p s z c Z E L N C Z E Z E S Z Y T Y N A U K O. W E ROK XX GRUDZEŃ 1975 WPŁYW RODZAJU MSECZEK MATECZNKOWYCH PODŁOZA POKARMOWEGO NA EFEKTYWNOŚC WYCHOWU MATEK PSZCZELCH Jer 'zy B o b r z e 'ciki, Jar o s ł a w P r a b u c k i Akademia Rolniczo-Techrnczna w 01sztynie Akademia Rolnicza w Szczecinie WSTĘP Autorzy niniejszej pracy, odbywając w 1972 i 1974 roku staż pszczelarski w Norwegii, zetknęli się z powszechnym stosowaniem miseczek matecznikowych produkowanych ze starych mateczników, z których wygryzły się już matki, Sposób ten zaczerpnięty wstał od słynnego duńskiego hodowcy matek O. M li 11 e r'a. Zwolennicy tej metody twierdzą, że w miseczkach ze starych mateczników rodziny wychowujące chętniej przyjmują poddane larwy. Skłoniło to nas do przeprowadzenia doświadczeń nad przyjmowaniem larw przez rodziny wychowujące w kilku rodzajach miseczek matecznikowych i na różnym ipo!d1jo:żju pokarmowym. PRZEGLĄD LTERATURY Ważnym elementem w intensyfikacji produkcji pasiecznej jest zwiększanie hodowli matek poprzez upraszczanie metod wychowu, potanienie kosztów produkcji itp. Cel ten nie może być jednak osiągany kosztem jakości uzyskiwanych matek. Na jakość matek wpływa wiele elementów z zakresu biologii, genetyki oraz techniki wychowu. W o y k e (1971) badał współzależność między ciężarem matek a liczbą rurek jajnikowych u osobników hodowlanych z jaja oraz z 1, 2, 3 i 4-dniowych larw. Matki wychowywane z jaja ważyły 210 g i posiadały największą liczbę rurek jajnikowych (320 szt.). Najlżejsze były matki wychowywane z larw 4-dniowych, które posiadały tylko 220 rurek jajnikowych. 219'
K ról (1974) stwierdziła, że pochodzenie rasowe rodzin wychowujących ma duży wpływ na liczbę przyjętych larw i liczbę wychowanych matek pszczelich. Według autorki tej najlepiej na rodziny wychowujące przeznaczać mieszańce międzyrasowe pszczoły kraińskiej i kaukaskiej z krajowymi, które zapewniają 2, 3-krotnie wyższą liczbę wychowanych matek niż czyste rasowe pszczoły krajowe. Największy procent przyjętych larw uzyskiwał P u s c a (1970) w małych seriach hodowlanych, gdy jednorazowo poddawał rodzinie wychowującej 10-20 larw. ' Wpływ różnego rodzaju zaczątków matecznikowych na przyjmowanie larw oraz na jakość matek badali B u r m is t r o w a (1960) i We i s s (1967). B u r m i s t r o wadowiodła, że w miseczkach średnicy 10 mm pszczoły składają dwa razy więcej mleczka niż w matecznikach założonych na komórkach pszczelich. Matki natomiast wygryzione z miseczek o średnicy 10 mm charakteryzowały się większym ciężarem ciała i posiadały więcej rurek jajnikowych od matek pochodzących z mateczników założonych na komórkach pszczelich. W doświadczeniach We i s s'a (1967) wraz ze zmniejszaniem się wielkości miseczek malał też procent przyjętych larw i ciężar wychowanych matek. Najlepsze 'Okazały się miseczki o średnicy 8,9 mm. Badaniem wpływu podłoża pokarmowego, na które przekłada się larwy, na jakość wyhodowanych matek zajmowali się R o b e r t s (1965) oraz T a r a n o w (1968, 1972 b). Stwierdzili oni, że tylko mleczko pszczele pochodzące od