KONSUMPCJA USŁUG W L SKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH URSZULA GRZEGA Streszczenie Zmiany jakie wyst piły w konsumpcji polskich, w tym l skich gospodarstw domowych pod wpływem wydarze społeczno-gospodarczych w kraju, wi si przede wszystkim ze zmniejszeniem konsumpcji ywno ci oraz wzrostem konsumpcji artykułów nie ywno ciowych i usług. Pomi dzy województwami w Polsce wyst puj ró nice przestrzenne, ekonomiczne i społeczne, które znajduj swoje odzwierciedlenie w poziomie i strukturze realizowanej konsumpcji. Bior c pod uwag podstawowe charakterystyki ekonomiczne stwierdzi nale y, i je li chodzi o tworzenie odpowiednich warunków do zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych to l sk, na tle innych województw w kraju, wypada korzystnie. 1 Pomi dzy cz stotliwo ci korzystania z usług a cechami ekonomicznymi i społeczno-zawodowymi gospodarstw domowych wyst puj istotne zale no ci. Generalnie, im wy ej gospodarstwa domowe oceniaj sytuacj materialn własnego podmiotu oraz im wy szym poziomem wykształcenia legitymuje si głowa rodziny, tym cz - ciej korzystaj one z szerokiej gamy usług konsumpcyjnych. Wielko gospodarstwa domowego równie implikuje niejednokrotnie znacz ce powi zania w zakresie cz stotliwo ci korzystania z wybranych usług. W zale no ci od typu społeczno ekonomicznego gospodarstwa tak e ró nie kształtuje si poziom konsumpcji usług. Z usług b d cych elementem zaspokojenia potrzeb zarówno podstawowych, jak i wy szego rz du, najcz ciej korzystaj gospodarstwa pracuj ce na własny rachunek oraz pracownicze nierobotnicze, najrzadziej gospodarstwa rencistów. Słowa kluczowe: konsumpcja, usługi, gospodarstwa domowe 1 Według kryterium skali, podmioty konsumpcji mo na podzieli na podmioty działaj ce w skali makrospołecznej oraz mikrospołecznej. W pierwszej grupie wymienia si gospodarstwa domowe i konsumentów indywidualnych, w drugiej ludno danego kraju ogółem oraz wspólnoty terytorialne. Najpowszechniejszym a zarazem jednym z najwa niejszych podmiotów gospodarki ka dego kraju jest gospodarstwo domowe, którego nadrz dnym celem jest zaspokojenie potrzeb poszczególnych jego członków oraz wspólnych potrzeb konsumpcyjnych gospodarstwa. Przez l skie gospodarstwa domowe rozumie si gospodarstwa domowe zamieszkuj ce teren województwa l skiego. Poszczególne wspólnoty terytorialne ró ni si mi dzy sob posiadanymi zasobami, a te okre laj nie tylko mo liwo ci zaspokojenia potrzeb, ale tak e wyznaczaj dost pne granice rozwoju wspólnot. Dla pełniejszego zobrazowania konsumpcji usług w gospodarstwach l skich w niniejszym artykule wykorzystano tak e wska niki ekonomiczne dotycz ce województwa l skiego oraz mieszka ców l ska.
80 Konsumpcja usług w l skich gospodarstwach domowych 1. Wprowadzenie Na skutek przemian społeczno-gospodarczych, jakie miały miejsce w Polsce na przestrzeni ostatnich dwóch dekad, takich jak m.in. transformacja gospodarcza oraz integracja Polski z Uni Europejsk, wyst piły wyra ne zmiany w poziomie i w strukturze konsumpcji indywidualnej polskich gospodarstw domowych. Zmniejszył si udział spo ycia ywno ci, wzrósł udział konsumpcji artykułów nie ywno ciowych, w tym usług. Na wzrost udziału usług w ogólnej strukturze spo- ycia indywidualnego gospodarstw domowych zło yło si wiele przyczyn. Przede wszystkim był on efektem skomercjalizowania usług finansowanych w latach wcze niejszych z funduszów społecznych, a tak e rozwoju nowych rynków usługowych. Mo na powiedzie, e na wzrost popytu na usługi ze strony konsumentów w du ym stopniu wpłyn ły zmiany transformacyjne, w tym te o charakterze ekonomicznym oraz społecznym. Szczególnie du e znaczenie miały czynniki ekonomiczne, w tym poda, ceny usług i ich relacja do cen dóbr oraz dochody konsumentów. Bardzo du rol odegrały tak e uwarunkowania o charakterze demograficznym, zwłaszcza zmiany w strukturze wiekowej społecze stwa oraz wielko ci gospodarstw domowych. Nast piły równie zmiany w stylach ycia konsumentów, wywołane czynnikami o charakterze społecznopsychologicznym. Analizuj c poziom i struktur konsumpcji usług l skich gospodarstw domowych mo na korzysta z wtórnych ródeł informacji opracowywanych m.in. przez GUS. Dane pochodz ce z tych ródeł nie prezentuj jednak pełnego obrazu wzrostu spo ycia usług, poniewa dotycz tej jego cz