Dr Aleksandra Krypczyk-De Barra Muzeum Narodowe w Krakowie Projekt Gierymski: założenia badawcze, metodyka oraz dotychczasowy przebieg realizacji 1. Wstęp [slajd 1-3] W roku 2014 przypadła 140. rocznica śmierci Maksymiliana Gierymskiego (1846-1874), jednego z najważniejszych artystów polskich XIX stulecia. Gierymski był związany z polską kolonią artystyczną w Monachium, wywierając istotny wpływ na twórczość pozostałych członków tej społeczności. Jego nowoczesna, nieakademicka postawa twórcza wyznaczyła wyraźny przełom w rozwoju rodzimego malarstwa, zwłaszcza w dziedzinie pejzażu. Stanowiła kontrpropozycję w stosunku do dominującej roli szkoły historycznej Jana Matejki. Dojrzały styl Maksymiliana Gierymskiego ukształtował się stosunkowo szybko, tuż po przybyciu do Monachium. Jego domeną było malarstwo batalistyczne oraz pejzażoworodzajowe. Najistotniejszym dokonaniem artysty stało się ustanowienie nowej jakości w polskim malarstwie pejzażowym stworzenie nowoczesnego, syntetycznego typu krajobrazu, opartego o realistyczną obserwację, połączoną z wywołanym nostalgią wspomnieniem. Krajobraz ten nawiązywał do romantycznego przekonania o więzi człowieka z naturą i stanowił ważny przekaz przeżyć i odczuć autora. Ta niezwykle osobista formuła malarska Gierymskiego powstała w oparciu o popularny w środowisku monachijskim tzw. pejzaż stimmungowy. Przejęta następnie przez pozostałych polskich monachijczyków, którzy mniej lub bardziej twórczo rozbudowali jej aspekty ikonograficzne i formalne, dała początek pierwszej polskiej szkole pejzażowej. 2. Założenia badawcze i metodyka [slajd 4-5] Celem projektu, którego pełna nazwa brzmi Twórczość Maksymiliana Gierymskiego a sztuka polskich monachijczyków w latach 1867-1900 badania interdyscyplinarne stało się opracowanie jednego z kluczowych problemów sztuki polskiej XIX stulecia jakim jest rola Maksymiliana Gierymskiego jako inicjatora rozwoju pierwszej nowoczesnej polskiej szkoły pejzażowej, ukształtowanej w środowisku artystycznym w Monachium w latach 1867-1900. Projekt, finansowany przez Narodowe Centrum Nauki realizowany jest w Muzeum Narodowym w Krakowie. Zaplanowano dwa, podstawowe etapy badań. Etap pierwszy polegał na pogłębieniu, usystematyzowaniu oraz reinterpretacji wiedzy na temat życia i twórczości Maksymiliana Gierymskiego. Umożliwi to ikonograficzną, formalną oraz technologiczną charakterystykę 1
jego oeuvre, pozwoli również na wypracowanie miarodajnych metod ułatwiających analizę oraz atrybucję dzieł artysty. Etap drugi obejmuje badania międzynarodowego kontekstu, w jakim rozwijała się twórczość Maksymiliana Gierymskiego. Pozwoli to na zdefiniowanie roli artysty jako inicjatora rozwoju nowoczesnego malarstwa polskiego, przede wszystkim w zakresie gatunku pejzażowego oraz rodzajowego. Projekt zakłada wykorzystanie interdyscyplinarnych badań z zakresu historii sztuki, archiwistyki, konserwacji oraz nauk ścisłych (fizyka, chemia). Biorą w nim udział pracownicy Muzeum Narodowego w Krakowie: dr Aleksandra Krypczyk-De Barra, dr Anna Klisińska- Kopacz, Elżbieta Zygier Piotr Frączek oraz, m.in., Barbara Świątkowska, Iwona Gręda i Elżbieta Cyganik. W celu realizacji założeń badawczych przeprowadzono kwerendy i nawiązano współpracę z wieloma instytucjami muzealnymi, archiwami, bibliotekami, domami aukcyjnymi oraz kolekcjonerami prywatnymi w kraju, m.in.: Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Narodowym w Poznaniu i