Dr Bożena Haczek Departament Ochrony Przyrody Ministerstwo Środowiska Komunikacja społeczna w Konwencji o różnorodności biologicznej. Oczekiwania wobec obchodów Światowego Roku Różnorodności Biologicznej Konwencja o różnorodności biologicznej, sporządzona 5 czerwca 1992 r. podczas tzw. Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro (Brazylia) jest największym przyrodniczym porozumieniem międzynarodowym. Największym ze względu na zakres merytoryczny (stanowi parasol, pod którym się mieszczą wszystkie inne bardziej wyspecjalizowane konwencje i porozumienia) oraz ze względu na zasięg geograficzny (stronami Konwencji są 192 państwa i Wspólnota Europejska). Najważniejszym organem Konwencji jest Konferencja Stron, która zbiera się raz na dwa lata i podejmuje decyzje oceniające dotychczasowe dokonania i określające kierunek dalszych prac. Od strony naukowej i technicznej, decyzje te pomaga przygotowywać Organ Doradztwa Naukowego, Technicznego i Technologicznego (SBSTTA). Ponadto, w razie potrzeby powoływane są grupy robocze do rozwiązywania bardziej konkretnych spraw szczegółowych, jak np. dostęp do zasobów genetycznych czy zagadnienie zachowania tradycyjnej wiedzy społeczności rdzennych i lokalnych. Konwencja stawia przed sobą trzy równorzędne cele: ochronę różnorodności biologicznej, zrównoważone użytkowanie jej elementów oraz sprawiedliwy podział korzyści wynikających z tego użytkowania. Do realizacji tych celów nie wystarczy zaangażowanie polityków i organizacji międzynarodowych. Konieczny jest świadomy i aktywny udział całego społeczeństwa. Zagadnienie przekazywania i promowania wiedzy ekologicznej oraz kształtowania właściwych postaw społecznych zostało zapisane w samym tekście Konwencji. Spośród jej kilkunastu artykułów merytorycznych, artykuł 13 w całości dotyczy problematyki edukacji i świadomości społecznej, wzywając Strony do promowania działań na rzecz zachowania różnorodności biologicznej, podnoszenia świadomości społecznej oraz nawiązywania współpracy międzynarodowej w tym zakresie. Chociaż w tekście Konwencji pojęcie komunikacji społecznej nie występuje, treści artykułu 13 są podstawą do dalszych działań na rzecz wdrażania Konwencji w tym zakresie. Począwszy od Czwartego Posiedzenia 1
Konferencji Stron (COP4), które odbyło się w Pradze w 1998 r., wszystkie kolejne spotkania tego najwyższego organu Konwencji podejmowały decyzje ukierunkowane na wdrażanie artykułu 13. Są to decyzje nr: IV/10B, V/17, VI/19, VII/24, VIII/6 i IX/32. W roku 2002 w Hadze (Holandia) podczas COP6 decyzją VI/19 przyjęto Globalną Inicjatywę na rzecz Komunikacji, Edukacji i Świadomości Społecznej (CEPA) wraz z programem pracy na okres trzech lat. Tym samym komunikacja i edukacja ekologiczna stała się jednym z tzw. horyzontalnych programów pracy Konwencji, czyli programem, który ma wzajemne powiązania i oddziaływania ze wszystkimi innymi programami pracy Konwencji. Program ten wymienia cele, proponowane działania, oczekiwane rezultaty, zaangażowane podmioty i ich partnerów, beneficjentów i przewidywane koszty wdrożenia. Głównym wykonawcą programu został Sekretariat Konwencji, przy wsparciu takich organizacji międzynarodowych jak Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN), Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP) czy UNESCO, a beneficjentami strony Konwencji i podmioty zajmujące się edukacją i komunikacją społeczną w praktyce. Program pracy CEPA zawierał