ci, która finansowana jest z reguły dochodami rozporz dzalnymi lub oszcz dno ciami gospodarstw domowych i realizowana w ramach konsumpcji prywatnej. Nie dotycz natomiast spo ycia usług realizowanego w ramach konsumpcji publicznej, ponadto nie obrazuj subiektywnych odczu podmiotów konsumpcji zwi zanych z korzystaniem z konkretnych usług. Dlatego te bardzo wa n grup informacji stanowi informacji pozyskiwane ze ródeł pierwotnych. Analiza danych uzyskanych w drodze bada bezpo rednich stanowi zatem cenne ródło informacji o charakterze uzupełniaj cym. 2. Specyfika województwa l skiego. Warunki ycia l skich gospodarstw domowych wybrane aspekty Województwo l skie to najbardziej zurbanizowany obszar w Polsce, uwa any jednocze nie za jeden z istotniejszych gospodarczo regionów naszego kraju. Jako najsilniej uprzemysłowiony region Polski odgrywał i wci odgrywa decyduj c rol w gospodarce narodowej. O znaczeniu tym decyduje: zaplecze surowcowe (w szczególno ci wci chodzi o potencjał paliwowoenergetyczny), zainteresowanie inwestorów zagranicznych, na które wpływa tak poło enie geograficzne województwa, jak i du y rynek zbytu, dobrze rozwini ta infrastruktura (w tym infrastruktura drogowa, uzbrojenie terenu, blisko lotniska o znaczeniu mi dzynarodowym wysoko wykwalifikowana kadra pracownicza) oraz Specjalna Strefa Ekonomiczna. Na l sku wytwarza si 13,2% Produktu Krajowego Brutto. 2 Pod wzgl dem wielko ci wytwarzanego PKB województwo l skie zajmuje drugie miejsce w kraju, zaraz po województwie mazowieckim. PKB per capita jest wy szy o 8% od redniej krajowej (zob. tab. 1). Sytuacja taka jest efektem zarówno działalno ci przemysłowej prowadzonej na l sku, jak i rozwoju sektora prywatnego i usług. Od kilkunastu lat 2 Dane Wojewódzkie, Rocznik Statystyczny Województwa l skiego 2010, http://www.stat.gov.pl/katow/38_plk_html.htm, 21.03.2011r.
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 50, 2011 81 obserwuje si stopniowe, dyktowane wymaganiami gospodarki wolnorynkowej zmiany w strukturze gospodarki województwa. W ogólnych przychodach ze sprzeda y, permanentnie spada udział przemysłu oraz wzrasta udział usług rynkowych i nierynkowych. Najwi kszy udział warto ci dodanej brutto na 1 pracuj cego w strukturze gospodarki województwa przypada wła nie na usługi rynkowe oraz przemysł. Doda nale y, e w 2009r. w usługach zatrudnionych było 56,9% ogółu pracuj cych na l sku. 3 Tabela 1. Podstawowe dane ekonomiczne dotycz ce województwa l skiego i Polski ogółem Wyszczególnienie l sk Polska PKB per capita (ceny bie ce)* 108,0 100,0 Stopa bezrobocia rejestrowanego w % 9,4 12,1 Przeci tne miesi czne wynagrodzenie brutto* 102,7 100,0 Wska nik zagro enia ubóstwem 12,9 17,1 Wska nik cen towarów i usług konsumpcyjnych** 103,9 103,5 Dochody do dyspozycji brutto w sektorze gosp. dom 112,7 100,0 * Polska=100, ** rok poprzedni=100 ródło: Rocznik Statystyczny Województw 2010, GUS, Warszawa 2011: s. 69, 70, 83, 87,89. Bior c pod uwag inne charakterystyki makroekonomiczne województwa l skiego stwierdzi nale y, e na tle pozostałych polskich województw wypada ono stosunkowo korzystnie. Wielu mieszka ców l ska znajduje zatrudnienie w aglomeracjach zlokalizowanych na jego obszarze, dlatego te stopa bezrobocia rejestrowanego jest znacznie ni sza od redniej krajowej. Doda jednak nale y, e odsetek pracuj cych kobiet na l sku jest stosunkowo niski, gdy nie przekracza 45%. 4 Ni szy jest równie wska nik zagro enia ubóstwem w % osób po uwzgl dnieniu w dochodach transferów społecznych, a tak e na podstawie wyników badania bud etów gospodarstw domowych. Uwaga ta dotyczy: warto ci minimum egzystencji, relatywnej granicy ubóstwa oraz ustawowej granicy ubóstwa. Wy sze jest natomiast przeci tne miesi czne wynagrodzenie brutto mieszka ców l ska, z czym automatycznie wi e si sytuacja dochodowa l zaków. Nominalne dochody brutto w sektorze gospodarstw domowych na 1 mieszka ca wyniosły w 2009r. 23756zł wobec 21 076zł dla Polski ogółem i były wy sze a o 12,7%. Szczegółow struktur dochodów rozporz dzalnych na 1 osob w l skich gospodarstwach domowych prezentuje wykres 1. 3 Regiony Polski, GUS, Warszawa 2010: s.14. 4 Woj. l skie na tle unijnej Europy http://finanse.wp.pl/kat,12571,title,woj-slaskie-na-tle-unijnej- Europy,wid,12012748,wiadomosc.html. 23.03.2011r.
