Проект Екумена Niniejsza książka jest pokłosiem projektu międzynarodowego niewspółfinansowanego (MNiSW nr 691/N-Ukraina/2010/0) o akronimie Ekumena i pełnym tytule: Paleolityczna ekumena strefy pery- i metakarpackiej studium zmian środowiska zachodniej Ukrainy i południowo-wschodniej Polski w plejstocenie i ich wpływu na pierwotne osadnictwo oraz szlaki migracji (na podstawie stanowisk lessowych i jaskiniowych). Projekt stanowił zwieńczenie kilkunastoletniej współpracy polsko-ukraińskiej grupy przyrodników i archeologów w zakresie rekonstrukcji środowiska przyrodniczego i jego zmian w czwartorzędzie, a szczególnie w czasie rozwoju osadnictwa paleolitycznego. Przed projektem Ekumena badania te były realizowane w ramach projektów: KBN 6P04E 031 15: Paleogeografia i stratygrafia plejstocenu Wschodniego Podkarpacia między Przemyślem i Kołomyją (1998 2001); MNiSW NN 306 42 62 34: Paleogeograficzne podstawy fenomenu trwałego osadnictwa paleolitycznego w strefie podkarpacko-podolskiej (2008 2011); FNP w ramach programu SUBIN, nr projektu 15/2004: Geofizyczne rozpoznanie zasięgu i struktury wewnętrznej obozowiska łowców mamutów na archeologicznym stanowisku górnopaleolitycznym w Haliczu nad środkowym Dniestrem. Ponadto badania były prowadzone w ramach bilateralnych umów pomiędzy polskimi i ukraińskimi placówkami naukowymi, między innymi: umowy o współpracy pomiędzy Instytutem Nauk o Ziemi UMCS w Lublinie i Katedrą Geomorfologii i Paleogeografii Państwowego Uniwersytetu im. I. Franka we Lwowie na realizację tematu: Środowisko przyrodnicze i wiek geologiczny stanowisk paleolitycznych zachodniej części Ukrainy i południowo-wschodniej Polski (okres realizacji 2009 2015); umowy o współpracy pomiędzy Instytutem Nauk Geologicznych PAN a Instytutem Ukrainoznawstwa we Lwowie i Instytutem Nauk Geologicznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie (na lata 2009 2011) na realizację wspólnego projektu Korelacja stratygraficzna stanowisk paleolitycznych Ukrainy i Polski na tle zmian klimatycznych w czwartorzędzie ; umowy o współpracy Instytutu Nauk Geologicznych PAN z Wydziałem Geograficznym Uniwersytetu im. I. Franko, podpisanej w 2008 r., bezterminowej. Współpraca polsko-ukraińska w zakresie badań czwartorzędu zaczęła się znacznie wcześniej już w latach 80. ubiegłego wieku dzięki nawiązaniu kontaktów i podpisaniu bilateralnej umowy o współpracy między Komitetem Badań Czwartorzędu PAN i Komisją Badań Okresu Czwartorzędowego Ukrainy (w początkowym okresie należącej do Akademii Nauk USRR). Jednak dopiero w nowej sytuacji politycznej badania mogły rozwijać się swobodniej i nawiązywać do okresu międzywojennego, kiedy geografia i geologia na Uniwersytecie Jana Kazimierza 11
we Lwowie rozwijały się intensywnie (Sroka, 2011; Harasimiuk, 2012), a badania archeologiczne, w tym dotyczące paleolitu, mimo konfliktów międzyludzkich miały okres świetności (Sytnyk, 2010). Każdy z wymienionych wyżej projektów owocował publikacjami, wyniki badań prezentowane były na kilkudziesięciu konferencjach naukowych krajowych, międzynarodowych i zagranicznych. Także rezultaty badań prowadzonych w ramach projektu Ekumena zostały w dużej części opublikowane w około 80 artykułach dotyczących wybranych zagadnień, stanowisk i problemów, w większości w języku angielskim i ukraińskim, natomiast publikacje w języku polskim są nieliczne. Z tego powodu w prezentowanej książce zebraliśmy najważniejsze wyniki badań wraz z podstawową dokumentacją analityczną, z uwzględnieniem