodeksu pracy oraz przepisów wykonawczych wydanych na podstawie art. 237 15 Kp [10]. Podstawową regulacją wykonawczą jest rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia z dnia 30 października 2002 r., w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy [7]. Szczegółowe wymagania określono w rozdz. 3 rozporządzenia [7]. Przywołana regulacja określa niezbędne do zrealizowania wymagania, celem których jest zapewnienie warunków pozwalających na bezpieczną eksploatację maszyn i urządzeń technicznych. W celu uzyskania wymaganego poziomu bezpieczeństwa pracodawca ma obowiązek podjąć działania mające zapewnić, że maszyny udostępniane pracownikom na terenie zakładu lub w miejscu wykonywania pracy są odpowiednie do wykonywania pracy. Pracodawca, dokonując wyboru maszyny do zastosowania w miejscu pracy uwzględnić powinien specyfikę, rodzaj oraz bieżącą charakterystykę warunków wykonywania pracy. Ważne jest uwzględnienie występujących w zakładzie pracy lub w miejscu wykonywania pracy zagrożeń istotnych dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników. W szczególności uwzględnić należy zagrożenia występujące na stanowisku pracy oraz możliwości dostosowania maszyn do użytkowania w warunkach występujących na stanowisku pracy. Obowiązujące przepisy prawne nakładają na pracodawcę obowiązek przeprowadzenia oceny zgodności z wymaganiami minimalnymi [2, 4]. Ocena taka powinna być przeprowadzona przez upoważnione przez pracodawcę osoby (lub zespół osób), posiadające stosowne kwalifikacje i doświadczenie w zakresie użytkowania maszyn na stanowisku pracy. Dowodem przeprowadzenia oceny oraz potwierdzeniem zgodności jest dokument wystawiany w imieniu użytkownika przez zespół przeprowadzający ocenę. 540

1.2. Wymagania zasadnicze Wymaganiom zasadniczym, wynikającym z tzw. Nowego Podejścia do harmonizacji technicznej objęte są maszyny i urządzenia po raz pierwszy wprowadzane do eksploatacji na terenie Polski po 1 maja 2014 r. lub, w szerszym zakresie, na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego po 1 stycznia 1993 r. Wymagania te mają istotne znaczenie dla producentów, konstruktorów, pracodawców będących wytwórcami, handlowców oraz tzw. upoważnionych przedstawicieli. W ostatniej grupie znajdują się osoby fizyczne i prawne (w tym jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej), mające siedzibę na terenie państwa członkowskiego UE lub EFTA, upoważnione przez producenta do działania w jego imieniu (art. 5, pkt. 5 [11]). Charakteryzując zakresy obowiązków uczestniczących w eksploatacji stron, określonych w postaci wymagań zasadniczych uznać można, że regulacje te dotyczą przede wszystkim maszyn: będących przedmiotem działalności handlowej, wytwarzanych przez użytkownika na własne potrzeby, samodzielnie importowanych spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego, zestawianych w zespoły tworzące integralną całość, poddanych zmianie parametrów użytkowych lub modyfikacji ich funkcji. Podstawową europejską regulacją prawną określającą wymagania zasadnicze, warunkującą wprowadzenie maszyn do użytkowania jest dyrektywa 2006/42/WE [3]. Przedmiotem zastosowania dyrektywy są: maszyny, będące zespołem części, wyposażonym lub przeznaczonym do wyposażenia w mechanizm napędowy inny niż bezpośrednio wykorzystujący siłę mięśni ludzkich lub zwierzęcych, z których przynajmniej jedna jest ruchoma, mających konkretne zastosowanie, wyposażenie wymienne, niezależnie wprowadzone do obrotu, elementy bezpieczeństwa, stanowiące część maszyny, bez którego maszyna może działać, osprzęt do podnoszenia, w tym łańcuchy, liny i pasy, odłączalne urządzenia do mechanicznego przeniesienia napędu, maszyny nieukończone. Wymagania zasadnicze dotyczące maszyn charakteryzują warunki pozwalające na ich wprowadzenie do eksploatacji. Zgodnie z nimi maszyna musi być zaprojektowana i wykonana w sposób pozwalający na wykonywanie