82 Konsumpcja usług w l skich gospodarstwach domowych Rysunek 1. Struktura dochodu rozporz dzalnego na 1 osob w l skich i polskich gospodarstwach domowych ogółem w 2009 r. ródło: Rocznik Statystyczny Województwa l skiego 2010, Urz d Statystyczny w Katowicach, Katowice 2011: s. 317. Warto dochodu rozporz dzalnego l skich gospodarstw w przeliczeniu na 1 osob wyniosła w 2009r. 1114,05zł. Prawie 56 % stanowiły dochody z pracy najemnej. 1/3 dochodu pochodziła ze wiadcze społecznych. Udział ten był wy szy o 4,2 punktu procentowego od udziału dochodów ze wiadcze społecznych polskich gospodarstw domowych. Ni szy był tak e udział dochodów z pracy na własny rachunek oraz dochodów pochodz cych w indywidualnego gospodarstwa w rolnictwie. Pomi dzy województwami w Polsce wyst puj widoczne ró nice tak pod wzgl dem przestrzennym, jak i ekonomicznym oraz społecznym. Województwo l skie w porównaniu do innych regionów cechuje si nowoczesn struktur gospodarki i infrastruktur dopasowan do potrzeb swoich mieszka ców. Na uwag zasługuje fakt, i ponad połowa mieszka ców l ska w wieku mi dzy 20 a 24 ycia rokiem studiuje. Socjolodzy okre laj to mianem rewolucji edukacyjnej. Fakt podnoszenia kwalifikacji i zdobywania nowych umiej tno ci przekłada si z kolei na generowanie nowego jako ciowo kapitału ludzkiego. Chocia wielu mieszka ców l ska dotyka problem bezrobocia, to i tak ich sytuacja zawodowa jest lepsza ni w innych regionach Polski. To z kolei przekłada si na lepsz sytuacj dochodow l zaków oraz zmiany w strukturze konsumpcji w kierunku zwi kszania konsumpcji usług.
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 50, 2011 83 3. Wydatki i konsumpcja l skich gospodarstw domowych W strukturze wydatków konsumpcyjnych l skich gospodarstw domowych wyra nie dominuj dwie podstawowe grupy wydatków: wydatki na ywno i napoje bezalkoholowe oraz wydatki na u ytkowanie mieszkania i no niki energii. Ł cznie stanowi one prawie połow miesi cznych wydatków konsumpcyjnych l skich gospodarstw domowych (zob. tabela 2). W grupie wydatków nie ywno ciowych na drugim miejscu znajduj si wydatki na rekreacj i kultur, a nast pnie wydatki na transport. Wydatki na odzie i obuwie, wyposa enie mieszkania, zdrowie i ł czno oscyluj w granicach 5%. Najni szym udziałem cechuj si wydatki na edukacj. Wydatki ywno ciowe dominuj w strukturze wydatków konsumpcyjnych tak l skich, jak i polskich gospodarstw domowych ogółem. Wysoki udział stanowi tak e wydatki mieszkaniowe, w przypadku gospodarstw l skich jest on jeszcze o 2,6 punktu procentowego wy szy ni w przypadku gospodarstw polskich ogółem. Ró nice w strukturze wydatków polskich i l skich gospodarstw domowych dotycz tak e wydatków na transport. l skie gospodarstwa wydaj mniej na t grup o 1,5 punktu procentowego, nieco mniej wydaj tak e na: odzie i obuwie, wyposa enie mieszkania, zdrowie. Wi cej natomiast wydaj na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe oraz rekreacj i kultur. Podobnie, jak w przypadku polskich gospodarstw domowych ogółem, l skie gospodarstwa znaczn cz bud etu pieni nego przeznaczaj na opłaty stałe oraz wydatki o charakterze niezb dnym. Opłaty za energi elektryczn, ciepln i gaz s aktualnie najwi kszym obci eniem dla wszystkich gospodarstw domowych. Stanowi one ponad 10% wydatków ogółem i jednocze nie prawie 1/3 ogólnych wydatków na usługi. Od 1990r. udział opłat za no niki energetyczne systematycznie wzrastał z roku na rok i niestety nic nie wskazuje na to, by tendencja ta uległa w najbli szych latach zmianie. Opłaty za najem mieszkania bardziej obci aj bud ety gospodarstw miejskich, co tłumaczy ich wi kszy udział w ogólnej strukturze wydatków konsumpcyjnych l skich gospodarstw domowych. Warto doda, i w grupie wydatków mieszkaniowych na usługi znajduj si tak e wydatki zwi zane z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Nie stanowi one jednak osobnej wyodr bnionej kategorii, ze wzgl du na bardzo niski ich udział w strukturze wydatków konsumpcyjnych ogółem. W wietle wyników bada bud etów gospodarstw domowych najwi cej na utrzymanie mieszkania wydaj gospodarstwa emerytów, najmniej gospodarstwa rolników. Usługi medyczne i szpitalne, czyli usługi zwi zane z ochron zdrowia, mimo i stanowi stosunkowo niewielki odsetek wydatków ogółem w gospodarstwach domowych, to cechuj si wci tendencj rosn c, co wynika głównie z dalszego procesu unowocze niania oraz komercjalizacji tych usług. Publiczne finansowanie usług zdrowotnych systematycznie maleje, w zwi zku z czym wydatki na ochron zdrowia coraz bardziej obci aj bud ety gospodarstw. Aktualnie najwi cej na usługi medyczne i szpitalne wydaj gospodarstwa emerytów, najmniej gospodarstwa pracownicze robotnicze. Uwaga ta dotyczy tak ogółu polskich, jak i l skich gospodarstw domowych.