Fundacji Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Śląskim w Katowicach, Muzeum Okręgowym w Rzeszowie, Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, Muzeum Górnośląskim w Bytomiu, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, Muzeum Niepodległości w Warszawie, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Bibliotece Jagiellońskiej, Ossolineum, Instytucie Sztuki PAN w Warszawie oraz Muzeum Okręgowym w Suwałkach. Szczególnie istotna i inspirująca stała się współpraca z Muzeum Narodowym w Warszawie, które posiada największą i najbardziej reprezentatywną kolekcję dzieł Gierymskiego, innych polskich monachijczyków oraz związane z tym zagadnieniem cenne archiwalia. Poza granicami kraju kwerendami objęto do tej pory Niemcy, Czechy, Austrię, Szwecję oraz Stany Zjednoczone. W celu zgromadzenia możliwie pełnej i aktualnej bazy danych obejmującej szczególnie istotny dla twórczości Gierymskiego obszar krajów niemieckojęzycznych do współdziałania zaproszono również Annę Baumgartner z Ludwig-Maximilians-Universität w Monachium. Projekt objęto również konsultacjami merytorycznymi udzielonymi przez prof. dr hab. Wojciecha Bałusa z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace badawcze z dziedziny konserwacji oraz nauk ścisłych umożliwiają określenie techniki i technologii wybranych, reprezentatywnych obrazów Maksymiliana Gierymskiego. Wykonywane są w oparciu o metody nieinwazyjne i nieniszczące w działającym. Prowadzone są w działającym w Muzeum Narodowym w Krakowie od 2004 roku Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych LANBOZ. Podstawę badań stanowią analizy w świetle widzialnym (VIS), świetle ultrafioletowym (UV), w promieniach podczerwonych (IR), w świetle sodowym oraz promieniach rentgenowskich (RTG). Obserwacje w światłach analitycznych wzbogacone zostały badaniami metodą XRF (spektrometria fluorescencji rentgenowskiej XRF). Połączenie wspomnianych powyżej metod badawczych umożliwi finalnie uzyskanie wieloaspektowej wiedzy na temat dorobku Maksymiliana Gierymskiego, określenia jego twórczego kodu. Wieloaspektowe uzupełnienie i zaktualizowanie wiedzy na temat 2
twórczości M. Gierymskiego umożliwi stworzenie katalogu dzieł wszystkich artysty, również w odniesieniu do prac uchodzących za zaginione. Jednym z ostatecznych założeń realizowanego projektu będzie także ocena kondycji polskiego malarstwa przed i po Gierymskim, w tym określenie problemów artystycznych podejmowanych przez nawiązujących do jego twórczości innych polskich monachijczyków, zarówno w odniesieniu do tematyki oraz ikonografii jak i zagadnień czysto formalnych. 3. Dotychczasowy przebieg realizacji projektu Badania konserwatorskie [slajd 6-14] Dotychczas nie przeprowadzono prac mających na celu zbadanie materiałów i techniki malarskiej Maksymiliana Gierymskiego. Jego twórczość była rozpatrywana i oceniana jedynie w kontekście jego życia. Pierwszy etap badań techniki i technologii malarskiej artysty ograniczony został do 35 obrazach olejnych, przechowywanych w polskich kolekcjach muzealnych, których autorstwo nie budzi wątpliwości. Skoncentrowano się na reprezentatywnej grupie dzieł, pochodzących z różnych etapów twórczości Gierymskiego, należących do ważnych w jego dorobku gatunków: pejzażowego oraz pejzażowo-rodzajowego, a prezentujących następujące tematy: nokturny, sceny powstańcze, żołnierskie i batalistyczne oraz kompozycje zopfowe. Dążono do ustalenia, czy twórczość Gierymskiego można podzielić na