części danych już opublikowanych po ukraińsku lub angielsku. Mieliśmy na celu łączne przedstawienie w miarę kompletnego zbioru danych w jednym miejscu. To monograficzne opracowanie postanowiliśmy opublikować w języku polskim ze streszczeniami po ukraińsku, aby ułatwić dostęp do nowych materiałów polskiemu i ukraińskiemu czytelnikowi. Cel badań realizowanych w projekcie Terminu ekumena (gr. oikos miejsce zamieszkania, oikoumene świat zaludniony, według Słownika Pojęć Geograficznych, 2001; stale zamieszkana i wykorzystywana gospodarczo część powierzchni Ziemi, według Wielkiej Encyklopedii PWN, 2002) używamy w znaczeniu obszaru, który ze względu na swoje warunki środowiskowe nadawał się do zasiedlenia i był zasiedlany przez człowieka pradziejowego paleolitycznego, żyjącego w oparciu o gospodarkę polegającą na łowiectwie i zbieractwie, a tym samym ściśle uzależnionego od tych warunków. Pojęcie to ma zatem swój wymiar przestrzenny i czasowy. Celem projektu, a tym samym badań, których wyniki prezentujemy w książce, było uzyskanie kompleksowego obrazu przestrzennych i czasowych zmian środowiska przyrodniczego strefy pery- i metakarpackiej na obszarze zachodniej części Ukrainy i południowo-wschodniej Polski, w skali czasowej środkowego i górnego plejstocenu. Ponadto celem była rekonstrukcja warunków bytowania ludności paleolitycznej na tym obszarze oraz modelowanie preferencji osadniczych ludzi paleolitu w zależności od zmian warunków przyrodniczych: rzeźby terenu, klimatu (w tym mezoklimatu), roślinności, fauny. Ważne było również dokładniejsze określenie wieku warstw kulturowych, czyli czasu osadnictwa, i analiza sieci osadniczej w odniesieniu do typów krajobrazów. Ważnym celem z punktu widzenia badań archeologicznych jest rozwiązanie problemu stratygrafii i geochronologii paleolitu na obszarze zachodniej części Ukrainy, zbadanie genezy oraz regionalnego i czasowego zróżnicowania technokompleksów środkowego i górnego paleolitu na tym obszarze, a także ich powiązanie z tradycyjnymi kulturami Europy Wschodniej. Ostatnio panuje opinia, że początki środkowego paleolitu w Europie Zachodniej przypadają na 300 tysięcy lat temu. Wydzielany jest okres wczesny 300 130 tysięcy lat (MIS 8 MIS 6) czas formowania człowieka neandertalskiego, pojawienia się techniki lewaluaskiej i narzędzi 12
Проект Екумена na odłupkach. Okres późny środkowego paleolitu, od 130 do 60 tysięcy lat, to czas klasycznego neandertalczyka i kultury lewaluasko-mustierskiej. Bardzo ważnym problemem jest określenie czasu pojawienia się najstarszego osadnictwa w obszarze pogranicznym Europy Środkowej i Wschodniej oraz odtworzenie najstarszych szlaków migracji i związków kulturowych ludzi zamieszkujących te sąsiadujące ze sobą terytoria. Służą temu badania porównawcze wyposażenia narzędziowego lokalnych odmian kultur. Drugim ważnym problemem jest zdefiniowanie kultur przejściowych od paleolitu środkowego do górnego, odzwierciedlających zmianę lub przemianę kultury neandertalczyka w zespół cech charakteryzujących kulturę człowieka współczesnego. Warunkiem możliwości rozwiązania tych problemów jest nagromadzenie odpowiedniej ilości pełnowartościowych źródeł, zarówno materiałów archeologicznych w kontekście geologicznym, jak i szerzej ogólnoprzyrodniczym, umożliwiających określenie stopnia ich jednorodności, chronologii i środowiskowych warunków osadnictwa. Zakres badań Zakres czasowy Historia osadnictwa paleolitycznego na badanym obszarze sięga czasów przedostatniego okresu