84 Konsumpcja usług w l skich gospodarstwach domowych Tabela 2. Struktura wydatków konsumpcyjnych na 1 osob w l skich i polskich gospodarstwach domowych ogółem w 2009r. (w %). Wyszczególnienie l skie gospodarstwa Polskie gospodarstwa domowe domowe ywno i napoje bezalkoholowe 26,2 26,3 Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 3,1 2,9 Odzie i obuwie 5,0 5,5 U ytkowanie mieszkania i no niki energii 23,2 20,6 Wyposa enie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa 5,3 5,6 Zdrowie 4,6 5,2 Transport 8,6 10,1 Ł czno 4,8 4,8 Rekreacja i kultura 8,8 8,4 Edukacja 1,2 1,2 Restauracja i hotele 2,2 2,3 Inne towary i usługi 5,1 7,2 ródło: Bud ety gospodarstw domowych w 2009r., GUS, Warszawa 2010: s. 86., Rocznik Statystyczny Województwa l skiego 2010, Urz d Statystyczny w Katowicach, Katowice 2010: s. 318. Usługi transportowe zaliczane s do grupy usług zaspokajaj cych ró ne potrzeby, pocz wszy od tych o charakterze podstawowym, czyli przemieszczania si, sko czywszy na tych o charakterze wy szego rz du, jak np. potrzeba kontaktu, wi zi z otoczeniem, presti u, bezpiecze stwa. W 2009r. stanowiły one najwi ksze obci enie dla bud etów gospodarstw pracowniczych nierobotniczych oraz pracuj cych na własny rachunek. Najmniej na usługi transportowe wydawały gospodarstwa rencistów. Do grupy wydatków na ł czno zalicza si m.in. wydatki na usługi pocztowe i telekomunikacyjne oraz internetowe. Ich udział jest najwi kszy w grupie gospodarstw pracuj cych na własny rachunek, najmniejszy za w gospodarstwach rencistów. Usługi zwi zane z kultur i rekreacj nale do tych, których nabywanie odbywa si dopiero po zaspokojeniu potrzeb o charakterze podstawowym. Korzystanie z nich dodatkowo determinowane jest ich poda, czyli dost pno ci oferty kulturalnej oraz zmiennymi o charakterze demograficznym (wiek, płe ), społeczno-zawodowym (poziom oraz rodzaj wykształcenia), a tak e zmiennymi interwencyjnym (przyzwyczajenia, styl ycia). Na usługi w zakresie rekreacji i kultury najwi cej przeznaczaj gospodarstwa nierobotnicze, najmniej gospodarstwa rolników. Usługi edukacyjne to usługi zaspokajaj ce potrzeby rozwoju osobowo ci. Poziom wydatków na t grup usług tak e zale y od sytuacji społeczno-gospodarczej kraju, sytuacji materialnej rodzin, oferty rynkowej, preferencji konsumentów i wielu innych czynników. Konsumpcja usług z zakresu edukacji czy kultury wi e si nierozerwalnie z istnieniem funduszu swobodnej decyzji, ale mo e by tak e efektem rezygnacji z realizacji innych grup potrzeb. Ze wzgl du na relatywnie wysokie ceny usług w zakresie edukacji, ich znaczenie w strukturze wydatków ogółem jest
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 50, 2011 85 stosunkowo niewielkie, poniewa wiele gospodarstw domowych z nich nie korzysta. Oczywi cie gospodarstwa domowe mog tak e nie korzysta z usług edukacyjnych z powodu braku odczuwania takiej potrzeby. Najwi cej na usługi edukacyjne wydaj gospodarstwa pracownicze nierobotnicze, najmniej gospodarstwa emerytów i rencistów. Wydatki na restauracje i hotele oraz wydatki na usługi z zakresu higieny, w tym salony fryzjerskie, kosmetyczne i zakłady piel gnacyjne stanowi marginaln pozycj w strukturze wydatków konsumpcyjnych polskich gospodarstw domowych. Najwi kszy udział maj one w wydatkach ogółem pracuj cych na własny rachunek oraz gospodarstw nierobotniczych. Najmniej na restauracje i hotele wydaj renci ci, a na usługi z zakresu higieny gospodarstwa pracownicze robotnicze. Je li za chodzi o wydatki na ubezpieczenia, w tym ubezpieczenia mieszkaniowe, zdrowotne oraz transportowe, najwi cej na ten cel przeznaczały w 2009r. gospodarstwa pracownicze nierobotnicze, najmniej rencistów oraz pracownicze robotnicze. Doda w tym miejscu nale y, i w ci gu ostatniego roku ceny usług ubezpieczeniowych (szczególnie ubezpiecze transportowych) cechowały si najwy sz dynamik wzrostu, co sprawiło, e procentowy udział wydatków na usługi ubezpieczeniowe wzrósł o ok. 30%, wci jednak stanowi on zaledwie 1% wydatków konsumpcyjnych ogółem. 