etapy oraz jakie środki formalne wykorzystywał w pracy nad dziełami o danej tematyce. Starano się również określić stopień zindywidualizowania twórczości artysty pod względem technologicznym. Badania objęły obrazy ukończone i szkice, bez studiów przygotowawczych koni i postaci oraz dzieł noszących ślady znacznych ingerencji konserwatorskich. Była to pierwsza próbą podsumowania technologicznego aspektu twórczości artysty, której wyniki opublikowane zostały w katalogu towarzyszącym ubiegłorocznej wystawie w Muzeum Narodowym w Krakowie. Najistotniejsze wnioski dotyczące tego etapu badań, sformułowane przez Annę Klisińską-Kopacz, Elżbietę Zygier oraz Piotra Frączka, są następujące. Spuścizna artystyczna Maksymiliana Gierymskiego powstała w ciągu zaledwie z dziewięciu lat i trudno znaleźć w niej wyraźne podziały na okresy o znacząco różnym sposobie malowania. Okazało się, iż malarstwo Gierymskiego charakteryzują wspólne cechy warsztatowe, które można odnaleźć we wszystkich gatunkach i tematach podejmowanych przez artystę. Badania radiograficzne ujawniły m.in. zaskakujący fakt, że na wielu obrazach Gierymskiego ukryte są wcześniejsze kompozycje, które artysta zamalował i wtórnie wykorzystał jako nowe podobrazie. Zjawisko to występuje dosyć często i dotyczy wszystkich etapów twórczości malarza oraz różnych tematów jego dzieł. Około 25 procent badanych prac powstało na istniejących już wcześniej kompozycjach. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy we wszystkich przypadkach były to dzieła skończone, czy tylko studia lub szkice. Stwierdzono także pewne wspólne cechy warsztatowe malarstwa Gierymskiego. W obrazach powstałych po przyjeździe artysty do Monachium można wskazać spójne środki 3
charakteryzujące technikę i technologię poszczególnych gatunków i tematów. Artystę wyróżnia metoda warstwowego budowania kompozycji z wykorzystaniem brązowego podmalowania, które w różnym stopniu współtworzy ostateczną kolorystykę. We wszystkich obrazach można odnaleźć zindywidualizowany sposób ukazywania pejzażu, przejawiający się w szczegółach opracowywania drobnej roślinności, malowanej w charakterystyczny sposób: zdecydowanym, szybkimi dotknięciami cienkiego pędzla, pozostawiającymi plamki o niewielkim rozmiarze i przeważnie o nieco wydłużonym kształcie, zestawiane obok siebie i nanoszone warstwowo. W koronach drzew małe listki układają się w większe plamy, zróżnicowane tonalnie. W partiach dominującej tonacji ciemnej zieleni malarz wprowadza wyróżniające się plamki i bliki, tworzone z żółcieni i czerwieni. Chcąc podziwiać głębię wyrazu i bogactwo środków zastosowanych przez Gierymskiego, jego obrazy należało by studiować z bliska, skupiając się na niewielkich fragmentach i szczegółach, które z oddalenia zlewają się w harmonijną całość. W sposobie malowania szczególne spójne są zopfy, które łączy powtarzalność i specyficzna stylizacja strojów i roślinności. W nokturnach i scenach pejzażowo-rodzajowych charakterystyczna jest ciepła tonacja oraz światło nakładane kryjącą farbą, uzyskiwaną zawsze z tych samych pigmentów. Narzędzia, których używał Gierymski nie odbiegały od stosowanej w tamtych czasach praktyki malowania: posługiwał się pędzlem i szpachlą. Niemniej jednak, technika w połączeniu z wizją twórczą nadała malarstwu Gierymskiego cechy indywidualne. Szpachlą miejscowo rozprowadzał farbę, wygładzając powierzchnię, przy czym świadomie uzyskiwał efekt lokalnego przenikania koloru z tworzącej