międzylodowcowego, czyli ponad 200 tysięcy lat temu. Tak dawne ślady działalności człowieka są nieliczne, często niepewne. Jednym z rezultatów projektu jest udowodnienie w wyniku naszych badań istnienia w tym czasie osadnictwa na Wyżynie Tarnopolskiej i na Wschodnim Przedkarpaciu. Górną granicą wiekową przyjętą w projekcie są początki późnego glacjału. W sumie okres objęty badaniami to młodsza część plejstocenu, odcinek czasu obejmujący duże zmiany klimatu, których przebieg jest rozpoznawany metodami przyrodniczymi. Zmiany środowiska, uwarunkowane klimatem, są zapisane w składzie osadów różnej genezy, głównie lessów, w glebach kopalnych, osadach jaskiniowych, zróżnicowaniu zbiorowisk roślinnych, składzie fauny, szczególnie obecności reprezentantów gatunków o małej walencji ekologicznej, będących elementami określonych biotopów. W korelacji i syntetycznym opracowaniu profili osadów o różnej genezie, położonych w tak dużym i zróżnicowanym geologicznie obszarze, a jednocześnie przy różnym stanie zaawansowania badań poszczególnych części tego obszaru, dużym problemem jest paralelizacja stratygraficzna badanych stanowisk. Służy jej z jednej strony litostratygrafia i klimatostratygrafia, a z drugiej chronostratygrafia, oparta w przypadku lessów na jedynej dostępnej metodzie datowania luminescencyjnej, dostarczającej liczbowych danych wiekowych, wykorzystująca różne techniki: TL, IRSL i OSL. W celu ujednolicenia interpretacji wiekowej autorzy nawiązują do aktualnych podziałów chronostratygraficznych plejstocenu Europy, prezentowanych w opracowaniach Heada i Gibbarda (2005) oraz Cohena i Gibbarda (2010). Zakres terytorialny, rozprzestrzenienie stanowisk Obszar wyżyn południowo-wschodniej Polski, Przedkarpacie oraz Podole i Naddniestrze to regiony szczególnie interesujące ze względu na obecność licznych 13
śladów osadnictwa paleolitycznego. W Polsce środkowej ważne, bogate stanowiska z tego czasu związane są głównie z jaskiniami, natomiast na Podolu i Naddniestrzu są to stanowiska otwarte, odkrywane w profilach lessowych. Pomiędzy nimi ubogie ślady osadnictwa są skupione w lessowych stanowiskach okolic Przemyśla. Badany obszar obejmuje (nazwane za: Maruszczak, 2001) strefę perykarpacką i metakarpacką, a tym samym wschodnią część dorzecza górnej Wisły, dorzecze górnego i środkowego Dniestru, Podole i południowo-wschodnią część Wołynia. Tak wyznaczony obszar stanowi w skali ponadregionalnej część geograficznego pomostu bałtycko-czarnomorskiego, obejmującego fragment niskiego i niewyraźnego na Wschodnim Podkarpaciu głównego europejskiego działu wodnego. W skali kontynentu jest to strefa największego przewężenia międzymorskiego, stanowiąca rodzaj położonego między Bałtykiem i Morzem Czarnym pasażu lądowego pomiędzy Europą Zachodnią i Wschodnią. Jest to jednocześnie obszar tranzytowy pod względem klimatycznym z powodu przenikania się wpływów klimatu umiarkowanego w odmianie morskiej i kontynentalnej tak współcześnie, jak i w znaczeniu paleogeograficznym. Ponadto strefa ta wyróżniała się w okresach glacjalnych dużym klimatycznym gradientem południkowym, sięgającym od nadczarnomorskich rejonów południowych aż do rejonów bliskich granicy zasięgów lądolodów na północy. Miało to niewątpliwie wpływ na osadnictwo i kierunki migracji. Badany teren jest ograniczony od południa i południowego zachodu głównym grzbietem Karpat, a od północy zasięgiem plejstoceńskich lądolodów młodszych od zlodowaceń południowopolskich (sanu 2 = oki). Oznacza to, że od początku zasiedlenia w paleolicie była to strefa ekstraglacjalna. Geograficznie obszar badań należy do dwóch wielkich jednostek regionalnych (Kondracki, 1998; Maruszczak, 2001; Cyś, 1962). Są to: 1. Fliszowe Karpaty Zewnętrzne (Zachodnie i Wschodnie) i podkarpackie kotliny podgórskie: Kotlina Sandomierska, stanowiąca wschodnią część Podkarpacia Północnego, oraz Przedkarpacie Wschodnie z Naddniestrzem. 