młodych, 12-godzinnych larw, zapewnia wysoki procent przyjętych larw i dobrą jakość wyhodowanych matek. Według obserwacji T a r a n o w a (1972a) używane w tym celu stare mleczko dawało znaczniegorsze rezultaty niż stosowanie miodu. MATERAŁ METODYKA Doświadczenie przeprowadzono w Stacji Hodowli Matek Pszczelich Norweskiego ZWiązku Pszczelarzy w Billingstad ik. Oslo w roku 1972 i 1974. Łącznie poddano rodzinom wychowującym 9557 larw, w tym 8710 sztuk w celu określenia wpływu miseczek matecznikowych na przyjmowanie larw oraz 847 sztuk dla zbadania przydatności różnego podłoża pokarmowego. Nowe miseczki mateczriikowe, zakupione w firmie R o o t w USA, podzielono na dwie grupy. Jedną z nich przed przekładaniem larw przyklejano na korki hodowiane d. wstawiano na kilka godzin do silnych rodzin pszczelich, celem wypolerowania ioh przez pszczoły, Drugiej grupy miseczek nie polerowano a larwy przenoszono bezpośrednio po przyklejeniu tych miseczek na korki. 220
Stare miseczki produkowano ze starych mateczników, z których wygryzły się już matki (B o b rz e c k i 1973 b), Mateczniki te na czas jednej doby napełniano wodą a następnego dnia, po wylanju W\Ody, ścinano ostrym nożem w 2/3 wysokości. Powstałe w ten sposób miseczki oczyszczano następnie z resztek mleczka i oprzędów, pozostałych po wygryzionej matce, pod kranem z bieżącą letnią wodą, za pomocą specjalnego, obustronnie zaostrzonego sercowatego nożyka. Miseczki te wstawiano na kilka godzin do rodzin pszczelich w celu ich polerowania. Do takich przygotowanych miseczek matecznikowych przekładano metalową łyżeczką larwy w wieku do 12 godzin, na kroplę jedngo z kilku rodzajów podłoża. Używane w doświadczeniu mleczko pszczele zbierano z mateczników w różnym wieku i rozcieńczano przegotowaną wodą. Jako podłoża używano również: przegotowaną wodę, rzadki, niedojrzały miód tzw. "nakrop", a część larw przekładano do suchych miseczek. W 1972 roku wychów matek przeprowadzono w 16 seriach, w okresie od 3.V do 28.V. Do doświadczenia użyto 30 osieroconych rodzin wychowujących, obsadzonych po 3 rodziny w jednym ulu typu Muliera (B o - b r z e c k i 1973 a). W roku 1974, w okresie od 14.V do 20.V wychowano 21 serii w obecności matki. Wychów prowadzono w górnych korpusach 50 uli, konstrukcyjnie zbliżonych do typu wielkopolskiego (P r a - b u c ki 1975). Larwy brane do wychowu matek oraz rodziny wychowujące były tej samej rasy - pszczoły północne, określane przez Norwegów mianem "Brune". W obu latach doświadczeń do jednej rodziny wychowującej poddawano każdorazowo dwie lub trzy listewki hodowlane z 10 larwami każda. Listewki te różniły się rodzajem miseczek lub podłoża, na które przekładano larwy. Kolejność umieszczania listewek w ramce hodowlanej zmieniano w każdej serii celem wykluczenia wpływu ich położenia na przyjmowanie larw. Na drugi dzień notowano liczbę przyjętych larw, a szóstego dnia zapisywana liczbę zasklepianych mateczników oraz przenoszono je da cieplarki, gdzie odbywał się wylęg matek W roku 1972 rodziny wychowujące podkarmiane były przez cały okres wychowu syropem