podmalowanie warstwy spodniej. Szpachli używał w zopfach i scenach pejzażoworodzajowych, zarówno w partiach nieba, jak i roślinności, zaznaczanej syntetyczną plamą barwną, zawsze aż do roztarcia farb, nie pozostawiając głębokich bruzd w warstwie malarskiej. Z narzędzia tego korzystał także podczas malowania plenerowych szkiców, tworzonych alla prima, nadając lokalnie warstwie malarskiej specyficzną, niewysoką fakturę, zestawianą z partiami o widocznym dukcie pędzla. Cienkim pędzlem opracowywał detale, malował drobną roślinność oraz nanosił sygnatury. Łącznie, w ramach projektu, badaniom konserwatorskim poddano do tej pory 78 obrazów olejnych uchodzących za dzieła Gierymskiego, pochodzących z polskich i zagranicznych kolekcji muzealnych i prywatnych. Ponadto przebadano 12 wybranych dzieł innych polskich monachijczyków, w tym obrazy: J. Brandta, T. Ajdukiewicza, A. Kozakiewicza, A. Chmielowskiego, J. Rosena, Z. Sidorowicza, W. Maleckiego, J. Chełmońskiego, A. Wierusza-Kowalskiego, J. Chełmińskiego. L. Benedyktowicza. Tylko w jednym przypadku spotkaliśmy się z odmową, zdecydowana większość instytucji oraz właścicieli prywatnych pozytywnie odpowiedziała na chęć przeprowadzenia wspomnianych badań. Pełna dokumentacja wszystkich zbadanych obrazów zostanie przedstawiona w odrębnej publikacji, która zwieńczy realizację projektu badawczego. 4
Dokumentowanie danych na temat istniejących i zaginionych dzieł M. Gierymskiego [slajd 15-19] Niezmiernie istotną częścią omawianego projektu badawczego stało się zgromadzenie danych na temat dzieł uważanych za zaginione oraz próby ich zlokalizowania. Oeuvre Maksymiliana Gierymskiego nie zostało skatalogowane za życia artysty. Nie zachowały się również spisy obrazów ani żadna inna dokumentacja jego monachijskiej pracowni. W odniesieniu do wielu dzieł, zwłaszcza pochodzących z wczesnego, warszawskiego okresu twórczości Maksymiliana dysponujemy najczęściej szczątkowymi informacjami z prasowych publikacji oraz pozbawionymi ilustracji katalogami wystaw, uniemożliwiającymi dokładną identyfikację wymienionych w nich prac. Pierwsze i jedyne do tej pory katalogowe opracowanie dorobku Gierymskiego powstało dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku, a zawdzięczamy je Halinie Stępień (1929-2008) autorce wystawy monograficznej artysty, zorganizowanej w Muzeum Narodowym w Warszawie. Stworzona wówczas baza danych nie była jednak od tamtej pory aktualizowana ani poszerzana w oparciu o najnowsze, często wcześniej niedostępne, informacje. Większość twórczego życia Maksymiliana Gierymskiego związana była z monachijskim ośrodkiem artystycznym. Swoje dzieła Maks wystawiał jednak nie tylko w tamtejszym Kunstvereinie, ale również w Berlinie, Wiedniu oraz Londynie. Sprzedawane z powodzeniem tamtejszym marszandom (m.in. berlińskiemu kunsthändlerowi Rudolfowi Lepke, wiedeńskiemu kupcowi Keyserowi oraz londyńskiemu marszandowi Henry`emu Wallisowi) obrazy trafiały najczęściej do prywatnych kolekcji zagranicznych. Początkowo wysyłał je również na wystawy krajowe w Warszawie, Krakowie i Lwowie. Wśród kupujących obrazy Maksymiliana Gierymskiego znajdowali się zarówno mieszczanie, przemysłowcy i bankierzy (np. Heinrich Liebig z Reichenbergu oraz Theodor E. Behrens z Hamburga), jak również osoby utytułowane. W roku 1869 do zbiorów cesarza Franciszka Józefa, a później arcyksiężniczki Gizeli Bawarskiej trafił Rekonesans huzarów austriackich (obecnie własność prywatna). Ukoronowaniem