trzy elementy: 1. utworzenie światowej sieci współpracy na rzecz komunikacji, edukacji i świadomości społecznej (poprzez uruchomienie portalu internetowego, rozpowszechnienie tradycyjnych form wymiany informacji jak broszury i ulotki oraz utworzenie listy ekspertów i organizacji zajmujących się tą tematyką), 2. wymiana wiedzy i doświadczeń (poprzez określenie potrzeb na podstawie analizy krajowych raportów przekazywanych przez strony Konwencji do Sekretariatu, wyszukiwanie ścieżek dostępu do informacji, wykorzystanie Systemu Wymiany Informacji CHM, zbieranie informacji i rozpowszechnianie projektów poprzez m.in. CHM i płyty CD oraz rozpowszechnianie informacji nt. dostępnych narzędzi edukacyjnych i najlepszych praktyk), 3. budowa stosownego potencjału (poprzez opracowanie i rozpowszechnianie odpowiednich programów szkoleniowych, w tym internetowych, ustanowienie systemu wymiany ekspertów, promocję programów twinningowych (tzw. Programów bliźniaczych), poprawę synergii pomiędzy badaniami naukowymi i praktyką, opracowanie odpowiedniego zestawu narzędzi oraz nawiązanie i/lub rozszerzenie współpracy z dziennikarzami i redakcjami). Po przeprowadzeniu analizy i oceny wdrożenia programu pracy CEPA, w roku 2006 w Kurytybie (Brazylia) COP8 przyjęła decyzję VIII/6, wraz z listą dziesięciu priorytetowych 2
działań w ramach CEPA, z podaniem zadań zarówno dla Sekretarza Wykonawczego Konwencji, jak i dla Stron oraz plan wdrażania CEPA. Lista dziesięciu priorytetowych działań objęła: 1. utworzenie odpowiednich struktur (krajowe punkty kontaktowe, krajowe organy doradcze), 2. dokonanie oceny stanu wiedzy i świadomości ekologicznej w poszczególnych krajach, 3. określenie podstawowych braków w wiedzy ekologicznej i opracowanie zestawu kluczowych informacji do przekazania, 4. opracowanie listy kluczowych mediów i zorganizowanie dla nich warsztatów, w celu przekazania do rozpowszechnienia tych kluczowych informacji, 5. opracowanie zestawu narzędzi dla wdrażania strategii CEPA, 6. zorganizowanie warsztatów ułatwiających wdrażanie strategii CEPA w celu dzielenia się doświadczeniami, budowania potencjału i pozyskiwania środków finansowych, 7. stworzenie elektronicznej infrastruktury wspierania współpracy pomiędzy zainteresowanymi podmiotami (strony www, fora dyskusyjne), 8. organizowanie corocznych obchodów Dnia Różnorodności Biologicznej w dniu 22 maja, 9. promocja posiedzeń Konferencji Stron oraz posiedzeń Organu Doradztwa Naukowego, Technicznego i Technologicznego Konwencji, poprzez angażowanie mediów, 10. wzmacnianie edukacji formalnej i nieformalnej. Plan wdrażania CEPA objął zarówno działania wynikające z programu pracy na rzecz komunikacji, edukacji i świadomości społecznej, jak i działania związane z tą tematyką wynikające z innych programów pracy Konwencji. Plan wdrażania składa się z dwóch części: pierwsza odnosi się do poziomu krajowego i regionalnego, a druga do poziomu globalnego. Na każdym z tych poziomów znajdują się komponenty dotyczące: - edukacji, - komunikacji i świadomości ekologicznej, - szkoleń. Na poziomie krajowo-regionalnym założono trzy cele: 1. opracowanie i wdrożenie krajowych strategii edukacji, komunikacji i świadomości społecznej, 2. wzmocnienie potencjału krajowych instytucji i kluczowych podmiotów, 3