cukrowym oraz zasilane czerwiem niekrytym, pochodzącym z innych rodzin. W roku 1974 rodzinami wychowującymi były silne pnie pąsieki pradu!kcyjnej, które podkarmiano jednorazowo w momencie poddawania larw. W roku tym nie było potrzeby 'zasilania tych rodzin czerwiem. Do porównania wyników wychowu matek.przyjęto liczbę normalnych, zasklepionych mateczników, gdyż dalsze prowadzenie obserwacji było niemożliwe w warunkach dużej hodowli, Zebrane wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji, a oceny istotności różnic dokonana przy pomocy testu "t" Studenta. 221
CHARAKTERYSTYKA NEKTORYCH CZYNNKOW KLMATYCZNYCH Średnie dekadowe temperatury powietrza oraz dekadowe sumy opadów w latach 1972 i 1974 przedstawiono na ryc. 1. Dane te uzyskano ze Stacji Meteorologicznej w Fornebu k. Oslo (Norwegia). Nasilenie opadów w roku 1972 wystąpiło w okresie wiosennym i letnim (kwiecień, maj, czerwiec, lipiec), natomiast w roku 1974 największe opady miały miejsce w pierwszej i drugiej dekadzie lipca oraz w sierpniu i wrześniu. ~.- 't't '". - ~! ~~ ero< x:: ~S...~. er ~"" ~= 0-100 lo so l' 4& ł1 &o 4' ł5 "lo ~ 4~ 6OłZ. ł 50 40 9 100 8 1 lo, _ S 2.0, ~ 10 1 ł ttaoes QUAD1 ł 1 3 ł "0m~ ",.[ N _(m,a' ~ 3 2 l l l t 3 ł 1 3 ~ V ~v v. \l l lor. ~ U"'_ OE~AOOWA nlll V"A&EDEt!l*UH'ERATUE f9lt 1,llt -,,- l'u OEMĄOOWE ~Ułl O9tOOW!łU~ Of DEtAOftL RĄ,WfAlLS Ryc. 1. Średnie temperatury dekadowe oraz dekadowe sumy opadów (Fornebu.) F'ig. 1. The averagę deca dal ternperatures and sums Ol decadal rainfalls (Fornebu) Krzywa termiczna w czerwcu i wrześniu przebiegała mniej więcej jednakowo w obu omawianych latach. Dość duże różnice obserwowano w kwietniu, maju i lipcu. Szczególnie lipiec w 1972 r. okazał się miesiącem cieplejszym niż w roku 1974. Reasumując, warunki pogody w 1972 r. były mniej sprzyjające dla hodowli matek pszczelich niż w roku 1974, z uwagi na nasilenie opadów 222
w miesiącach wiosennych (maj, czerwiec) oraz letnich. Miesiące wiosenne roku 1974 charakteryzowały się znikomą ilością opadów i podwyższonymi temperaturami, co sprzyjało hodowli. WYNK DYSKUSJA Tabela 1 Przyjmowanie larw przekładanych do różnych rodzajów polerowanych miseczek matecznikowych na różne podłoża pokarmowe Acceptance of rrarvae,graf.ted in var ious polished artificial queen-cell cups and on different food W doświadczeniu (dane z 1974 r., tab, l) najwięcej (48,8%) larw przekładanych na mleczlko pszczele przyjmowały rodziny w nowych miseczkach polerowanych, nieco mniej (44,0%) w miseczkach polerowanych starych, a najmniej (41,5%) w miseczkach nowych niepolerowanych. Jednak różnicę statystycznie istotną stwierdzono tylko między przyjmowaniem larw w miseczkach nowych polerowanych i niepolerowanych. Dalsze doświadczenia -, i V to dane z roku 1972. Liczba prze- Liczba % zasklepionych poddamateczników Q) Podłoże liczba nych 'a Rodzaj miseczek pok ar- serii larw % of sealed queen cells Q)... '" ~ Kind ot que en-cell "O Ol. cups.