przewidzianych dla niej zadań oraz umożliwiający obsługę, regulację i konserwację bez narażania na ryzyko osób wykonujących te czynności. Warunkiem koniecznym jest jej wykonanie pozwalające na zastosowanie do pracy w przewidzianych warunkach, ale także z uwzględnieniem możliwego do przewidzenia jej niewłaściwego zastosowania (zał. I, art. 1.1.2 [3]). Zastosowane rozwiązania umożliwić muszą wyeliminowanie wszelkiego ryzyka, w okresie całego założonego okresu eksploatacji. W okres ten włączyć należy transport, montaż, demontaż, uruchamianie i złomowanie. Poza wskazanymi wymaganiami dla zapewnienia możliwości użytkowania maszyn znaczenie mają również inne regulacje prawne UE, określające wymagania odnoszące się do określonych kategorii zagrożeń. Szczegółowe wymagania adresowane są do producentów i eksporterów określonych rodzajów maszyn i urządzeń technicznych. Ich przykłady przedstawiono w tab. 1. Europejski system prawny wymaga implementowania wymagań zapisanych w dyrektywach do regulacji krajowych. W Polsce wymagania prawne dotyczące oceny zgodności wprowadzone zostały ustawą o systemie oceny zgodności [11]. Wskazany w ustawie system oceny tworzony jest przez przepisy prawne określające zasadnicze i szczegółowe wymagania dotyczące wyrobów, w tym maszyn i urządzeń technicznych. Zasady oraz zakres wymagań dla maszyn, niezbędny do zastosowania i zweryfikowania w ramach oceny zgodności określono w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn [6]. Rozporządzenie określa zasadnicze wymagania w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia dotyczące projektowania i wykonywania maszyn wprowadzonych do obrotu i oddawanych do użytku. Obowiązek ich stosowania wynika z zapisów art. 207 Kp [10] wskazując, że niedopuszczalne jest 541

Tab. 1. Dyrektywy zawierające wymagania zasadnicze, determinujące możliwość wprowadzenia maszyn i urządzeń technicznych do użytkowania w środowisku pracy (przykłady). Adres publikacyjny Nr dyrektywy Tytuł dyrektywy (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej) 2006/95/WE 2009/105/WE 2004/108/WE 94/9/WE 95/16/WE 97/23/EWG 2000/14/WE 2010/35/UE Dyrektywa 2006/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do sprzętu elektrycznego przewidzianego do stosowania w określonych granicach napięcia Dyrektywa 2009/105/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 września 2009 r. odnosząca się do prostych zbiorników ciśnieniowych Dyrektywa 2004/108/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 grudnia 2004 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do kompatybilności elektromagnetycznej oraz uchylająca dyrektywę 89/336/EWG Dyrektywa 94/9/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 marca 1994 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w przestrzeniach zagrożonych wybuchem Dyrektywa 95/16/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 czerwca 1995 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących dźwigów Dyrektywa 97/23/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 maja 1997 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących urządzeń ciśnieniowych Dyrektywa 2000/14/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 maja 2000 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do emisji hałasu do środowiska przez urządzenia używane na zewnątrz pomieszczeń Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/35/UE z dnia 16 czerwca 2010 r. w sprawie ciśnieniowych urządzeń transportowych oraz uchylająca dyrektywy Rady 76/767/EWG, 84/525/EWG, 84/526/EWG, 84/527/EWG oraz 1999/36/WE Dz. Urz. L 374, 27.12.2006, s. 10 Dz. Urz. L 264, 8.10.2009, s. 12, ze zm. Dz. Urz. L 390, 31.12.2004, s. 24 Dz. Urz. L 100, 19.4.1994, s. 1, ze zm. Dz. Urz. L 213, 7.9.1995, s. 1, ze zm. Dz. Urz. L 181, 9.7.1997, s. 1, ze zm. Dz. Urz. L 162, 3.7.2000, s. 1, ze zm. Dz. Urz. L 165, 30.6.2010, s. 1 Tab. 2. Krajowe