2. Wyżyny polskie i ukraińskie. Najdalej na zachód wysunięta jest monoklinalna Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, na wschód płytowa (platformowa) Wyżyna Podolska. Obie te wyżyny, różniące się pod względem morfostrukturalnym, stanowią część wału metakarpackiego. Struktury geologiczne obu głównych jednostek są zróżnicowane i w różnym stopniu przykryte osadami czwartorzędowymi, także ich rzeźba cechuje się bardzo dużym zróżnicowaniem. W odniesieniu do zakresu naszych badań największe znaczenie mają te formy rzeźby i rodzaje osadów, z którymi są związane stanowiska paleolityczne, a więc jaskinie skoncentrowane głównie na Wyżynie Krakowsko- -Częstochowskiej i pokrywy lessowe, które występują w dwóch podstawowych strefach: wyżynnej oraz przykarpackiej. Ich cechą wspólną jest wyraźny wzrost ku wschodowi zwartości przestrzennej pokryw i grubości lessów. Zarówno budowa geologiczna, rzeźba, jak i czynniki paleoklimatyczne determinowały kształtowanie się biotopów, a pośrednio także miały wpływ na osadnictwo paleolityczne. W książce prezentujemy wyniki badań ilustrujące zmienność przestrzenną i czasową osadów, gleb kopalnych oraz biotopów w młodszym plejstocenie, w ścisłym nawiązaniu do śladów bytności człowieka paleolitycznego. Materiały analityczne pochodzą bowiem głównie ze stanowisk archeologicznych. Pierwszym, przygotowawczym etapem prac w ramach realizacji projektu było sporządzenie B azy Danych Stanowisk Paleolitycznych, w której zgro- 14
Проект Екумена madzono na użytek wykonawców projektu dostępne w literaturze dane dotyczące w miarę możliwości wszystkich na badanym obszarze stanowisk paleolitycznych oraz najważniejszych stanowisk paleontologicznych, na których występowały szczątki zwierzęce datowane na czas rozwoju kultur paleolitycznych. Baza zawiera takie dane, jak: lokalizacja stanowiska, jego rodzaj, historia badań, zakres badań przyrodniczych i archeologicznych, interpretacja kulturowa, dane dotyczące wykonawców badań (naukowcy, instytucje), publikacje dotyczące danego stanowiska. Baza posłużyła do sporządzenia obrazu rozprzestrzenienia stanowisk i pomogła w wytypowaniu obiektów badań oraz obszarów do badań poszukiwawczych. Obraz rozprzestrzenienia stanowisk, uzyskany dzięki bazie i uzupełniony o wyniki badań przeprowadzonych w projekcie, ukazuje koncentracje stanowisk w różnych obszarach. Koncentracje te wynikają z różnych czynników przyrodniczych, ale nie tylko, ponieważ często są one związane ze stanem rozpoznania regionu. Jednoznaczna jest np. przyczyna koncentracji stanowisk w obszarze bogatym w jaskinie. Nie trzeba tu prowadzić dużych prac poszukiwawczych, bowiem prawie każda jaskinia czy schronisko podskalne jest potencjalnie stanowiskiem archeologicznym. Zupełnie inaczej ma się sprawa ze stanowiskami lessowymi. Materiały środkowoi górnopaleolityczne z reguły znajdują się pod przykryciem lessu, często na znacznych głębokościach. Można je znaleźć np. w naturalnych odsłonięciach w stromych brzegach rzek, zatem ich odkrycie zależy od rozwoju doliny działalności rzeki. Drugim miejscem ich występowania