~.. Food t) Q) mowe No of No of series intro- Q) '<li P- o O fil '" larvae duced x*** Sx V% Melczko Stare= - Old* 24 1934 44,0 a2 4,5 10,2 psz-czele Nowe - New 23 2271 48,8 al 4,9 10,0 Royal jelly Nowe** - New" 26 2120 41,5 b 3,9 9,4 Mleczko psz-czele Stare* - Old* 12 692 61,7 al 4,5 7,5 Royal jelly Nowe - New 12 661 59,8 a2 4,5 7,5 Miód - nakrop Stare* - Old* 8 312 40,0 a2 6,8 17,0 Honey run Nowe - New 8 299 51,0 al 8,0 15,7 V Woda Stare* - Old" 18 206 50,9 al 7,4 14,5 Water Nowe - New 18 215 45,3 a 2 7,6 16,8 - stare, produkowane z wygryzionych mateczników old, produced from queen cells - nowe miseczki niepolerowane unpo!ished artificial queen-cell cups - średnie różniące się istotnie oznaczono różnymi literami alfabetu (P = 0,05) averagę which differs sign!fficantly marked by the following letters ot alphabet (P = 0,05) 223
badanych larw była mniejsza z uwagi na niesprzyjające warunki klimatyczne, szczególnie w czerwcu. W, doświadczeniu (tab, 1) porównywano przyjmowanie larw przez rodziny wychowujące w miseczkach polerowanych starych i nowych. Wyniki nie różniły się między sobą, zaznaczyła się tylko pewna tendencja do lepszego przyjmowania larw w miseczkach starych. Stosując jako podłoże miód-nakrop (doświadczenie ) stwierdzono, podobnie jak w przypadku mleczka, większy odsetek (51,0%) larw przyjętych w miseczkach polerowanych nowych w porównaniu do (40,0%) wychowywanych w miseczkach starych.. Brzy.przekładaniu 1arw na wodę zauważono tendencję odwrotną. W obu jednak wypadkach nie udowodniono istotności różnic. Oceniając łącznie wyniki uzyskane z doświadczeń nad stopniem wykorzystania różnych miseczek przez pszczoły, można stwierdzić, że nieco większy procent zakładanych mateczników uzyskano przy przekładaniu larw do polerowanych miseczek nowych, niż przy przekładaniu do miseczek starych. Dotychczasowy więc pogląd na ten temat hodowców skandynawskich wydaje się nieuzasadniony. Ponadto produkcja starych miseczek jest bardziej pracochłonna niż nowych. Używanie w wychowie matek miseczek produkowanych ze starych madeczników, może ponadto powodować rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych czerwiu. W o y k e i B o - b rzec k i (1973) wykryli w Norwegii nieopisaną dotychczas tzw. "chorobę długich mateczników", którą następnie zidentyfikowano jako kiślicę mateczników. Przypuszcza się, że przyczyną szerokiego rozprzestrzeniania się tej choroby i spowodowania dużych strat w 1972 r. w Stacji Hodowli Matek w Billingstad było między innymi masowe używanie w wychowie starych miseczek matecznikowych. Obserwacje nad wpływem podłoża pokarmowego na przyjmowanie larw przez rodziny wychowujące wykonano z konieczności na małej liczbie larw, co nie pozwala na wyciągnięcie w pełni prawidłowych wniosków. Jednak i w tym wypadku można zauważyć pewne tendencje. Nie stwierdzono większych różnic między przyjmowaniem larw na podłożu z wody (51,5%) w porównaniu do miodu-nakropu (54,1%) - tab. 2, dośw. V. Nieco większe różnice, ale statystycznie nieistotne, zaznaczyły się między odsetkiem mateczników zasklepionych na podłożu z wody (33,0%) a suchymi miseczkami bez podłoża (39,9%) - tab. 2, dośw. V. Porównanie wpływu mleczka pszczelego w zestawieniu