5 4. Konsumpcja usług l skich gospodarstw domowych wyniki bada bezpo rednich Jednym z celów przeprowadzonych bada bezpo rednich było poznanie cz stotliwo ci korzystania z wybranych usług przez l skie gospodarstwa domowe. Badania przeprowadzono w Katedrze Bada Konsumpcji Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach. 6 W celu unikni cia ogólnych, zagregowanych grup usług podano konkretne przykłady usług, jak: usługi gastronomiczne, porz dkowe i pralnicze, remontowe i naprawcze, medyczne wiadczone w ramach NFZ i poza nim, edukacyjne odpłatne, kulturalne, sportowe, transportowe, opieku cze oraz finansowe. Jak wynika z bada, l skie gospodarstwa domowe najcz ciej korzystaj z usług transportowych, ponad 1/3 badanych zdeklarowała, e ich gospodarstwa czyni to kilka razy w tygodniu, co pi ty uznał, e z usług transportowych jego gospodarstwo korzysta kilka razy w miesi cu. Zaledwie co dziesi ty badany uznał, e nie korzysta z usług transportowych (zob. tab. 3). 5 Bud ety gospodarstw domowych w 2009r., GUS, Warszawa 2010, 2010 s. 100-104. 6 Badania przeprowadzono w 2010r. na terenie województwa l skiego. Zastosowano metod ankiety rozdawanej. Próba badawcza wyniosła 500 gospodarstw domowych. W badaniu brali udział doro li członkowie gospodarstw domowych, którzy jako przedstawiciele własnych gospodarstw wyst powali w imieniu wszystkich członków wchodz cych w skład danego podmiotu. W doborze próby zastosowano procedur doboru celowego kwotowego. Przyj t w badaniu kwot był typ społeczno zawodowy gospodarstwa. Badaniem obj to gospodarstwa domowe reprezentuj ce podstawowe grupy społecznoekonomiczne ludno ci ustalone na podstawie kryterium wył cznego lub głównego (przewa aj cego) ródła utrzymania, a mianowicie gospodarstwa: pracowników na stanowiskach robotniczych (27%), pracowników na stanowiskach nierobotniczych (22%), rolników (5,2%), pracuj cych na własny rachunek (6,8%), emerytów (28%), rencistów (7,0%), utrzymuj cych si z niezarobkowych ródeł innych ni emerytura i renta (4,0%). W ród innych przyj tych charakterystyk próby badawczej wyró niono: płe, wiek respondenta, wykształcenie głowy rodziny, liczb osób w gospodarstwie domowym oraz subiektywn ocen sytuacji materialnej własnego gospodarstwa.
86 Konsumpcja usług w l skich gospodarstwach domowych Kolejn pod wzgl dem cz stotliwo ci korzystania grup usług okazały si usługi edukacyjne odpłatne. Korzystanie z zaj edukacyjnych odpłatnych takich jak np. dodatkowe zaj cia j zykowe czy ró nego typu szkolenia nie jest w ród l skich gospodarstw domowych bardzo powszechne, m.in. dlatego e wi kszo usług edukacyjnych w Polsce ma charakter publiczny i nieodpłatny. Nieco ponad 8% badanych zdeklarowało jednak bardzo cz ste korzystanie z tych usług. Jednocze- nie prawie połowa badanych gospodarstw nigdy nie korzystała z dodatkowych usług edukacyjnych. Prawie co trzeci badany korzysta z nich kilka razy w roku i rzadziej, i tylko co czwarty kilka razy w miesi cu i cz ciej. Korzystanie z dodatkowych usług edukacyjnych jest silnie zwi zane z wykształceniem głowy rodziny (zob. tab. 4). Przy czym im wy szy poziom wykształcenia głowy rodziny, tym cz stszy zakres korzystania z usług edukacyjnych odpłatnych. Podobna zale no wyst puje w przypadku takiej cechy jak sytuacja materialna gospodarstwa. Obserwuje si tak e korelacje pomi dzy wielko ci gospodarstwa domowego, a cz stotliwo ci korzystania z usług, o których mowa. Im wi ksze gospodarstwo tym wi ksza cz stotliwo korzystania z dodatkowych usług edukacyjnych. Wi ksze gospodarstwa domowe posiadaj z reguły wi cej członków, których potrzeby edukacyjne s szczególnie wysokie, czyli dzieci i młodzie y. Je li chodzi o typ gospodarstwa, to zdecydowanie najcz ciej z usług dodatkowych w zakresie edukacji korzystaj gospodarstwa nierobotnicze. Co trzeci badany korzystał z takich usług kilka razy w miesi cu, a co szósty kilka razy w tygodniu. Drug pozycj pod wzgl dem cz stotliwo ci korzystania z usług edukacyjnych, zaj li pracuj cy na własny rachunek, a nast pnie gospodarstwa robotnicze. Najrzadziej z usług edukacyjnych z racji wieku swoich członków oraz ogranicze po stronie dochodowej korzystały gospodarstwa rencistów a dziewi ciu badanych na dziesi ciu zaznaczyło odpowied sporadycznie i nigdy (z czego odpowied nigdy padła w nieco ponad 80% przypadków). Gospodarstwa emerytów tak- e rzadko korzystały z edukacyjnych usług odpłatnych, prawie 90% badanych wybrało odpowied sporadycznie i nigdy. W przypadku gospodarstw rolniczych 3/4 respondentów tak e wybrało odpowiedzi wiadcz ce o rzadkim korzystaniu z edukacyjnych usług odpłatnych. Je li chodzi jednak o t grup, to cz stotliwo korzystania przez ni z dodatkowych zaj edukacyjnych nie wynika tylko i wył cznie z ich sytuacji materialnej ale cz sto jest efektem ograniczonej oferty poda- owej usług edukacyjnych na terenach wiejskich.