krótkiej kariery Gierymskiego był natomiast zakup do zbiorów berlińskiej Nationalgalerie Polowania»par force«na jelenia ostatniego dzieła artysty. U schyłku XIX wieku oraz w okresie międzywojennym wiele dzieł Maksymiliana zmieniło swych właścicieli i zostało przywiezionych do kraju, trafiając zarówno do zbiorów publicznych, jak i prywatnych. Liczne obrazy i rysunki znalazły się w zbiorach znanych polskich kolekcjonerów, m.in.: Adama Oderfelda, Edwarda Rejchera (Reichera), Jerzego Mycielskiego, Stanisława Rotwanda, Apolinarego Przybylskiego, Dominika Witke- Jeżewskiego, Leona Franciszka Goldberg-Górskiego, Stanisława i Heleny Józefowiczów, Gustawa i Julii Wertheimów oraz Janusza Regulskiego. Pośrednikiem w nabywaniu dzieł Gierymskiego był w wielu przypadkach znany warszawski antykwariusz Abe Gutnajer. W naszych czasach przeważająca część zachowanego dorobku artystycznego Maksymiliana Gierymskiego należy do polskich zbiorów publicznych. Trzy obrazy 5
Gierymskiego znajdują się w kolekcjach muzeów niemieckich: Kunsthalle w Kilonii (Polowanie par force na jelenia) oraz Braith-Mali-Museum Biberach w Biberach an der Riß (Patrol dragonów w czasie postoju, Droga wiejska). Obraz Modlący się Żydzi, znany także pod tytułem Modlitwa Żydów w dzień sabatu zakupiony od artysty przez niemieckiego przemysłowca, barona Heinricha Liebiega z Reichenbergu (obecnie Liberec w Czechach) przechowywany jest z kolei w Oblastní galerie w Libercu. Do zbiorów nowojorskiego Polish Institute of Arts and Sciences of America należą dwa obrazy, pochodzące z kolekcji Jana Lechonia (Martwa natura z otwartą książką, lampą i filiżanką; Pejzaż z drzewem). Najtrudniejszym zadaniem jest dokładne zlokalizowanie i skatalogowanie tych dzieł artysty, które przechowywane są dzisiaj w krajowych i zagranicznych kolekcjach prywatnych. W tej ostatniej grupie dzieł Gierymskiego należy również uwzględnić prace olejne i rysunkowe pojawiające się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat na rynku antykwarycznym (najczęściej krajowym) oraz przypisywane artyście, nieznane wcześniej dzieła o trudnej do ustalenia proweniencji, rzadko lub nigdy wcześniej nie eksponowane publicznie. W odniesieniu do stosunkowo dużej liczby prac Maksymiliana (ok. 100 obrazów olejnych oraz niespełna 50 prac na podłożu papierowym) do tej pory nie jesteśmy w stanie określić miejsca ich przechowywania. Brak aktualnych informacji, dotyczących tej zaginionej części dorobku Gierymskiego stanowi poważną lukę w naszej wiedzy na temat polskiego dziedzictwa kulturowego. Tym bardziej cieszy fakt, iż w ostatnim czasie na europejskim rynku antykwarycznym (Sztokholm, Londyn) pojawiły się dwa, znakomite dzieła Maksymiliana Gierymskiego, uważane dotąd za zaginione. Jednym z nich był obraz Na pastwisku, znany również m.in. pod tytułem Lekcja jazdy. Graficzny wizerunek tego dzieła prezentowano na zakończnej w ubiegłym roku w Muzeum Narodowym w Krakowie wystawie poświęconej twórczości Maksymiliana Gierymskiego. Wydzielony w przestrzeni tej ekspozycji multimedialny Gabinet dzieł zaginionych skrywał historię oraz zachowane wizerunki szesnastu wybranych obrazów pędzla artysty, o nieustalonym miejscu przechowywania. Do niedawna zatem na temat obrazu Na pastwisku wiadomo było, iż został sprzedany jeszcze za życia jego autora i przez wiele lat przechowywany był w zbiorach prywatnych w Hamburgu. Dalsze losy obrazu, w tym miejsce jego przechowywania, pozostawały nieznane. Koniec