z wodą, miodem-nakropem i brakiem podłoża na produkcję mateczników, wykazało wyraźną przewagę mleczka. Między przyjmowaniem larw na miedzie-nakropie (39,5%) i mleczku pszczelim (68,6%) stwierdzono różnicę statystycznie wysoko istotną (tab. 2, dośw, ). Mniejsze różnice wystąpiły między podłożem z wody (63,9%) a mleczkiem pszczelim (71,2%) - dośw. oraz mleczkiem pszczelim (62,6%) a suchymi komórkami (53,7%) - dośw.. Biorąc pod uwagę fakt, że mleczko pszczele pochodziło z mateczników 224
Przyjmowanie larw przekładanych na różne podłoża do starych, polerowanych miseczek matecznikowych Ta.bela 2 Aeceptance of larvae grafted on various food in o1d polished queen-cell cups Liczba % zasklepionych mateczników podda- % of sealed queen cells Dośw iad- Liczba nych czenie Podłoże pokarmowe serii larw Experi- Food No cf No of ment series ntro- x Sx duced arv ae V% Mleczko pszczele Royal [elly Miód-nakrop Honey-run Mleczko pszczele Royal jelly Woda WateJ." Mleczko pszczele Royal jelly Suche miseczki Drycups 4 103 68,6 a 8,8 12,8 4 103 39,5 b 10,1 25,6 2 32 12,1 17,0 2 31 7,0 11,9 3 83 8,4 13,4 3 84 8,3 15,5 V Miód-nakrop Honey-run Woda Water 5 134 9,4 17,4 5 134 10,0 19,4 V Woda - Water Suche miseczki Dry -cups 3 3 7! 71 9,4 10,7 28,5 26,8 - średnie różniące się istotnie oznaczono różnymi literami alfabetu (P = 0,05) averagę whith differs signifficantly marked by the foflo wirig letters of alphabet (P = 00,05) w różnym wieku, wyniki 'te są sprzeczne z danymi T a T a n o w a {1972a). Uzyskane dane potwierdzają natomiast wcześniejsze badania R o b e r t s'a (1956) oraz T a,ra no w a (1968, 1972 b) wskazujące, że mleczko pszczele w stosunku do wody i miodu-nakropu jest najlepszym podłożem, na które przekłada się larwy do miseczk matecznikowych. WNOSK Używanie miseczek produkowanych ze starych mateczników, zamiast wykonywanych znanym sposobem z wosku, nie jest celowe, zmniejsza 1)0- wiem procent przyjmowanych larw i naraża hodowcę na niebezpieczeństwo rozwleczenia chorób zakaźnych. 225
.(1967) Duże znaczenie w produkcji mateczników przez rodziny wychowujące ma polerowanie miseczek przez pszczoły przed przełożeniem do nich larw. Może tu mieć równie żpewne znaczenie przesiąknięcie zapachem ula wcześniej poddanych rodzinie miseczek matecznikowych. Należałoby zbadać, czy czynniki te mają także wpływ na jakość wychowywanych matek. Mleczko pszczele jest niezastąpionym podłożem przy przenoszeniu larw do miseczek matecznikowych. Ani nakrop, ani woda destylowana nie dają nawet zbliżonych wyników w przyjmowaniu larw. Autorzy serdecznie dziękują Panu Prof. dr hab. Jerzemu Woyke za umożliwienie wykonania tych doświadczeń poprzez pomoc w.nawiązaniu kontaktów ze Stacją Hodowli Matek Pszczelich w Norwegii a Panu Dyrektorowi iodd Rosenberg za życzliwość i stworzenie warunków do wykonania tej pracy. LTERATURA B ob r z e c k li J. 1973 a) - Hodowla matek w NO'WegH. Pszczelarstwo. 