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 50, 2011 87 Tabela 3. Cz stotliwo korzystania z wybranych usług przez l skie gospodarstwa domowe (w%) Usługi Kilka razy w tygodniu Kilka razy w miesi cu Kilka razy w roku Sporadycznie Nigdy nie korzystam transportowe 36,8 22,2 10,0 20,0 11,0 edukacyjne odpłatne 8,2 16,0 14,2 15,2 46,4 sportowe 6,8 18,0 25,2 19,4 30,6 gastronomiczne 3,2 17,2 22,4 33,6 23,6 porz dkowe i pralnicze 1,0 1,8 7,6 22,6 67,0 medyczne wiadczone w 0,8 16,2 52,6 28,8 1,6 NFZ kulturalne 0,8 16,2 38,4 27,2 17,4 opieku cze 0,8 1,4 1,4 8,6 87,8 finansowe 0,8 0,8 5,0 25,4 68,0 medyczne poza NFZ 0,2 2,8 35,0 47,2 14,8 remontowe i naprawcze 0,0 0,8 11,4 65,6 22,2 ródło: Opracowanie własne na podstawie bada bezpo rednich. Z przeprowadzonych bada wynika, e prawie 1/3 gospodarstw domowych nie korzysta z usług sportowych, a ponad 17% nie korzysta z usług kulturalnych. Relatywnie cz sto (przynajmniej kilka razy w miesi cu) korzysta z nich odpowiednio 25% i 17% gospodarstw. Przy tym najcz ciej z wymienionych usług korzystaj gospodarstwa pracownicze nierobotnicze i pracuj ce na własny rachunek, najrzadziej za gospodarstwa rencistów i rolnicze. Usługi gastronomiczne wi si m.in. z zaspokojeniem potrzeb ywieniowych gospodarstw domowych. Ich konsumpcja w du ym stopniu zdeterminowana jest sytuacj materialn badanych oraz cechami demograficznymi gospodarstw i ich członków. Z przeprowadzonych bada wynika, e 1/3 respondentów korzysta z takich usług sporadycznie, co czwarty badany nie korzysta nigdy, co pi ty kilka razy w roku i tyle samo kilka razy w miesi cu. Ograniczona siła nabywcza gospodarstw domowych cz sto powoduje konieczno oszcz dzania na wybranych grupach potrzeb. Jednym ze sposobów oszcz dzania na wydatkach jest samoobsługa gospodarstw domowych i zwi zane z ni ograniczenie wydatków na usługi mieszkaniowe takie, jak np. usługi remontowe i naprawcze oraz porz dkowe i pralnicze. Z przeprowadzonej analizy wynika, e 2/3 gospodarstw domowych sporadycznie korzysta z usług remontowych. Prawie taki sam odsetek respondentów nigdy nie skorzysta z usług porz dkowych i pralniczych. Z usług tych sporadycznie korzysta co pi ty badany podmiot. Podobny odsetek respondentów nigdy nie korzysta tak e z usług remontowych i naprawczych. Kolejna grupa usług wi e si po rednio z zaspokojeniem potrzeb zdrowotnych gospodarstw domowych. Mowa tutaj o usługach medycznych wiadczonych w ramach NFZ i poza nim. Ponad połowa badanych korzystała z usług medycznych wiadczonych w ramach NFZ kilka razy w roku, a niespełna 1/3 respondentów sporadycznie lub nigdy. Prawie 2/3 respondentów sporadycznie lub nigdy nie korzystało z usług medycznych wiadczonych poza NFZ. Jednocze nie tylko 3% respondentów zdeklarowało, e korzysta z usług spoza NFZ kilka razy w miesi cu lub cz ciej. Kilka razy w miesi cu i cz ciej z usług NFZ korzysta prawie 45% badanych gospodarstw rencistów i niespełna 4% gospodarstw pracowniczych nierobotniczych. Z usług wiadczonych poza NFZ najcz ciej korzystaj gospodarstwa pracuj cych na własny rachunek, najrzadziej go-
88 Konsumpcja usług w l skich gospodarstwach domowych spodarstwa rencistów i utrzymuj ce si ze ródeł niezarobkowych. Cz stotliwo korzystania z usług medycznych z lub spoza NFZ jest najsilniej skorelowana z sytuacj materialn gospodarstwa. Wraz z popraw sytuacji materialnej badanych gospodarstw wzrasta ich skłonno do cz stszego korzystania z usług medycznych wiadczonych poza FNZ. Nie zaobserwowano natomiast istotnych statystycznie zwi zków pomi dzy wykształceniem głowy rodziny czy liczb osób w gospodarstwie, a cz stotliwo ci korzystania z usług medycznych z NFZ lub poza nim. Usługi opieku cze oraz finansowe wpływaj na zaspokojenie potrzeb bezpiecze stwa gospodarstw domowych. Usługi opieku cze wi si z bezpiecze stwem osobistym członków gospodarstwa, finansowe natomiast wi si z szeroko poj tym zabezpieczeniem materialnym, a tak e społecznym rodziny. Korzystanie z usług opieku czych takich, jak np. opieka nad dzie mi ale tak e osobami starszymi i chorymi cechuje si najmniejszym zainteresowanie w ród badanych gospodarstw domowych. Prawie dziewi ciu na dziesi ciu badanych nie korzysta nigdy z tego typu usług. Sporadycznie z usług opieku czych korzysta ok. 8% badanych. Najcz ciej z usług opieku czych korzystaj gospodarstwa pracownicze, szczególnie nierobotnicze, a tak e pracujace na własny rachunek. Cz stotliwo korzystania z usług opieku czych wzrasta w miar wzrostu wielko ci gospodarstwa domowego. Dla przykładu 96,5% gospodarstw 1 i 2 osobowych nigdy nie korzysta z usług opieku czych, natomiast w grupie gospodarstwa 4 osobowych odsetek