są sztuczne wyrobiska, najczęściej przy cegielniach. W tym przypadku ważnym czynnikiem był rozwój budownictwa na Ukrainie na przełomie lat 80. i 90. XX w., z czym związana była produkcja cegieł. Poza tym regułą są koncentracje stanowisk w pobliżu dużych miast ośrodków uniwersyteckich, co wynika z łatwej możliwości dobrego rozpoznania terenu. Wymienione czynniki zniekształcają obraz rzeczywistego rozprzestrzenienia stanowisk, wynikającego z preferencji osadniczych ludzi paleolitu. Mimo takiego zniekształcenia zagadnienie lokalizacji punktów osadniczych było analizowane w ramach projektu i jest przedstawione wśród innych jego rezultatów. W celu uporządkowania przyrodniczych materiałów analitycznych i prezentacji wyników badań w monografii zastosowaliśmy geograficzny układ grup stanowisk, przyjmując kierunek od zachodu na wschód. W części polskiej opisujemy stanowiska pogrupowane w jednostkach geograficznych, na Ukrainie używamy terminu ośrodek, obejmujący od jednego do kilku położonych blisko siebie stanowisk, przy czym nazwa każdego ośrodka nawiązuje do lokalnych jednostek geograficznych. Taka zasada jest przydatna w porządkowaniu materiału, ale zdajemy sobie sprawę, że nazwa ośrodek nie oznacza w pełni prawdziwego ośrodka osadniczego, a raczej grupę (skupienie) odkrytych stanowisk. Zakresy badań w Polsce i na Ukrainie, prowadzonych w ramach Ekumeny, różniły się znacznie nie tylko ze względu na przewagę jaskiniowych stanowisk w Polsce, a lessowych na Ukrainie. W Polsce w ostatnich latach badania stanowisk jaskiniowych rozwijały się intensywnie dzięki kilku projektom finansowanym przez MNiSW i NCN, prowadzonym przez naukowców z różnych ośrodków. Wkład projektu Ekumena w badania jaskiń polegał więc na finansowaniu badań uzupełniających, takich jak wsparcie badań wykopaliskowych (w niewielkim zakresie), prace analityczne, opracowanie taksonomiczne i tafonomiczne szczątków kostnych zwierząt, a także datowań radiowęglowych kości zwierząt wydobytych w czasie dawniej prowadzonych prac wykopaliskowych. Wyniki wspomnianych projektów 15
są stopniowo publikowane, dzięki czemu mogą być wykorzystywane w naszych ogólnych rozważaniach. Ponadto w realizacji projektów własnych, prowadzonych przez archeologów i zoologów, często brali udział także wykonawcy projektu Ekumena. Warto podkreślić, że współpraca układała się dobrze, z obopólnym pożytkiem i korzyścią dla wyników badań. Znacznie większy był zakres prac realizowanych w ramach projektu Ekumena dotyczących polskich stanowisk lessowych. Były to badania wykopaliskowe stanowisk archeologicznych, uzupełnione geologicznymi analizami laboratoryjnymi, a także badania geologiczne na stanowiskach, na których przed laty odkryto materiały paleolityczne. Poszukiwania nowych stanowisk dały skromne rezultaty. Główne badania polegały na opracowaniu profili lessowych, związanych ze stanowiskami archeologicznymi, i innych pomocniczych profili geologicznych metodami takimi, jak zastosowane na stanowiskach ukraińskich, aby uzyskać pełnowartościowe materiały do porównań międzyregionalnych. Badania terenowe i analityczne na Ukrainie były prowadzone w znacznie większym zakresie. W czasie czterech sezonów przeprowadzono szeroko zakrojone badania wykopaliskowe na kilku stanowiskach, uzupełniające badania na kilku innych, ponadto wykonano liczne szurfy i odkrywki, odczyszczono liczne profile w celu zebrania uzupełniających materiałów geologicznych. Z sukcesem zostały podjęte badania na stanowiskach paleolitycznych