regulacje prawne, wdrażające postanowienia dyrektyw europejskich zawierających wymagania zasadnicze (przykłady). Adres publikacyjny Nr dyrektywy Tytuł dokumentu prawnego wdrażającego postanowienia dyrektywy wdrożenia (Dziennik Ustaw) 2006/95/WE Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 sierpnia 2007 r. w sprawie Dz. U. 2007, nr 155, zasadniczych wymagań dla sprzętu elektrycznego poz. 1089 2009/105/WE Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 23 grudnia 2005 r. w sprawie Dz. U. 2005, nr 259, zasadniczych wymagań dla prostych zbiorników ciśnieniowych poz. 2171 2004/108/WE Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o kompatybilności elektromagnetycznej Dz. U. 2007, nr 82, poz. 556, ze zm. 94/9/WE 95/16/WE 97/23/EWG 2000/14/WE 2010/35/UE Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 22 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w przestrzeniach zagrożonych wybuchem Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 8 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla dźwigów i ich elementów bezpieczeństwa Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla urządzeń ciśnieniowych i zespołów urządzeń ciśnieniowych Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla urządzeń używanych na zewnątrz pomieszczeń w zakresie emisji hałasu do środowiska Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 13 kwietnia 2012 r. w sprawie ciśnieniowych urządzeń transportowych Dz. U. 2005, nr 263, poz. 2203 Dz. U. 2005, nr 263, poz. 2198, ze zm. Dz. U. 2005, nr 263, poz. 2200 Dz. U. 2005, nr 263, poz. 2202, ze zm Dz. U. 2012, poz. 436 542

wyposażanie stanowisk pracy w maszyny lub urządzenia techniczne nie spełniające wymagań systemu oceny zgodności. W podobny sposób do krajowego systemu prawnego implementowane zostały wymagania określone w pozostałych dyrektywach Nowego Podejścia. Przykłady krajowych regulacji prawnych wdrażających postanowienia dyrektyw europejskich determinujących wprowadzenie maszyn i urządzeń technicznych do użytkowania w środowisku pracy przedstawiono w tab. 2. 1.3. Wymagania ogólne Niezależnie od regulacji prawnych wynikających z ustawodawstwa europejskiego istotne znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa podczas wprowadzenia do użytkowania maszyn i urządzeń technicznych mają zapisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [8]. Wymagania określone w rozporządzeniu odnoszą się do stosowanych rozwiązań konstrukcyjnych, w szczególności wykonania oraz możliwości stosowania rozwiązań decydujących o uzyskiwanym poziomie bezpieczeństwa pracy. Wymagania te dotyczą przede wszystkim: urządzeń sygnalizacyjnych i sterowniczych, elementów przenoszących napęd, konstrukcji urządzeń ochronnych, oznakowania bezpieczeństwa. W zakresie potrzeb wynikających ze specyfiki i charakteru zastosowania maszyn i urządzeń technicznych wymagania ogólne uzupełnione zostały wymaganiami branżowymi, stosowanymi w celu zapewnienia bezpieczeństwa podczas różnych etapów eksploatacji. 2. WYMAGANIA EKSPLOATACYJNE Wymaganiami eksploatacyjnymi objęte są wszystkie użytkowane maszyny i urządzenia techniczne, niezależnie od daty ich wprowadzenia do eksploatacji oraz charakteru procesów w trakcie których są stosowane. Wymagania te muszą być zrealizowane przez cały okres ich użytkowania. W szczególnych przypadkach wymagania eksploatacyjne należy okresowo weryfikować podczas użytkowania maszyn. 