ten jest ni szy o ponad 20. Jednocze nie 4,7% tych gospodarstw deklaruje, e korzysta z usług opieku czych co najmniej kilka razy w tygodniu. Usługi finansowe takie, jak np. doradztwo inwestycyjne tak e ciesz si małym zaiteresowaniem w ród l skich gospodarstw domowych. Ponad 2/3 gospodarstw nigdy z nich nie korzysta, co czwarte korzysta sporadycznie, a co dwudzieste kilka razy w roku. Odsetek korzystaj cych z tego typu usług kilka razy w miesi cu lub cz ciej wyniósł zaledwie 0,8%. Z usług finansowych najcz ciej korzystaj grupy najzamo niejsze, czyli gospodarstwa pracownicze nierobotnicze oraz pracuj ce na własny rachunek. Z przeprowadzonej analizy wynika, e cz stotliwo korzystania z wybranych usług jest istotnie powi zana z poszczególnymi cechami badanych gospodarstw domowych. Najsilniejsze zale no ci wyst puj pomi dzy cz stotliwo ci korzystania z poszczególnych usług, a sytuacj materialn rodzin. Tylko w przypadku korzystania z usług kulturalnych, edukacyjnych odpłatnych i sportowych wykształcenie ma silniejszy wpływ na oceny respondentów, ni ich sytuacja materialna. Generalnie w miar poprawy sytuacji materialnej gospodarstw oraz wzrostu poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa ro nie cz stotliwo korzystania z wybranych usług (zob. tab.4). Wykształcenie głowy rodziny nie wpływa na korzystanie z usług transportowych i słabo wpływa na korzystanie z usług opieku czych. Sytuacja materialna najsilniej determinuje konsumpcj usług sportowych i nast pnie kulturalnych, nie wpływa za na korzystanie z usług transportowych. Wpływ ilo ci osób w gospodarstwie domowym na korzystanie z usług konsumpcyjnych, w porównaniu do poprzednich cech jest najmniejszy Zauwa ono jednak, e z wielko ci gospodarstw domowego najsilniej powi zane było korzystanie z usług sportowych oraz usług edukacyjnych odpłatnych.
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 50, 2011 89 Tabela 4. Korelacje pomi dzy cz stotliwo ci korzystania z wybranych usług a cechami metryczkowymi respondentów Cechy respondentów Wykształcenie Ilo osób Sytuacja Usługi głowy rodziny w gospodarstwie materialna transportowe -0,01 0,09-0,02 edukacyjne odpłatne 0,46 0,38 0,40 sportowe 0,53 0,39 0,49 gastronomiczne 0,46 0,23 0,46 porz dkowe i pralnicze 0,27 0,10 0,27 medyczne wiadczone z NFZ -0,25-0,09-0,12 kulturalne 0,49 0,30 0,47 opieku cze 0,18 0,18 0,20 finansowe 0,22 0,13 0,24 medyczne poza NFZ 0,20 0,09 0,28 remontowe i naprawcze 0,22 0,15 0,29 Uwaga: w tabeli podano warto ci współczynnika korelacji rang Spearmana. W obliczeniach zastosowano skal od 1 do 5, gdzie 1 oznacza nigdy nie korzystam, 2- korzystam sporadycznie, w razie nagłej potrzeby, 3 korzystam kilka razy w roku, 4 korzystam kilka razy w miesi cu, 5 korzystam kilka razy w tygodniu. ródło: Opracowanie własne na podstawie bada bezpo rednich. 5. Podsumowanie Cech rozwoju gospodarczego krajów rednio i wysoko rozwini tych jest systematyczne zwi kszanie si udziału sektora usług w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto. Ta sama uwaga dotyczy sfery konsumpcji obserwuje si wzrost konsumpcji usług w ogólnej strukturze konsumpcji indywidualnej gospodarstw, a zjawisko to nazywa si serwicyzacj konsumpcji. 7 Konsumpcja usług zdeterminowana jest wieloma czynnikami o charakterze makro i mikroekonomicznym. W ród nich szczególne znaczenie przypisuje si czynnikom ekonomicznym, demograficznym oraz społeczno-zawodowym. Z przeprowadzonych bada wynika, e zakres korzystania z wybranych usług konsumpcyjnych najsilniej zdeterminowany jest sytuacj dochodow podmiotów konsumpcji. Poziom, ródła, oraz charakter pozyskiwanych dochodów wpływaj na mo liwo ci nabywcze oraz sposoby zaspokajania konkretnych potrzeb poprzez spo ycie usług. Podstawowa zale no wyst puj ca pomi dzy poziomem dochodów a konsumpcj usług kształtuje si nast puj co: wy sze dochody powoduj wy szy poziom konsumpcji usług i odwrotnie. Pod wpływem dochodów dokonuj si tak e przeobra enia struktury konsumpcji usług, mianowicie konsumpcja usług zaspokajaj cych ponadpodstawowe potrzeby gospodarstw domowych zajmuje coraz wi kszy udział w konsumpcji ogółem. W zale no ci od typu społeczno ekonomicznego gospodarstwa, który okre lany jest na podstawie przewa aj cego lub głównego ródła utrzymania, ró nie kształtuje si poziom konsumpcji usług. Gospodarstwa pracuj ce na własny rachunek oraz pracownicze nierobotnicze, czyli grupy o najwy szym statusie materialnym, to gospodarstwa najcz ciej korzystaj ce z usług b d cych elementem zaspokojenia potrzeb podstawowych oraz wy szego rz du. Grup 7 C. Bywalec, Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010: s. 250.