24 (4) 6-8. B Q b l" Z e c kij. (1973 b) - Technika wychowu matek w Norwegu. Pszczelarstwo, 24 (6) : 5-6. B u r m i s b' <DiW a N. D. (1960) - Wliija;nie rozmlera i formy miseczki na kaezestwo matki. Pczelowodstwo, 37 (6) : 22-24. K T ó l A. (1974) - Wpływ rasy żywlicieilek i rasy poddanych lanw na efektywność wychowu matek pseczelich. Pszczelno Zesz. Nauk. 18 : 135-142. P,r a b u c k ~ J. (1975) - Norweska metoda wychowu matek pszczedich. Pszczelarstwo, 26 (3) : 3-4. p u s c a V. (1970) - nfluenta numarulu; de Jarve oresoute asupra cał'itfutii matenor. Apicultura, 23 (2) : 2-6. R Q b e Tt s W. C.(1965) - Save - a stop TeaJrilng. Amer. Bee J., 105 (12) : 446-447. T a ra no w G. F. (1968) - Wywód d spadw,a;nije matok. Pczelowodstwo, 45 (6) : 20-22. T a ra n Q w G. F. (1972 a) - Priwiwka 1iClinok.Pczelowodstwo, 51 (4) : 11-12. T a r a n Q w G. F.(l972 b) - Podgotowka semej wospitatelnic, Pczelowodstwo, 51 (7) : 11-12. W,ei s s K. - Ober den Einfluss verschdedenaetigen Wedselwiegen auf die Annahrno und das Koniginnengewicht in derki.inshi-chen Nachschaffungszueht. Z. f. Bienenfarsch., 9 (4) : 1<21~134. Wo y k e J. (1971) Correlations between the age at which honeybee brood was grajfited, cheracterisblcs of the 1l'eSU11la;nt queens, and [' 'SuJ!ts of msermnataon. J. Apic. Res., 10 (1) : 45-55. W Q Yk e J., B ob [' Z e c ik:d J. (197'3) - Choroba dhigsch mateczników. X Naukowa Konferencja Pszczelarska, OddJ7Jial Psrrozel.ndo1M'la ilstytutu Sadowmctwa, Puławy, s. 33-34 (doniesienie), 226
BJU151HYlE TYlnA MAT04HOYl MYlC04KY Y CPE,l.b HA 3<1><1>EKTYlBHOCb BbBO,ll.A n4ejlylhbx MATOK E. fi 06 xc e U K H, 51. n p a 6 y U K! Pe3lOMe ABTOpbl nanann lljejlhhble.1hljhhkh BOClHTbBalOLl.(JH CeMb5lM B MaTOlJHblX M!CO'4Kax rpex TH<lOB: crapsre 0'[110JlllpOiBaHHbe X (,,1.e.~aHHble,H3 npor-sraeunux MaTOlJHH'KOB, noaue oruonnpoaaauue H aoaue HeOTllO.1lpOBaHHbe. Hcno.isoaoaaau raxxce paanaxaue TTare.% Hble cpenst: lljejlhhoe MOJlO~KO, BO.'!.)', ca'mott~ljhblh Me,]. n cyxue MHCOlJXf. Hauny-nune peaynsrar a lojlyljhjl, lph~leh55 noaue []O.~HpOBaHHbe MHC04KH (51,2% savypoaannax MaTOlJHlKOB), lotom erapsie no.tupoaannue (49,1 %) HOBbe HellOJlHpOBaHHbe (41,5%). J1HlJHHKH B cpeae 113 14e.~HHoro MOnO'LKa lphhh~la,l1cb HaH60.Qee OXOTH O. NFLUENCE OF THE TYPE OF QUEEN-CELL CUPS AND FOOD ON THE EFFECTVTY OF BEE QUEEN BREEDNG ~ Bob~zeck~ ~ Prabucki The authors dntroduced bee larvae i!1jto rearmg colomes in three kinds of queen-cell cups: old połished, made of queen-oel cups forom which queens have already ernerged, new polished, and mew unpolished ones, Food >upplied to the oups was also different and consasted of royal [elly, water, and honey run ; some cups were left dry. The best l'esults were achieved usmg new polished eups (51,% of sealed queen-cell cups) ; subsequent were old poldshed (49,1%), and new unpolished cups (41,5%). Larvae 1ntroduC ld on royal jeuy were acoepted most readrly, The authors wish to thank very much prof. dr. hab. Jerzy,Woyke for providing the possibility of undertaking the investigations through coming into contact with the Bee Queen Breeding Station in Norway, as also he direcor Odd Rosenberg fot his kidness and for providing facilities to carry out the investigation.