2.1. Wymagania minimalne Wymagania minimalne obejmują rozwiązania techniczne oraz organizacyjne zasady pracy pozwalające zapewnić bezpieczeństwo podczas użytkowania maszyn, urządzeń technicznych i środków pracy. Zgodne z przyjętym podejściem do identyfikacji wymagań minimalnych należy traktować je jako minimalny poziom uzyskiwanej zgodności, obligatoryjny dla określonych zastosowań. Nie należy tego utożsamiać ze zgodą na stosowanie niskiego poziomu zabezpieczeń. Od decyzji pracodawcy zależy, czy wymagania te traktował będzie jako poziom ostatecznej zgodności, czy też podejmował będzie działania pozwalające na uzyskanie możliwości użytkowania maszyn i urządzeń technicznych na znacznie wyższym poziomie bezpieczeństwa technicznego. Wymagania minimalne stanowią część wymagań socjalnych, przyjmowanych na podstawie dyrektywy 89/391/EWG [5]. Zastosowane w dyrektywie podejście do identyfikacji zagrożeń oraz realizacji wymagań minimalnych wskazuje, że wymagania te traktować należy jako podstawowe. Ich realizacja pozwala zapewnić wymagany poziom zabezpieczeń technicznych, pozwalający bezpiecznie wykonywać pracę. Jest to przejaw rozwoju spójnej polityki prewencyjnej, uwzgledniającej zagadnienia techniczne, sposób organizacji pracy, warunki pracy, odniesienia socjalne oraz wpływ elementów środowiska na realizację procesów pracy. Wymagania określone w dyrektywie 89/391/EWG traktować należy jako identyfikujące niezbędne do zrealizowania przez pracodawcę działania, celem których jest zapewnienie bezpieczeństwa zatrudnionym. Uzupełnieniem zapisów dyrektywy 89/391/EWG są regulacje przyjmowane na podstawie art. 16 ust. 1. [5]. Obejmują one wymagania dotyczące: zasad kształtowania i organizowania stanowiska (miejsca) pracy, 543

doboru wyposażenia roboczego (wyposażenia miejsca pracy), doboru środków ochrony indywidualnej, zasad wyposażania miejsc pracy w zestawy piktograficzne, zasad wykonywania pracy z monitorami ekranowymi, możliwości operowania ciężkimi ładunkami, podczas którego występuje narażenie na ryzyko powstania urazów lędźwiowych, organizacji przejściowych (czasowych) lub ruchomych miejsc pracy, możliwości wykonywania pracy w rybołówstwie i rolnictwie. Przedmiotowe wymagania dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa w innych obszarach, powiązanych z eksploatacją maszyn i urządzeń technicznych określono w dyrektywach szczegółowych, obejmujących powyżej wskazane kategorie wymagań. Przykłady regulacji prawnych, mających bezpośrednie odniesienie do maszyn i urządzeń technicznych przedstawiono w tab. 3. Tab. 3. Dyrektywy zawierające wymagania określające warunki dopuszczenia do użytkowania maszyn i urządzeń technicznych w środowisku pracy (przykłady). Adres publikacyjny Nr dyrektywy Tytuł dyrektywy (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej) 89/654/EWG 90/269/EWG 92/58/EWG 1999/92/WE Dyrektywa Rady z dnia 30 listopada 1989 r. dotycząca minimalnych wymagań bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy (pierwsza szczegółowa dyrektywa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) Dyrektywa Rady z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących ochrony zdrowia i bezpieczeństwa podczas ręcznego przemieszczania ciężarów w przypadku możliwości wystąpienia zagrożenia, zwłaszcza urazów kręgosłupa pracowników (czwarta szczegółowa dyrektywa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) Dyrektywa Rady 92/58/EWG z dnia 24 czerwca 1992 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących znaków bezpieczeństwa i/lub zdrowia w miejscu pracy (dziewiąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) Dyrektywa 1999/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 1999 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (piętnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) Dz. Urz. L 393, 30.12.1989, s. 1, ze zm. Dz. Urz. L 156, 21.6.1990, s. 9, ze zm. Dz. Urz. L 245, 26.8.1992, s. 23, ze zm. Dz. Urz. L 023, 28.1.2000, s. 57, ze zm. Charakter podejmowanych działań pozwalających uzyskać zgodność z wymaganiami minimalnymi podczas użytkowania maszyn i urządzeń technicznych wskazuje na istotne znaczenie wymagań organizacyjnych. Wynika to z określonej w dyrektywie możliwości zastosowania innych niż techniczne rozwiązań mających na celu zmniejszenie ryzyka związanego z użytkowaniem maszyn. Jest to szczególnie istotne, jeżeli maszyny nie