sygnalizowanych w opracowaniach z I połowy XX w. (Polański, 1929) oraz w dokumentacjach archiwalnych ukraińskich profili lessowych z lat 60. i 70. ubiegłego wieku. W efekcie w monografii dominują nowe materiały przyrodnicze dotyczące stanowisk ukraińskich, dotychczas w małym stopniu rozpoznanych geologicznie. Tych stanowisk dotyczy też gros analiz laboratoryjnych. Dochodzą do tego opracowania materiałów archeologicznych i zoologicznych. Metody badań, wykonawcy Prezentowane w książce wyniki badań wchodzą w zakres kierunków badawczych (poddyscyplin naukowych), jakimi są geoarcheologia, archeobotanika i zooarcheologia. Wyodrębnienie tych kierunków jest związane ze wzrostem zainteresowań dotyczących wzajemnych relacji pomiędzy historią gospodarki człowieka i różnymi elementami środowiska przyrodniczego. Kierunki te z jednej strony pomagają wyjaśnić niektóre aspekty historii człowieka paleolitycznego, a z drugiej uściślić rekonstrukcje zmian środowiska abiotycznego w młodszym plejstocenie, wraz z uwzględnieniem świata roślinnego i zwierzęcego. W rekonstrukcjach środowiska dla uzyskania wiarygodnych rezultatów stosowano jednocześnie, w miarę możliwości, jak najszerszy zestaw różnych metod. Badania terenowe Podstawą wszystkich badań analitycznych są oczywiście badania terenowe. W Polsce były one wykonywane przez geologów wykonawców projektu (tym samym autorów części monografii dotyczącej wyników tych badań) pod kierunkiem M. Łanczont oraz archeologów. W badaniach terenowych stanowisk ukraińskich 16
Проект Екумена ogromny wkład mają naukowcy/koledzy ukraińscy, szczególnie A. Bogucki (Wydział Geograficzny Narodowego Uniwersytetu im. I. Franki we Lwowie) i O. Sytnyk (Instytut Ukrainoznawstwa NANU). Zakres tych prac był szeroki, poczynając od uściślenia lokalizacji znanych stanowisk i oceny stanu ich dostępności, przez poszukiwania nowych, po odsłanianie wielometrowej wysokości lub głębokości profili i prowadzenie wielkopłaszczyznowych badań wykopaliskowych. Podczas badań terenowych przekonaliśmy się, jak duże jest zróżnicowanie przestrzenne profili w katenie, jak skomplikowana może być paleorzeźba, jak niepełny i mylący może być obraz profilu odsłoniętego w wąskim szurfie, a więc jak ważne jest odsłanianie dużego obszaru lub przynajmniej kilku profili w sąsiedztwie. Każdy odsłonięty profil jest opisywany, a następnie z ważnych profili są pobierane próbki do badania laboratoryjnego. Badania terenowe w kilku przypadkach były poprzedzone rozpoznaniem geofizycznym planowanego obszaru badań metodą elektrooporową. Badania geofizyczne Badania były prowadzone dwiema metodami, takimi jak: elektrooporowe rozpoznanie stanowisk, wykonane pod kierunkiem B. Żogały z Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego; badania paleomagnetyczne kilku profili w celu uściślenia ich chronologii, wykonane przez J. Nawrockiego z Państwowego Instytutu Geologicznego Państwowego Instytutu Badawczego. Laboratoryjne badania geologiczne i paleopedologiczne Badanie te obejmowały: analizy podstawowe osadów stanowisk lessowych: uziarnienie (metodą laserową i areometryczną), oznaczenie CaCO 3, humusu i Fe 2 O 3 laboratorium Zakładu Geoekologii i Paleogeografii, Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej UMCS, ponadto część analiz uziarnienia wykonano w laboratorium PIG PIB. Opracowanie wyników Z. Frankowski, M. Łanczont, P. Mroczek; analizy geochemiczne osadów stanowisk lessowych; wykonawca Laboratorium Analiz Podstawowych Instytutu Nauk Geologicznych