3. włączenie różnorodności biologicznej do sektorowych programów i polityk (tzw. mainstreaming). Postawiono następujące zadania: włączenie różnorodności biologicznej do programów nauczania wszystkich szczebli oraz włączenie problematyki komunikacji i świadomości społecznej a także stosownych szkoleń do procesu opracowywania, ustanawiania i wdrażania krajowych strategii różnorodności biologicznej. Sekretariat Konwencji odpowiedzialny jest za wdrażanie na poziomie globalnym, realizując następujące cele: 1. współpracowanie z innymi konwencjami przyrodniczymi i organizacjami międzynarodowymi, 2. podnoszenie świadomości ekologicznej na poziomie globalnym, 3. promowanie Konwencji, i wykonując następujące zadania: a) koordynowanie wymiany doświadczeń i wiedzy dla utworzenia globalnych inicjatyw, w tym stosownych programów nauczania, b) opracowanie i wdrożenie skutecznego planu działań z kluczowymi partnerami c) promowanie międzynarodowych programów szkoleniowych dla dostarczania modelowych rozwiązań i przykładów najlepszych praktyk. Sekretariat Konwencji oraz jej Strony zobowiązane są do składania okresowych raportów z wdrażania Konwencji, w tym również z wdrażania CEPA. Przeprowadzona przez Sekretariat Konwencji analiza czwartych krajowych raportów przekazanych przez strony w roku 2009 wykazała, że prawie wszystkie kraje (96% krajów stron, których raporty były analizowane) podejmują działania na rzecz komunikacji. Działania te mają jednak bardzo różny rodzaj i zasięg oddziaływania: od pojedynczych artykułów w gazetach po kompleksowe kampanie edukacyjne. Tylko 14% stron wdrożyło strategię dla CEPA, w tym tylko 3 kraje posiadają odrębną strategię wdrażania CEPA, podczas gdy w pozostałych przypadkach zagadnienia te są częścią krajowych strategii różnorodności biologicznej, bądź innych dokumentów programowo-strategicznych. Trzy czwarte stron promuje działania CEPA w działalności innych sektorów gospodarczych, zwłaszcza rolnictwa, leśnictwa i turystyki. Również trzy czwarte stron promuje różnorodność biologiczną w szkołach i na wyższych uczelniach. Prawie 90%krajów w celu wsparcia działań CEPA wykorzystuje różne media. W Polsce, będącej Stroną Konwencji od roku 1996, koordynacją zadań w zakresie CEPA zajmuje się Ministerstwo Środowiska, współpracując ze służbami ochrony przyrody na 4
poziomie regionalnym i lokalnym, placówkami edukacji formalnej i nieformalnej, instytutami naukowymi, organizacjami pozarządowymi oraz mediami. Działania na rzecz wdrażania CEPA w naszym kraju zostały szczegółowo przedstawione w wydanej na zlecenie Ministerstwa Środowiska publikacji dr Anny Kalinowskiej pt. Artykuł 13. W poszukiwaniu społecznego wsparcia w zarządzaniu Konwencją o różnorodności biologicznej. Polska praktyka na tle doświadczeń światowych. Publikacja ta była zaprezentowana podczas COP9 w Bonn. Zawiera ona m.in. szczegółowe informacje nt. miejsca edukacji i komunikacji społecznej w Konwencji o różnorodności biologicznej oraz działaniach Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) w tym zakresie, formalnej i nieformalnej edukacji ekologicznej, roli mediów oraz przekazu wizualnego i emocjonalnego, edukacji mimowolnej, roli komunikacji społecznej w działaniach na rzecz zachowania różnorodności biologicznej oraz możliwości finansowania działań edukacyjnych. Ponad 230 stron tekstu wzbogacone jest dużą liczbą barwnych ilustracji i spisem literatury zawierającym ponad 400 pozycji. Sekretarz Generalny ONZ ogłosił rok 2010 Międzynarodowym Rokiem Różnorodności Biologicznej. Celem obchodów tego roku nie jest jednak radosne świętowanie: dzisiaj już wiemy, że mieszkańcom Ziemi nie udało się osiągnąć tzw. Celu 2010 zahamowania tempa spadku różnorodności biologicznej. Celem obchodów jest zwrócenie uwagi na znaczenie różnorodności biologicznej i świadczonych przez nią usług ekosystemowych dla rozwoju społecznego, na istniejące zagrożenia i sposoby przeciwdziałania im. Obchody Roku 2010 to ogromne wyzwanie dla komunikacji i edukacji społecznej. Jest to jednocześnie duża szansa na podniesienie znaczenia politycznego tego zagadnienia, jak i na dotarcie do różnych grup społecznych z odpowiednim przesłaniem i propozycją działań. Specjalna sesja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych we wrześniu 2010 r. dotyczyć będzie, po raz pierwszy w historii, wyłącznie różnorodności biologicznej. COP10, który zbierze się w japońskim mieście Nagoia w październiku 2010 r. przyjmie m.in. nowy Plan Strategiczny Konwencji, którego skuteczne wdrożenie będzie w znacznej mierze zależało od stopnia zaangażowania społecznego, możliwego do osiągnięcia dzięki odpowiedniej komunikacji społecznej. Logo Międzynarodowego Roku Różnorodności Biologicznej na tle liczby 2010 pokazuje elementy różnorodności biologicznej: rośliny, zwierzęta wodne i lądowe oraz człowieka zwracając uwagę na fakt, że człowiek stanowi część różnorodności biologicznej, jest od niej zależny, jest za nią współodpowiedzialny i musi ją zachować dla przyszłych generacji, przekazując jednocześnie młodemu pokoleniu odpowiednią wiedzę i właściwe wzorce zachowań. 5
Inauguracja obchodów Roku, z udziałem Pani Kanclerz Angeli Merkel, odbyła się w styczniu 2010 r. w Berlinie, stolicy kraju przewodniczącego Konwencji w okresie między COP9 i COP10. Kulminacja obchodów spodziewana jest w okolicy dnia 22 maja obchodzonego corocznie Dnia Różnorodności Biologicznej. Zakończenie obchodów zaplanowano w grudniu 2010 w Kanazawie (Japonia). Wszystkie strony Konwencji powinny aktywnie włączyć się w obchody tego roku. Również w Polsce zaplanowano szereg działań. Należy do nich m.in. kampania edukacyjna Ministerstwa Środowiska, organizowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W jej ramach odbędzie się badanie świadomości ekologicznej, letnia kampania bilbordowa, konkurs na nietypową lekcję o różnorodności biologicznej, konkurs fotograficzny Różnorodność biologiczna to życie i happening w Warszawie w dniu 22 maja. Ministerstwo Środowiska współpracuje również z Komisją Europejską w ramach jej kampanii edukacyjnej na rzecz różnorodności biologicznej. W ramach obchodów Roku, Poczta Polska wyemituje okolicznościową kartkę pocztową. W celu promowania polskiej przyrody zorganizowana zostanie wizyta dziennikarzy zagranicznych w wybranych parkach narodowych, a w Karkonoskim Parku Narodowym przeprowadzona zostanie debata społeczna nt. znaczenia wybranych ekosystemów dla społeczności lokalnych i roli tych społeczności w działaniach na rzecz ich zachowania. Do obchodów Roku włączają się parki narodowe i krajobrazowe, Lasy Państwowe, samorządy lokalne, muzea, ogrody zoologiczne i botaniczne, instytuty naukowe, różnorodne instytucje i organizacje. Informacje nt. obchodów Międzynarodowego Roku Różnorodności Biologicznej na świecie znaleźć można na stronie internetowej Konwencji pod adresem www.cbd.int/2010, natomiast informacje o obchodach w naszym kraju na stronie internetowej Ministerstwa Środowiska pod adresem www.mos.gov.pl, w zakładce opatrzonej logo Roku 2010. 6