mogą być używane bez ryzyka dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników. Wymagania minimalne, związane z zastosowanymi rozwiązaniami organizacyjnymi dotyczą m.in. możliwości: ograniczenia lub wyeliminowania możliwości wystąpienia ograniczeń ruchów operatora, szczególnie w przypadku stosowania przez zatrudnionych środków ochrony indywidualnej, zapewnienia odpowiedniej przestrzeni w miejscu przebywania zatrudnionego, eliminującej możliwość jego przygniecenia, zapewnienia, że podczas wykonywania pracy, osoby zatrudnione przy obsłudze maszyn i znajdujące się w ich pobliżu będą miały zagwarantowaną możliwość skutecznego porozumiewania się, zastosowania rozwiązań zapewniających możliwość efektywnego sterowania pracą maszyny oraz bezpiecznego posługiwania się elementami sterowniczymi, wyposażenia maszyn w instrukcje opisujące wszystkie istotne elementy i zakresy jej obsługi, przygotowane w sposób zapewniający pozbawioną możliwości powstania pomyłki identyfikację ważnych czynności obsługowych. 544

W krajowym systemie prawnym wymagania minimalne dotyczące użytkowania maszyn określone zostały w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy [7]. Rozporządzenie stosuje się w odniesieniu do użytkowanego sprzętu roboczego. Użytkowanie oznacza wszelką działalność z użyciem sprzętu roboczego, taką jak rozruch lub zatrzymanie sprzętu, posługiwanie się nim, transportowanie, naprawianie, modernizację, konserwację i obsługę, obejmującą w szczególności jego czyszczenie [7]. Rozporządzenie to wprowadzone zostało na podstawie art. art. 237 15 2 Kp [10], upoważniającego właściwego ministra do wydania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczących prac wykonywanych w różnych gałęziach pracy (branżach). 2.2. Wymagania ogólne i branżowe Zasady ogólne określone w przepisach prawa krajowego traktować należy jako uzupełnienie wymagań minimalnych. Regulacje te związane są z koniecznością zapewnienia warunków zapewniających możliwość bezpiecznego użytkowania maszyn i urządzeń technicznych w środowisku pracy oraz prowadzenia weryfikacji zgodności warunków pracy z wymaganiami. Zgodnie z 40.1 rozporządzenia [8] pracodawca obowiązany jest zapewnić systematyczne kontrole stanu bezpieczeństwa i higieny pracy ze szczególnym uwzględnieniem organizacji procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych oraz ustalić sposoby rejestracji nieprawidłowości i metody ich usuwania. Podstawowym warunkiem eksploatacji maszyn w środowisku pracy jest zapewnienie przez pracodawcę, że maszyny i urządzenia techniczne spełniać będą wymagania bezpieczeństwa przez cały okres ich użytkowania ( 51.1 [8]). Wymagania te określone zostały w postaci wymagań minimalnych oraz regulacji branżowych. Obowiązek stosowania regulacji branżowych podczas użytkowania maszyn i środków pracy wynika przede wszystkim z obowiązujących krajowych regulacji prawnych. Rozporządzenia te zostały wydane na podstawie art. 237 15 2 Kp [10]. Odnoszą się do określonych zastosowań urządzeń technicznych, określając szczegółowe obowiązki pracodawcy, które muszą zostać zrealizowane przed lub w trakcie eksploatacji urządzania. Przykłady wskazanych regulacji zamieszczono w tab. 4. Jako wymagania branżowe traktować należy również wymagania dozorowe określone w ustawie z dnia 21 grudnia 2000 r. o dozorze technicznym [9] oraz przepisy wykonawcze wydane na podstawie wskazanej ustawy. WNIOSKI Wymagania prawne określające zasady eksploatacji maszyn i urządzeń technicznych w środowisku pracy tworzą złożony system uzupełniających i częściowo pokrywających się regulacji, opartych o wymagania prawodawstwa europejskiego i krajowego. Obowiązek ich stosowania determinowany jest datą wprowadzenia urządzenia do tzw. pierwszego użytkowania na terenie EOG (lub, w odniesieniu do polskiego użytkownika w Polsce) oraz zastosowań dla których urządzenie może być stosowane [1, 