ubiegłego roku wyznaczył przełom w zagadkowych losach dzieła. Obraz pojawił się w ofercie szwedzkiego domu aukcyjnego Stockholms Auktionsverk. Po grudniowej aukcji dzieło zostało zakupione przez prywatnego kolekcjonera. Dzięki życzliwej postawie nowego właściciela, do końca sierpnia tego roku można było je podziwiać w Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach. Wystawa Maksymilian Gierymski. Dzieła inspiracje recepcja [slajd 20-22] Koncepcja wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie 24 maja do 10 sierpnia 2014 roku zakładała prezentację œuvre Maksymiliana Gierymskiego w kontekście monachijskiego środowiska artystycznego. Odstąpiono zatem od idei typowej wystawy monograficznej, 6
polegającej na zgromadzeniu jak największej liczby dzieł składających się na dorobek artysty, na rzecz prezentacji twórczości Gierymskiego na tle środowiska monachijskiego, z zaakcentowaniem artystycznych następstw twórczości malarza w sztuce polskiej. Wybór obejmował zespół reprezentatywnych dzieł Gierymskiego (56 obrazów olejnych, 56 prac na podłożu papierowym, album oraz szkicownik) zestawionych z dziełami twórców polskich (33 obrazy olejne oraz 7 rysunków) oraz artystów europejskich, przede wszystkim niemieckich i francuskich (13 obrazów olejnych oraz 7 prac na podłożu papierowym). Oprócz najbardziej znanych dzieł Gierymskiego, takich jak Patrol powstańczy, "Adiutant sztabowy", Rewizja nocna, "Konna kawalkada w brzezince", "Obóz Cyganów I" czy "Modlący się Żydzi", pojawił się także ostatni obraz artysty "Polowanie»par force«na jelenia" ze zbiorów Kunsthalle w Kilonii oraz długo uważana za zaginioną i po raz pierwszy prezentowana publicznie w Polsce "Wiosna w małym miasteczku" (własność Marii i Pawła Dąmbskich, Buenos Aires). Istotnym celem ekspozycji było podjęcie problematyki recepcji twórczości Maksymiliana Gierymskiego w sztuce polskiej drugiej połowy XIX wieku. Pozwoliło to na skonfrontowanie dorobku Gierymskiego z dziełami artystów nawiązujących do jego spuścizny/dorobku kontynuujących podjęte przez niego tematy, motywy, schematy kompozycyjne oraz zagadnienia czysto formalne. Maksymilian nie pozostawił wprawdzie uczniów, jednak siła jego malarstwa, jego nowatorstwo, inspirowały wielu malarzy, przede wszystkim związanych ze środowiskiem monachijskim, m.in. Józefa Brandta, Adama Chmielowskiego, Józefa Chełmońskiego, Alfreda Wierusza-Kowalskiego, Antoniego Piotrowskiego, Jana Chełmińskiego, Jana Rosena, Władysława Szernera, Stanisława Witkiewicza i Ludomira Benedyktowicza. Oddźwięk twórczości Gierymskiego był szeroki i bardzo różnorodny od powierzchownego powielania rozwiązań tematycznych i ikonograficznych, po twórczą kontynuację. Najwybitniejszym artystycznym spadkobiercą Maksymiliana pozostaje bez wątpienia jego młodszy brat Aleksander, którego twórczość prezentowana była równolegle w Muzeum Narodowym w Warszawie. Na koniec chciałabym złożyć wyrazy wdzięczności wszystkim instytucjom, kolekcjonerom prywatnym oraz Osobom, których wiedza, praca i życzliwość przyczyniły się do prowadzenia prac związanych z omówionym projektem. Specjalne podziękowania składam na ręce Elizy Ptaszyńskiej oraz Zbigniewa Fałtynowicza. [informacja dodatkowa na temat projektu, dla zainteresowanych] Projekt "Twórczość Maksymiliana Gierymskiego a sztuka polskich monachijczyków w latach 1867-1900 badania interdyscyplinarne" został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC- 2012/05/B/HS2/03970 7