PAN przygotowanie próbek, oraz laboratorium ACME (Kanada). Zestawienie wyników i opracowanie merytoryczne B. Łącka, T. Madeyska; analizę stosunków izotopów trwałych tlenu i węgla w autogenicznych węglanach; wykonawca Laboratorium Datowania Izotopowego i Badań Środowiska ING PAN. Zestawienie wyników i opracowanie merytoryczne B. Łącka; analizę mikromorfologiczną; wykonawca płytek cienkich Laboratorium Analiz Podstawowych ING PAN oraz laboratorium Zakładu Geoekologii i Paleogeografii, Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej UMCS. Opracowanie merytoryczne T. Madeyska, P. Mroczek. Datowania 1. Datowania luminescencyjne (TL, OSL, IRSL). Wykonawcy: Zakład Geoekologii i Paleogeografii, Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej UMCS J. Kusiak, K. Standzikowski; Katedra Geomorfologii i Geologii Czwartorzędu, Instytut Geografii Uniwersytetu Gdańskiego S. Fedorowicz. 2. Datowania radiowęglowe ( 14 C). Wykonawca: Poznańskie Laboratorium Radiowęglowe T. Goslar. 17
Analiza paleobotaniczna 1. Analiza pyłkowa osadów mineralnych: Instytut Nauk Geologicznych NANU w Kijowie. Przeprowadzenie analizy i opracowanie M. Komar. 2. Analiza biomarkerów: Laboratorium Bioindykatorów ING PAN. Opracowanie merytoryczne M.T. Krajcarz, A. Majewska. Analiza paleozoologiczna 1. Analiza taksonomiczna: Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN P. Wojtal, Zakład Paleozoologii, Instytut Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Wrocławskiego K. Zarzecka-Szubińska, ING PAN M. Krajcarz, Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN A. Nadachowski. 2. Analiza tafonomiczna: ISEZ PAN P. Wojtal, ZP IBŚ UWr K. Zarzecka-Szubińska, ING PAN M. Krajcarz. Analiza archeologiczna 1. Materiały z Polski: Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego P. Valde-Nowak. 2. Materiały z Ukrainy: Instytut Ukrainoznawstwa im. I. Krypiakiewicza NANU O. Sytnyk. Jak widać z powyższych informacji, zakres badań obejmuje różne dyscypliny naukowe. Dla utrzymania spójności książki ustalono skład niewielkiego zespołu odpowiedzialnego za poszczególne jej części: M. Łanczont, T. Madeyska, A. Bogucki geologia, paleopedologia, paleobotanika; A. Nadachowski paleontologia; P. Valde-Nowak, O. Sytnyk archeologia. Pisownia geograficznych nazw ukraińskiej części obszaru badań sprawia wiele trudności w transliteracji i transkrypcji, gdyż we współczesnym piśmiennictwie są używane oprócz nazw ukraińskich nazwy w brzmieniu rosyjskim. W tej sytuacji postanowiliśmy w większości przypadków posługiwać się nazwami polskimi, wykorzystując do tego Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (Zych [red.], 2013) i przedwojenne mapy WIG oraz podkłady topograficzne dla arkuszy Mapy Geologicznej Galicji. Każdorazowo, przy pierwszym użyciu konkretnej nazwy, podany jest jej zapis w języku ukraińskim. W przygotowaniu materiałów do publikacji brały udział także inne osoby. Znaczący wkład wniosła B. Hołub, polegający na opracowaniu map tematycznych i modeli rzeźby z wykorzystaniem technik GIS. Opracowania graficzne ilustracji, prace techniczne poprzedzające specjalistyczne analizy i same analizy zawdzięczamy E. Sadowskiej, D. Portce, D. Kusy. Obszerne fragmenty tekstu były tłumaczone na język ukraiński lub z tego języka na język polski. Zadanie to wykonali M. Cieśla, O. Tomeniuk i A. Bogucki. Duży wkład w przygotowanie książki wniosła J. Dresler, której rola polegała na zebraniu poszczególnych części tekstu i ilustracji oraz ich uporządkowaniu. 18