90 Konsumpcja usług w l skich gospodarstwach domowych gospodarstw o najni szym statusie materialnym, czyli rencistów, a tak e gospodarstw utrzymuj cych si ze ródeł niezarobkowych cechuje natomiast najrzadsze korzystanie ze usług. Podsumowuj c, podkre li nale y, e znajomo obecnych tendencji w zakresie konsumpcji usług, a tak e do wiadczenia krajów bardziej rozwini tych pozwalaj przewidzie w mniejszym b d wi kszym stopniu przyszłe zapotrzebowanie społecze stw na konkretne rodzaje usług. Generalnie wzrost zamo no ci społecze stw powoduje wzrost popytu na sfer usług. 8 Dalsza poprawa sytuacji materialnej gospodarstw domowych powinna powodowa zatem wzrost zapotrzebowania na usługi wy szego rz du tak czasooszcz dne, jak i czasochłonne. Nie bez znaczenia pozostaj tak e zmiany demograficzne i społeczne wpływaj ce m.in. na style ycia konsumentów. Dla przykładu, tendencja wzrostu aktywno ci zawodowej kobiet, powinna przeło y si z czasem na wi ksze zapotrzebowanie na usługi opieku cze, a tak e edukacyjne odpłatne, szczególnie te które zagospodarowuj czas popołudniowy dzieci. Wzro nie tak e zapotrzebowanie na usługi pralnicze i gastronomiczne. Zwi kszenie liczby osób legitymuj cych si wykształceniem wy szym wpłynie m.in. na zwi kszone zapotrzebowanie na usługi kulturalne. Natomiast ogólne starzenie si społecze stwa spowoduje wzrost zapotrzebowania na usługi medyczne oraz opieku cze. Bibliografia [1] Bud ety gospodarstw domowych w 2009r., GUS, Warszawa 2010: s. 86, s. 100 104. [2] Bywalec Cz., Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010: s. 250. [3] Regiony Polski, GUS, Warszawa 2010: s. 14. [4] Rocznik Statystyczny Województw 2010, GUS, Warszawa 2011: s. 69, 70, 83, 87, 89. [5] Rocznik Statystyczny Województwa l skiego 2010, Urz d Statystyczny w Katowicach, Katowice, 2010: s. 317, 318. [6] Witek J., Funkcjonowanie gospodarstw domowych osób pracuj cych na własny rachunek. Praca zasoby konsumpcja, Uniwersytet Szczeci ski, Szczecin 2007: s. 244. [7] ródła elektroniczne. [8] http://finanse.wp.pl/kat,12571,title,woj-slaskie-na-tle-unijnej Europy,wid,12012748, wiadomosc.html. 23.03.2011r. Woj. l skie na tle unijnej Europy. [9] http://www.stat.gov.pl/katow/38_plk_html.htm, 21.03.2011r. Dane Wojewódzkie. 8 J. Witek, Funkcjonowanie gospodarstw domowych osób pracuj cych na własny rachunek. Praca zasoby konsumpcja, Uniwersytet Szczeci ski, Szczecin 2007: s. 244.
91 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 50, 2011 CONSUMPTION OF SERVICES IN SILESIAN HOUSEHOLDS Summary Changes which have taken place in the consumption of Poles under the influence of socio economic events in the country have also taken place in the similar scale in the consumption of the people of Silesia. First of all, they are connected with the decrease of the food consumption and the decrease of the service and non food consumption. There are differences among voivodships in Poland when it comes to territory, economy and social issues. Taking into consideration basic economic characteristics, it must be stated that as far as creating the appropriate conditions to fullfil the needs of its citizens Silesia, as compared to other voivodships, comes off very well. There are crucial dependences between the frequency of using the services and the socio economic characteristics of households. On the whole, the better the material situation of the household is and the better educational background the head of family has the more frequently the family uses the wide variety of consumption services. The size of the household has also significant implications for the scale of the frequency of using given services. The level of the consumption of services is different also depending on the socio economic type of the household. Households of the self employed and households of employees in nonmanual labour positions most frequently use the services whereas households of pensioners use them least frequently. Keywords: consumption, services, households Katedra Bada Konsumpcji Wydział Zarz dzania Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach ul. 1 Maja 50, 40-287 Katowice e-mail: ugrzega@ue.katowice.pl