2]. Obowiązujące w Polsce, podobnie jak i w innych krajach członkowskich UE regulacje prawne, są krajową implementacją wymagań europejskich. Należy pamiętać, że to one maja bezpośrednie znaczenie dla pracodawcy. Dopiero niezgodność zapisów krajowych z regulacjami europejskimi pozwala sięgać po zapisy dyrektyw, traktowanych jako dokument rozstrzygający istotę niezgodności podczas identyfikacji i interpretacji wymagań. Realizacja wymagań prawnych umożliwia spełnienie podstawowych wymagań nałożonych na pracodawcę, prowadzących do zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków wykonywania pracy. Uzupełniającym efektem jest zapewnienie ochrony przed zagrożeniami występującymi w środowisku pracy. Obowiązek zrealizowania wynikających z ustawodawstwa regulacji prawnych traktować należy jako przejaw odpowiedzialności pracodawcy za zdrowie i bezpieczeństwo zatrudnionych. 545

Tab. 4. Regulacje prawne branżowe, określające warunki użytkowania maszyn i urządzeń technicznych w środowisku pracy (przykłady) Adres publikacyjnych Tytuł aktu prawnego (Dziennik Ustaw) Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością Dz. U. 2010, nr 138, poz. 931 wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 1 marca 1995 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy produkcji, stosowaniu, magazynowaniu i Dz. U. 1995, nr 37, poz. 181 transporcie wewnątrzzakładowym nadtlenków organicznych Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 15 października 2001 r. w sprawie Dz. U. 2001, nr 131, poz. 1462, bezpieczeństwa i higieny pracy przy produkcji wyrobów gumowych ze zm. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 7 czerwca 2002 r. w sprawie Dz. U. 2002, nr 81, poz. 735 bezpieczeństwa i higieny pracy przy przetwórstwie tworzyw sztucznych Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 marca 2013 r. w sprawie Dz. U. 2013, poz. 492 bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 grudnia 1999 r. w sprawie Dz. U. 2000, nr 3, poz. 37 bezpieczeństwa i higieny pracy w odlewniach metali Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 stycznia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy czyszczeniu powierzchni, Dz. U. 2004, nr 16, poz. 156 malowaniu natryskowym i natryskiwaniu cieplnym Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 lipca 2010 r. w sprawie bezpieczeństwa Dz. U. 2010, nr 142, poz. 951 i higieny pracy w hutnictwie żelaza i stali Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 kwietnia 2000 r. w sprawie Dz. U. 2000, nr 36, poz. 409 bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze obrabiarek do drewna Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 29 maja 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa Dz. U. 2001, nr 64, poz. 651 i higieny pracy przy produkcji masy celulozowej, papieru i wyrobów z papieru Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 12 stycznia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze ciągników, maszyn, Dz. U. 1998, nr 12, poz. 51 narzędzi i urządzeń technicznych stosowanych w rolnictwie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2006 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu niektórych prac z zakresu Dz. U. 2006, nr 161, poz. 1141 gospodarki leśnej Streszczenie Obowiązujące regulacje prawne określają wymagania stosowane przez wszystkie strony procesu pracy, w trakcie której użytkuje się maszyny i urządzenia techniczne. Obecnie obowiązujący system wymagań prawnych tworzony jest przede wszystkim przez zapisy prawa europejskiego (dyrektywy EWG, WE i UE). Ich implementacja do krajowego systemu prawnego państwa członkowskiego jest obowiązkowa. Zakres oraz sposób wdrożenia uzależniony jest od charakteru zawartych w nim wymagań. Niewdrożenie w określonym czasie, wymagań dyrektyw do prawa krajowego skutkuje nakładaniem sankcji finansowych na Państwo Członkowskie. W opracowaniu wskazano wymagania prawne stawiane przed użytkownikami maszyn i urządzeń technicznych. Stanowią je, przede wszystkim, dyrektywy 2006/42/WE, 2009/104/WE oraz dyrektywy powiązane z nimi, odnoszące się do wymagań i sytuacji szczególnych. Wszystkie te wymagania implementowane zostały do krajowego systemu prawnego. Obowiązek ich stosowania (w określonym zakresie) przypisany został projektantom, konstruktorom, pracodawcom i pracownikom. Obowiązkiem pracodawcy jest stosowanie się również do krajowych regulacji prawnych niewynikających z ustawodawstwa europejskiego.. Wymagania krajowe traktować należy jako uzupełniające, w stosunku do zapisów prawa europejskiego. Stosowane są przede wszystkim w obszarach branżowych zastosowań maszyn. Legal requirements to ensure the operational safety of machinery and technical equipment Abstract The current legal regulations specify the requirements applicable by all parties of the work process, during using the machines and technical equipment. The current system of legal requirements is created by the 546

provisions of European law (EEC, EC and EU directives). Their implementation in the national legal system of a Member State is a must-have. The scope and method of implementation depends on the nature of the contained requirements. Failure to implement within a specified time, the requirements of the directives into national law results in the imposition of financial sanctions on a Member State. In the paper showed legal requirements for users of machinery and technical equipment. They are, first and foremost, Directive 2006/42/EC, 2009/104/EC and directives related to specific situations and requirements. All these requirements have been transferred to the national legal system. To their use (in a certain range) was assigned to the designers, constructors, employers and employees. Regardless of the laws aimed at the implementation of the requirements of European law, the duty of the employer is to apply to the national regulations. National requirements should be considered as complementary in relation to European law. Are used primarily in the areas of industry-specific uses of the machines. BIBLIOGRAFIA 1. Bhp w przepisach prawnych. Ogólne przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy po wejściu do UE, Wydawnictwo TARBONUS, Tarnobrzeg 2005. 2. Bryła R., Bezpieczeństwo i higiena pracy, Wydawnictwo Elamed, Katowice 2011. 3. Dyrektywa 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie maszyn, zmieniająca dyrektywę 95/16/WE (przekształcenie); Dz. Urz. L 157, z 9.06.2006, s. 24, ze zm. 4. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/104/WE z dnia 16 września 2009 r. dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy (druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG); Dz. Urz. UE, L 260, z 3.10.2009 r., s. 5. 5. Dyrektywa Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (89/391/EWG); Dz. Urz. UE L 183 z 29.06.1989 r., s. 1, ze zm. 6. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn, Dz. U., 2008, nr 199, poz. 1228, ze zm. 7. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r., w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy; Dz. U. 2002, Nr 191, poz. 1596, ze zm. 8. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r., w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy; tekst jedn.: Dz. U. 2003, Nr 169, poz. 1650, ze zm. 9. Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o dozorze technicznym; tekst jedn.: Dz. U. 2013, poz. 963, ze zm. 10. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., Kodeks pracy; tekst jedn.: Dz. U. 1998, nr 21, poz. 94, ze zm. 11. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności, tekst jedn. Dz. U., 2010, nr 138, poz. 935, ze zm. 12. Wymagania bezpieczeństwa dla maszyn umieszczanych na rynkach Unii Europejskiej i na rynku Polski, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2003. 547